معرفی خط نسخ

خط نسخ
خط نسخ در آغاز خطی بود همپایۀ خط کوفی ولی به صورت نسخ ناقص که به خط نسخی قدیم یا نسخ حجازی معروف بود. پس از رونق یافتن خط کوفی، این خط بیشتر در تحریر نامه و مکاتبات فوری معمول بود. خط نسخ در ابتدا به قلم نُسَخ(جمع نسخه، نوشته شده، کتابی که از روی کتاب دیگر رونویسی شده باشد) معروف بود و برای نوشتن نُسَخ مختلف به کار می‌رفت. خط نسخ از لحاظ سطح و دور تابع خط ثلث است و از این جهت آن را نسخ گرفته‌اند که جمیع خطوط را نسخ کرد و کتابت قرآن مجید منحصر به این خط شد.
از نمونۀ خطوط نسخ به دست آمده در قرون اولیه هجری قمری، معلوم می‌شود که این خط در اوایل اسلام به صورت نسخ ناقص معمول و متداول بوده است. پس از اسلام خط کوفی برای کتابت قرآن معمول بود و خط نسخ در مکاتبات رسمی مورد استفاده قرار می‌گرفت.



خط نسخ از اواخر قرن سوم و آغاز قرن چهارم هجری قمری از زمان ابن مقله به بعد با مقیاس‌ها و قواعدی که او وضع کرد و با هندسی کردن آن‌ها، دورۀ ابتدایی پیشین را طی کرد و به مرحلۀ پیشرفت و زیبایی رسید چنان‌که برای نوشتن قرآن‌ها و ادعیه و کتب مذهبی از آن استفاده می‌شد.
پس از ابن مقله، ابن بواب با وضع قواعدی مانند سطح، دور و تناسب، پایۀ خط نسخ را به حد کمال رسانید و بعد از ابن بواب اولین کسی که خط ثلث و نسخ را به درجۀ کمال رسانید، یاقوت مستعصمی بود.


پژوهشگرانی که درباره پیدایش و تحول خطوط مطالبی گفته اند، صرف نظر از اختلاف آراء، مستندات یقینی ارایه نکرده اند؛ اما با استفاده از همه منقولات می توان گفت که «خط نسخ» به وسیله ابوعلی محمد بن مقله (۳۲۸ هجری قمری) اصلاح و تهذیب شده و این اصلاح در حدی صورت گرفته که ابن مقله را واضع و مخترع «خط نسخ» دانسته اند. برای وجه تسمیه «خط نسخ» وجوه متعددی ذکر شده است.


نسخ؛ خطی معتدل با خوانایی بالا
حروف و کلمات در خط نسخ چندان درشت نیست و در آن اعتدال رعایت می‌شود. از این رو زیبایی خط نسخ در قلم معتدل بیشتر جلوه‌گر می‌شود. پس از یاقوت مستعصمی شیوۀ او وشاگردانش در اقلام سته مدت‌ها رایج و مقبول بود. و مهم‌ترین شاگردان و مروجان شیوۀ وی ایرانی بودند و در پیشرفت هنر خوشنویسی خصوصاً اقلام سته سهم بسزایی داشتند.


از مراجعه به غالب مصادر مخصوصاً مصادر عربی روشن می شود که پدید آمدن خط نسخ و منسوخ شدن سایر خطوط، همه جا به اقدامات ابن مقله مربوط است؛ مرحوم فضایلی در «اطلس خط» می نویسد: «اکثر رساله ها و تذکره ها و فرهنگ ها ابن مقله را واضع خط نسخ دانسته و گویند او آن را از خط ثلث استخراج کرده». سپس می گوید: نظریه مؤلف در این باره این است که خط نسخ در مرحله جدید خود در انقلاب خطی ابن مقله از خط محقق پدید آمده و بعد تحت تأثیر ثلث قرار گرفته است.(اطلس خط، ص۲۸۸.)



نویسنده «بدایع الخط» می گوید: انتهت جودة الخط فی راس الثلثمأئة الی الوزیر ابن مقله ببغداد... زیبایی و کمال خط در آغاز سال سیصد هجری مدیون وزیر ابن مقله است که در بغداد و اصول حروف مفرده را به صورتی دلپذیر مهندسی رد... و به واسطه آن خط بهره های آغازین خود را در هندسه و ضبط قواعد و وزن به دست آورد.(بدایع الخط، ص۳۵.)

و همین مؤلف در «بدایع الخط» می نویسد: «در رساله محمد عوفی ابهری که در موضوع خط است، آمده: اول کسی که در خط ثلث و نسخ به این حد از کمال رسید ابن مقله بود».
ثعالبی نوشته است که خط ابن مقله در زیبایی ضرب المثل بود، زیرا از نیکوترین خطوط دنیا شمرده می شد، ... اگرچه بعضی نوشته اند که پیش از آن ۲۰۰ خط به جز خط کوفی دیده شده است اما اکثر دانشمندان ابن مقله را اولین مبتکر و مخترع خط عربی دانسته اند. وی خط نسخ را در ۳۱۰ ق در زمان المقتدر عباسی و وزارت ابن فرات اختراع و وضع کرد که به مناسبت سهولت در تحریر، ناسخ خطوط دیگر شد و از همین رو نسخ نام گرفت و از همان زمان در ممالک اسلامی شایع و رایج گردید.»

البته برابر مدارک گوناگون تاریخی، ابن مقله کار اصلاح و پیرایش را در همه ی خطوط موجود زمان گسترش داده و تأثیر خدمت او به حدی است که برخی از محققان عرب او را قطب اعلام خط عربی معرفی کرده اند: ناجی زین الدین المصرف (۱۹۷۱ م) در «بدایع الخط العربی» کتاب خود را با این عبارت به ابن مقله هدیه می کند: «الی قطب اعلام الخط العربی الذی فتح صفحة جدیدة فی تاریخ الکتابة الکونیّة الی الوزیر ابن مقله أهدی کتابی»؛ به قطب اعلام خط عربی کسی که صفحه ای تازه در تاریخ نگارش جهانی گشوده، به وزیر ابن مقله کتاب خود را هدیه می کنم.
آن چه از ابن مقله به جای مانده بنا به تحقیقات مؤلف «مصور الخط» سه رساله است: رسالة فی علم الخط و القلم، رسالة میزان الخط، و صناف الکُتّاب.



خط نسخی قدیم(نسخ حجازی)
خط عربی در آغاز به صورت نگاشته می‌شد، یکی خط مقور یا لین که خطی مستدیر و انحناء دار بوده و نرم و روان نوشته می‌شد، دیگری خط مبسوط که زوایای مستقیم داشته است.
خط مقور که استداره در آن بیشتر است و سرعت گردش قلم در آن زیادتر می‌باشد به خط نسخی قدیم معروف بوده است. خط نسخی قدیم مشتق از کوفی نیست، چرا که نامه‌هایی که با این خط روی کاغذ بردی(پاپیروس) نوشته شده، و نمونه های آن در موزه‌های آن در موزه‌های مصر و عمان موجود است، و در مصور الخط العربی و بدائع الخط العربی و تاریخ الخط العربی و آدابه به چاپ رسیده است، تاریخ آن اندکی بعد از بنای شهر کوفه است و نمی‌تواند در این مدت کم از آن مشتق شده باشد. قدیمی‌ترین نمونۀ این خط مربوط به سال 22 هجری قمری است که از سوی یکی از عمال عمرو بن عاص برای اهناسیه در مصر صادر شده و به عربی و یونانی می‌باشد. از نامه‌های به دست آمده به خط نسخی قدیم، روشن می‌گردد که عرب با این نوع خط تا اواخر قرن دوم هجری قمری نامه‌نگاری می‌کرده است. خط نسخی قدیم را نسخ حجازی، نسخ کهن، نسخ ناقص، نسخی و نسخ الدارج نیز نام نهاده اند. لازم به ذکر است که خط نسخی قدیم قرن اول هجری قمری، شباهت زیادی به خط تعلیق داشته است.



خط نسخ عثمانی
پس از ابن بواب و پیروان او، با ظهور یاقوت مستعصمی فصل تازه‌ای در حس خط گشوده شد. دربارۀ یاقوت گفته‌اند که وی خطوط را کامل ساخت و ریاست خط به او منتهی شد.
یاقوت با ابداع روش جدید در قط محرف قلم(قط تند)، به اقلام سته ظرافت و زیبایی خاصی داد و آن‌ها را به کمال مطلوب رساند، و شیوه ای پدید آورد که آن را شیوۀ عثمانی نامیدند. این شیوه از نسخ در خوشنویسان دولت عثمانی و نیز خوشنویسان کشورهای عربی متداول است.
ترکان دولت عثمانی(699_1311هـ ق) به کتابت قرآن اهمیت فراوان می‌دادند. استادان خوشنویسی عصر عثمانی که به پیروی از یاقوت مستعصمی، شیوه و سبک او را دنبال کردند، در نگارش قرآن مجید سهم بسزایی داشتند و خود صاحب شیوه‌ای در خط نسخ شدند که به نسخ عثمانی یا نسخ ترکی مشهور گشت. حافظ عثمان از خوشنویسان بزرگ این شیوه است.


خط نسخ بغدادی
خط نسخ در بغداد توسط یاقوت مستعصمی و شاگردان و پیروان او انتشار وتوسعه یافت و نسخ‌نویسان بغداد شیوۀ یاقوت مستعصمی و شاگردان او را دنبال کردند و ابتدا نسخ شیوۀ عثمانی را همچنان دنبال کردند. هاشم محمد البغدادی(که از شاگردان برجستۀ موسی عزمی (حامد الآمدی)از خوشنویسان برجستۀ ترکیه است)شیوۀ جدیدی در نسخ عثمانی پدید آورد که به نسخ بغدادی جدید و نسخ عربی معروف گردید.

 خط نسخ نی ریزی(نسخ ایرانی)
میرزا احمد نی ریزی بزرگ‌ترین نسخ نویس ایرانی است که او را همپایۀ میرعماد در خط نستعلیق دانسته‌اند. وی در نی ریز به دنیا آمد و در عهد شاه سلطان حسین صفوی(1135_1105هـ ق) می‌زیسته است. نی‌ریزی ابتدا از آقا محمد صادق و سپس از آقا ابراهیم قمی تعلیم خط گرفت، و از خطوط علاء الدین تبریزی هم مشق بسیار کرد مورخین گفته‌اند در مدت نیم قرن خوشنویسی 300 جلد و به روایتی 150 جلد قرآن کتابت نموده است، که 99جلد قرآن و 77 صحیفه و بسیاری ادعیه و مرقعات دیگر به خط وی دیده شده است که در موزه ها و کتابخانه‌ها نگهداری می‌شوند.
میرزا احمد نی ریزی به خط نسخ، زیبایی و استحکام بخشید و واضع شیوۀ خاصی در این خط شد که به نسخ ایرانی  یا نسخ نی ریزی معروف گردید. این شیوه از نسخ در ایران تاکنون باقی است و نسخ نویسان ایران از آن پیروی می‌کنند. در خط نسخ نی ریزی زاویه قط قلم میانه(متوسط) است. با دقت نظر در برخی از حروف نسخ نی ریزی آثاری از خط نستعلیق در آن دیده می‌شود. عبد الصمد صمدی و سید رضا بنی رضی از استادان معاصر هستند که خط نسخ ایرانی را احیاء نموده‌اند.



فتح الله سبزواری در رساله «اصول و قواعد خطوط سته» که پیش از ۹۳۰ هجری آن را تألیف کرده می نویسد: «لفظ نسخ مصدر است به معنی اسم فاعل یعنی ناسخ، چه از آن جهت که کتابت به این خط واقع است، تحضیص کلام الله، که این خط ناسخ سایر خطوط است».(کتاب آرایی، ص۱۳۴.)

مجنون رفیقی هروی خوش نویس شیعی اواخر سده ی نهم و دهم هجری در رساله «سواد الخط» اظهار می دارد: «باریکی ثلث را نسخ گفت که ناسخ خط هاست چه اکثر کتابت ها بر آن است».(همان، ص۱۸۸.)

حسین عقیلی رستمداری از دانشمندان روزگار شاه طهماسب صفوی (۹۳۰-۹۸۴ ق) در رساله خط و مرکب گفته است: «و نسخ از آن جهت نسخ گویند که مدار کتابات به اوست کانّ که نسخ جمیع خطوط کرد».(همان، ص ۳۲۵.)

محمد بخارایی در «فواید الخطوط» که در تاریخ ۹۹۵ قمری تألیف شد، می نویسد: «پس بدان که علم فقه و تفسیر و حدیث را به خط نسخ نوشته اند و می نویسند زیرا که این خط موضع از برای کلام حق تعالی است و این علوم مذکور و همه چیز را به این خط می توان نوشت و او ناسخ خط های دیگر شده است».(همان، ص۳۶۱.)

و پیش از همه عبدالله صیرفی از دانشمندان و هنرمندان عهد سلطان محمد خدابنده (۷۰۲-۷۱۶ ق) در رساله ی «آداب خط» اظهار می دارد: «و نسخ را از آن جهت نسخ خوانند که بیشتر کتب بدین خط می نویسند پس گوییا چنان است که دیگر خط ها را ترک کرده اند و بدین اکتفا نموده، چنان چه ناسخ دیگر خط ها شده است».(همان، ص۲۰.)

یعقوب بن حسن سراح شیرازی (۸۵۸ ه. ق) در «تحفة المحبین» آورده است: «قسم پنجم را نسخ گفته اند، چه با نسخه ی لطف طریقه اش، نَسخِ نُسَخ کلک آزمایان چنین محقق گشته، بیشتر کتب به این قلم می نویسند، گوییا دیگر اقلام را ترک کرده اند و به این قلم اکتفا کرده اند پس کانّ که ناسخ دیگر خط ها شده».(تحفة المحبین، ص۱۳۹.)

و صاحب «مصور الخط» می نویسد: «و سمی بالنسخ لان الکتاب ینسخون به المؤلفات» خط نسخ را بدین جهت نسخ نامیدند، چون خطاطان تألیفات را با آن استنساخ می کنند. نسخ در این عبارت به معنی رونویسی و نگارش از روی نسخه اصلی است و شاید تعبیر به نسخه برداری درست تر باشد و با این توضیح نسخ با کلمه ی نُسخه نزدیک تر است.(مصور الخط، ص۳۶۶.)

پرکاربردترین خطوط در کشورهای اسلامی
خط نسخ از پرکاربردترین خطوط در کشورهای اسلامی تا به امروز بوده است و به همین سبب آن را مانند خط ثلث اُم الخطوط می‌نامند. این خط در جهان اسلام بیشتر برای نوشتن قرآن مجید و ادعیه به سبب خوانایی بالا و یک دست بودن آن، وضوح و یادگیری آسان به کار می‌رود. که در این مقاله به معرفی خط نسخ پرداختیم. در ادامه با ما همراه باشید تا در مقاله بعدی به خط توقیع و رقاع بپردازیم.

در پایان:
جا دارد که از دلسوزی، همراهی و راهنمایی اساتید معظم و ارجمند خود در تعلیم و تربیت و انتقال معلومات و تجربیات ارزشمند، در کنار برقراری رابطه صمیمی و دوستانه و ایجاد فضایی به دور از تشریفات، برای کسب هنر و دانش خوشنویسی، تاریخ هنر جهانی اسلام، بر خود وظیفه میدانم در کسوت شاگردی از زحمات ارزشمند استاد مسعود نجابتی، استاد عبدالرسول یاقوتی، استاد ناصر طاووسی، استاد ابوالفضل خزایی تقدیر و تشکر نمایم. از خداوند متعال برای این اساتید عزیزم، سلامتی، موفقیت و همواره شاگرد پروری را مسئلت دارم.


© کلیه حقوق متعلق به صاحب اثر و پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.