معرفی خط توقیع

خط توقیع
قلم توقیع(امضا کردن نامه و فرمان شاه) که به نام تواقیع نیز مشهور است، از اقلام سته و گروه خط‌های مستدیر و قوسی است. این خط از مشتقات خط ثلث است و احتمالاً شکل آن از خط ریاسی اقتباس شده است. خط توقیع در اوایل قرن سوم هجری قمری در زمان مأمون خلیفه عباسی(198.218هـ ق) توسط یوسف سجزی(سجزی، یا سگزی منصوب به سکستان یا سجستان که نام قدیم سیستان بوده چون در حدود ۱۲۷ سال قبل از میلاد، طایفه‌ای در سرزمین سیستان زندگی می‌کرده‌اند و دولتی را تشکیل داده‌اند، آنجا را سکستان و سجستان نامیده‌اند.) ابداع گردید.

«خط توقیع» پس از خط ثلث به وجود آمده است و از جمله خطوط ششگانه می باشد. شکل و ظاهر خط توقیع، گواه و دلیلی قاطع است که از مشتقات ثلث می باشد.

توقیع به معنی امضاء کردن نامه و فرمان، و نشان کردن برنامه و منشور است و نیز پاسخ هایی است که بزرگان و دولتمردان، زیر پرسش‌ها و درخواست هایی که از ایشان می‌شود، می‌نویسند. همچنین خلفا و وزیران بر پشت کتاب های داستان و نامه ها می نوشتند و آن را قلم توقیعات، به صورت جمع، نیزگفته اند. توقیع‌نویسی از دیرباز بین حکَام و فرمانروایان رواج داشته‌است. و قضات سجلّات محکمه را بدین خط می نوشته اند.
تحول نهایى خط توقیع در قرن چهارم هجرى اتفاق افتاد. احمد بن محمود ملقب به ابن خازن از شاگردان نسل دوم ابن بواب و از مریدان وی، شوکت لازم را به این خط بخشید. درخط توقیع پنج دانگ دور و یک دانگ سطح است.


عباسیان و خط توقیع
از این خط در زمان خلفای عباسی(133.656هـ ق) به عنوان خطی درباری برای نوشتن القاب و عناوین آن‌ها و هنگام امضاء مورد استفاده قرار می‌گرفت و عنوان توقیع بدان جهت به آن اطلاق می‌شد که در قدیم در فرامین و نامه‌ها و توشیحات خلفا و وزرا و برخی نوشته‌های دیوانی به کار می‌رفت. قواعد آن نظیر ثلث است اما ریزتر از آن و ترکیبات آن فشرده‌تر و اتصالاتش بیشتر است.
کوچکتر بودن حروف توقیع از ثلث، و در بعضی موارد پیروی از خط نسخ، موجب سهولت و روانی آن در کتابت شده است. در این خط پنج دانگ دور و یک دانگ سطح وجود دارد.

در خط توقیع، قواعد حروف و کلمات مانند خط ثلث است به جز چند مورد:
1)قطّ قلم در توقیع دارای شیب کمی است، برخلاف ثلث که زاویه سر قلم دارای شیب زیادی است. زیرا در خط توقیع پُری و فربهی (قوت و ضعف) حروف یکسان و یکنواخت است بر خلاف ثلث که 2)دارای تشعیرات است و به قطّ قلم محرّف نیاز دارد.
3)حروف توقیع گردتر و گودتر از ثلث نوشته می شود، و تقویر و استداره در توقیع بیشتر است.
4)منتصبات توقیع مانند ثلث با ترویس (سَرک) می باشد ولی در غیر منتصبات بعضی حروف را می توان بدون ترویس نوشت.
5)در توقیع حروف فاء، قاف، میم، واو را هم به صورت باز (فتح) و هم به صورت بسته (طمس) می توان نوشت.
6)در خط توقیع اندازه حروف و کلمات کوچک تر و فشرده ترمی باشد و بدین سبب آسان تر از ثلث خوانده می شود.


کاربرد خط توقیع
خط توقیع برای نوشتن پایان قرآن‌ها، کتاب‌ها، نام سفارش‌دهنده و یا نام کسی که کتابت به او اهدا می‌شد و تاریخ و مکان تحریر و نام کاتب به کار می‌رفت. توسعه و تکامل توقیع به طور کامل در اواخر قرن پنجم هجری قمری صورت گرفت.

خط توقیع بر دو گونه نوشته می شود: یکی شیوه ی متداول در ممالک عربی به نام خط إجازه (که مانند خط نسخ و ثلث است و سر هم نوشته می شود و برای دستورات حکومتی، نامه ها و اسناد استفاده می شود)، دیگری شیوه ای که کتاب «صبح الاعشی» معرفی کرده و نمونه هایش از لابلای قطعات استادان مشاهده می گردد.

مؤلف کتاب «مصور الخطّ العربی»، خط إجازه را با خط توقیع یکی می داند و عنوان می کند که آن یکی از اقلام قدیمه است و إجازه یعنی گواهینامه، که نوشتن گواهینامه خطّ خطاطان از سوی استادان در میان عثمانیان متداول بوده است بدین جهت به خط إجازه معروف شده است. از قرن نهم و دهم خط اجازه دیده شده است.

امّا حقیقت آن است که خط توقیع با خط إجازه یکی نیست و چندین اختلاف دارد:
1)خط إجازه ظریف تر از خط توقیع است. تمام قواعد اجازه مانند قواعد ثلث می باشد و دارای بعضی ترکیبات و اتصالات توقیع است و حرکات نرم و گرم در آن بیشتر دیده می شود .
2)توقیع قدیم بین ثلث و رقاع است و خط إجازه بین ثلث و توقیع و نسخ است.
3)قطّ قلم در خط إجازه مانند ثلث دارای شیب زیاد است (محرّف کامل) و قطّ قلم در توقیع دارای شیب کم و کمی مایل به دور است.

بنابراین خط إجازه گرچه از ثلث تولید شده ولی تحت تأثیر توقیع، رقاع و نسخ نیز بوده است و این خط از قرن نهم و دهم برای نوشتن اجازه نامه خطاطی به کار رفته و بدین نام شهرت یافته است. بنابراین با توقیع یکی نیست و دو نوع خط از توابع ثلث می باشند.

امروزه در ایران خط توقیع جای خود را به خط رقاع داده است و کاربردی ندارد و فقط از باب تفنّن نوشته می شود. در ممالک عربی فقط از خط اجازه استفاده می شود، و جز در قطعات قدیم، نمونه ای از خط توقیع دیده نمی شود .
 
تفاوت خط رقاع با توقیع
صورت و اشکال خط رقاع به صورت مفرد و در ترکیب مانند خط ثلث و خط توقیع است و شباهت بسیار زیادی به خط توقیع دارد. اختلافات رقاع با توقیع به شرح زیر است:
تفاوت خط توقیع با رقاع بیشتر در درشتی و ضخامت بیشتر حروف نسبت به رقاع است و قوس‌ها نیز کم انحناترند. در خط رقاع دور بیشتر از توقیع است.
در خط رقاع زبانه ی قلم، در تراش کوتاه تر از توقیع است.
حروف رقاع ریزتر و لطیف تر از حروف توقیع نوشته می شود.
در منتصبات رقاع مانند الف و کاف و لام ترویس (سَرک) لزومی ندارد.

ترویس چیست؟
ترویس یا طره یکی از اصطلاحات رایج خوشنویسی می باشد. در بیشتر خطوط به خصوص در اقلام سته (در دوره حافظ کاملا رایج بودند) ، ابتدای بعضی از حروف دارای زاییده کوتاه و تیزی به طرف پایین است که آن را در اصطلاح «طره یا سرک» و در زبان عربی «ترویس» و در زبان ترکی «زلف» می نامند. طره در واقع همچون زلفی بر حروف است و در زیبایی خطوط مختلف تاثیر بسزایی دارد.
در خط تعلیق ، طره الف افراشته «ط» ابتدای «ک» و «ل» در سمت چپ و در خطوط محقق ، ریحان ، ثلث ، توقیع و رقاع در سمت راست قرار دارد.
در خط نسخ فقط افراشته حرف «ط» گاهی با طره نوشته می شود. 
در خط نستعلیق هیچ کدام از حروف با طره نوشته نمی شود و در خط شکسته نستعلیق فقط حرف الف آن هم زمانی که به حرف دیگری متصل شود با طره ای در سمت چپ نوشته می شود.



به طوری که از مکتوبات به دست می‌آید،  خط توقیع و فرزندش خط رقاع که از جد خود خط ثلث پدید آمدند، در دوران های پییشین در تمام ممالک اسلامی رایج و متداول بوده و پس از رواج قلم إجازه در ترکیه و ممالک عربی متروک شده است ولی در ایران تا کنون معمول و متداول نبوده است.
خط توقیع که از فروع و فرزندان خط ثلث به وجود آمده است دارای ویژگی ریزتر از ثلث است و در ترکیبات فشرده‌تر و اتصالاتش بیشتر از ثلث است و در قدیم برای نوشتن فرمان­‌ها و توشیحات به‌کار می‌­رفته‌ است. رقاع بر اثر تندنویسی و مختصر نویسی خط توقیع به‌وجود آمده‌است و در شرح‌­ها و توضیحات اول و آخر قرآن‌ها و کتاب­‌ها دیده می­‌شود. که در این مقاله به معرفی خط توقیع پرداختیم. در ادامه با ما همراه باشید تا در مقاله بعدی به خط رقاع بپردازیم.

در پایان:
جا دارد که از دلسوزی، همراهی و راهنمایی اساتید معظم و ارجمند خود در تعلیم و تربیت و انتقال معلومات و تجربیات ارزشمند، در کنار برقراری رابطه صمیمی و دوستانه و ایجاد فضایی به دور از تشریفات، برای کسب هنر و دانش خوشنویسی، تاریخ هنر جهانی اسلام، بر خود وظیفه میدانم در کسوت شاگردی از زحمات ارزشمند استاد مسعود نجابتی، استاد عبدالرسول یاقوتی، استاد ناصر طاووسی، استاد ابوالفضل خزایی تقدیر و تشکر نمایم. از خداوند متعال برای این اساتید عزیزم، سلامتی، موفقیت و همواره شاگرد پروری را مسئلت دارم.



© کلیه حقوق متعلق به صاحب اثر و پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.