زیارت نامه
زیارت‌نامه، متنی هستند که معمولا در طول تاریخ توسط حکومت‌های شیعه مانند: حکومت آل بویه و سپس در حکومت صفوی و قاجار، بخصوص بعد از تشکیل جمهوری  اسلامی ایران، با انواع خطوط مختلف از جمله نسخ، ثلث، نستعلیق که سهولت خوانایی را در بر‌داشته، در کتبیه‌ها یا سر در ورودی مساجد و حرم‌های مطهر ائمه طاهرین (علیهم‌السّلام) به صورت کاشی‌کاری، طلاکوبی، کنده‌کاری روی چوب یا سنگ مرمری، یا حکاکی این زیارت نامه‌ها بر روی فلزات گران‌بها، به قصد زیارت یکی از معصومان و امامزادگان، همیشه مورد توجه خوشنویسان قرار گرفته شده است. متن زیارت نامه‌ها بیشتر جنبه دعایی دارد و جهت خوانایی بیشتر برای عموم مردم از خطوطی که درجه خوانایی آنها بالا بوده و به راحتی مخاطب می‌توانسته با آن ارتباط برقرار کند، به قلم تحریر درآمده است. این زیارت نامه‌ها و در بردارنده سلام و احترام بر صاحب قبر مطهر است. زیارتنامه‌های رسیده از اهل بیت عمدتا دارای محتوایی از معارف و عقائد صحیح اسلامی هستند و یکی از منابع معارف شیعی به شمار می‌آید. بعضی از این زیارتنامه‌ها به دلیل سند یا محتوای خاص خود اهمیت و شهرت بیشتری دارند؛ و به همین دلیل نگارش آنها با خطوط مختلف همیشه مورد توجه هنرمندان خوشنویس قرار گرفته است، مانند زیارت عاشورا، زیارت جامعه کبیره، زیارت امین‌الله، زیارت وارث، زیارت آل یس، زیارت جامعه ائمة المؤمنین.

زیارت عاشورا
زیارت عاشورا از زیارت‌هایی است که در سیره و کلام معصومین(علیهم‌ السلام) و علمای بزرگ دین بر مداومت قرائتش، سفارش فراوان شده است. لذا در در طول تاریخ همیشه جزو زیارت نامه های بوده که به دستور علما و حکما به خطوط مختلف، از جمله خط نسخ که خوانای بالایی دارد، تحریر و انتشار شده است. زیارت‌ عاشورا که از سوی امام پنجم، امام محمدباقر(علیه‌السلام) به شیعیان تعلیم شده، می‌توان منشور و آیین‌نامه زندگی یک شیعه و یک مؤمن راستین دانست. زیارت‌نامه‌ای که در واقع صحیفه‌ای است مختصر؛ اما کامل از دیدگاه اسلام‌شناسی، معرفت‌شناسی، امام‌شناسی، جامعه‌شناسی و انسان‌شناسی. در این زیارت انسان با عالی‌ترین مضامین معارف الهی در شناخت معصومین(علیه‌السلام)، به‌ ویژه امام حسین(علیه‌السلام)، و نیز شناخت رابطه وجودی مردم با ائمه معصومین(علیهم‌السلام) و مباحث انسان‌شناسی، هم‌چنین وظایفی که یک شیعه حقیقی و یک عزادار صادق در قبال امام حسین(علیه‌السلام) و نهضت او دارد، آشنا می‌شود.

زیارت نامه به خط نستعلیق در عصر شاه عباس صفوی
کتیبه اشعار در مدح حضرت رضا(علیه السلام) اثر هنرمند برجسته خوشنویسی، علیرضا عباسی به خط نستعلیق که شاه عباس صفوی آن را در سال 985 خورشیدی اهدا کرده و دو بیت نخست آن منسوب به شیخ بهایی و بیت سوم متعلق به محمدولی دشت بیاضی، شاعر و ادیب قرن دهم هجری است، در این گنجینه، در معرض نمایش قرار دارد. موزه گنجینه رضوی همچنین بیش از 2000 برگ سند مکتوب تاریخی و بیش از صدها تصویر با محوریت زیارت حضرت رضا(علیه السلام) مربوط به عصر صفویه تا دوره معاصر را نیز در مرکز اسناد خود نگهداری می کند. این مجموعه ارزشمند یکی از مدون‌ترین مجموعه های اسناد زیارت مربوط به یک مکان مذهبی در جهان اسلام است.  کهن ترین سند مربوط به سال 1012 هجری قمری یعنی زمان شاه عباس صفوی و مربوط به پرداخت مواجب به شخصی به نام امیرمحمدصالح رضوی، زیارت نامه خوان حرم رضوی است.(پایگاه و مرجع فراگیر مجلات علمی و تخصصی ایرانی)

زیارت نامه‌های فولادی طلاکوب دوره افشاریه
موزه مرکزی آستان قدس رضوی، مجموعه ای از زیارت نامه‌های فولادی قدیمی حضرت رضا(علیه السلام) و کتیبه‌های طلای فولادی را در خود جای داده و جهت بازدید عموم، این زیارت نامه های فلزی و گرانبهای تاریخی را در معرض نمایش قرار داده است. زیارت نامه مشبک فولادی طلاکوب بالاسر حضرت که به خط نسخ و شامل دعای بالاسر ضریح مطهر و شریف امام رضا(علیه السلام) است و همچنین زیارت نامه فولادی طلاکوب پایین پای حضرت، از جمله این آثار تاریخی ارزشمند است که هر دو در دوره افشاریه ساخته شده و در سال 1154 هجری قمری به دست «عبدالله خازن»، خزانه دار آستانه وقف شده است.(پایگاه و مرجع فراگیر مجلات علمی و تخصصی ایرانی)

زیارت نامه حضرت رسول به خط ثلث و نسخ در عصر ناصرالدین شاه قاجار
زیارت نامه‌های دیگری از جمله زیارت نامه فولادی طلاکوب شامل زیارت حضرت رسول(صلی الله علیه و آله و سلم) به خط ثلث و نسخ تزیینی شامل یک لوح فولادی محرابی شکل اهدایی ناصرالدین شاه قاجار در سال 1265 هجری قمری است، در این گنجینه در معرض نمایش قرار گرفته است.

زیارت نامه به خط نسخ و  ثلث  اثر استاد محمدابراهیم و حسن اصفهانی
زیارت نامه امام رضا(علیه السلام) از دیگر زیارت نامه های مشبک فولادی است که به خط ثلث در 10سطر در دوره قاجار ساخته شده و به دست استاد حسن اصفهانی در سال 1264 هجری قمری وقف حرم رضوی شده است. زیارت نامه جامعه صغیره نیز اثر ارزشمند دیگری است که به صورت طلاکوب،​ از جنس فولاد و به خط نسخ و ثلث توسط استاد محمدابراهیم اصفهانی ساخته شده و ناصر الدین شاه قاجار آن را در سال 1299 هجری قمری وقف کرده است.

زیارت‌ نامه‌های مختلف فلزی به خط نسخ  احمد نیریزی
در موزه آستان قدس رضوی نمونه‌هائی از زیارت‌نامه‌های مختلف فلزی نگهداری می‌شود که عبارتند از :
زیارت عاشورا مشبک فولادی اصفهان ۱۲۶۴ هـ . ق . ایران، آستان قدس رضوی. اداره موزه‌ها (موزه مرکزی)
زیارت نامه سیدالشهداء روی چوب قرن ۱۳هـ . ق . موزه آستان قدس رضوی. زیارتنامه دو روی برنجی زیارت وارث ۱۲۵۸هـ . ق موزه آستان قدس رضوی .
زیارت‌نامه فولادی طلاکوب . اوایل قرن ۱۴هـ . ق . موزه آستان قدس رضوی.
همچنین در موزه هنرهای تزیینی تهران نیز زیارت‌نامه حضرت سیدالشهداء(علیه السلام) به خط نسخ نگهداری می‌شود این قطعه خط نسخ به خط احمد نیریزی در سده ۱۲هـ . ق نگاشته شده است. وسط سطور به صورت طلا اندازی تزیین شده است.(کتاب تجلی عاشورا در هنر ایران/ انتشارات آستان قدس رضوی)

محتوای زیارت نامه‌ها
زیارت‌ نامه‌های رسیده از معصومان به عنوان منبعی برای معارف صحیح اسلامی به شمار می‌آید و در آن‌ها به مباحث خداشناسی، پیامبرشناسی و امام‌شناسی توجه شده است.(قمی، مفاتیح الجنان، ۱۳۸۷ش، متن زیارت جامعه: ص۷۴۲-۷۵۲.) زیارت‌نامه غالبا با سلام و صلوات بر صاحب قبر مطهر و پیشوایان دینی آغاز می‌گردد. و در آن به جایگاه صاحب قبر و مفاهیمی مانند محبت، مودت، موالات، اطاعت، شفاعت، توسل، وفا، دعوت، تسلیم، تصدیق، امر به معروف و نهی از منکر، جهاد، تولی، تبری و لعن اشاره می‌شود.(طوسی، تهذیب، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۱۱۳.)

زمان و مکان قرائت زیارت نامه‌ها
بسیاری از زیارت‌ نامه‌ها جهت خواندن در کنار مزار معصومین هستند؛ اما برخی از زیارت‌نامه‌ها نیز جهت زیارت فرد معصوم از راه دور صادر شده‌اند، برای مثال علامه مجلسی در زاد المعاد، زیارتی را در ضمن اعمال روز میلاد پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) نقل می‌کند که اگر فرد بخواهد از راه دور پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) را زیارت کند آن را بخواند. برخی زیارت‌نامه‌ها را نیز می‌توان از فاصله دور خواند؛ برای مثال درباره زیارت عاشورا آمده است که فرد هم می‌تواند آن را هنگام زیارت قبر مطهر حضرت بخواند و هم از راه دور با خواندن آن، امام حسین را زیارت کند.(مجلسی، زاد المعاد، ۱۴۲۳ق، ج۱، ص۲۶۰.)

زیارت نامه‌ها به دو دسته تقسیم می‌شوند
زیارت نامه‌هایی که از جانب معصومان رسیده دو دسته‌اند، برخی مخصوص بعضی امامان هستند و بعضی مشترک بوده و می‌توان با آنها هر امامی را زیارت نمود. با دقت در محتوای زیارت نامه‌ها می‌توان چند محور مشترک را در همه یا بیشتر آنها مشاهده نمود:
تعلیم معارف دینی و الهی: در زیارت نامه، خدا و صفات او به طور صحیح معرفی می‌شود و نیز مقام ولایت پیامبر و ائمه تبیین می‌گردد و این خود نوعی آموزش و تعلیم عقائد و معارف صحیح به شیعیان است.

مطالبی که به زائر می‌آموزد چه بگوید، چه بخواهد و چگونه باشد:
از بار گناهانم به شما پناه آورده‌ام «یا مولای أتیتک زائراً وافداً، عائذاً ممّا جنیت علی نفسی و احتطبت علی ظهری»؛ (مفاتیح الجنان، زیارتنامه امام رضا(علیه السلام)
آرزوی همراهی با امام؛ «یا لیتنی کنت معکم»
دعا برای برخورداری از شفاعت امام: «اللهم ارزقنی شفاعة الحسین یوم الورود»( فرازی از زیارت عاشورا.)

بیان ارزش‌ها و ضد ارزش‌ها
در زیارت نامه‌ها اصول جهت گیری صحیح و بایسته در قالب ارزش (در توصیف امامان) و ضد ارزش(در توصیف دشمنان امامان) مطرح می‌گردد تا راه صحیح از باطل شناخته شود.
چند نمونه از این ارزش‌ها عبارتند از:
1)اقامه نماز؛ (اشهد أنک قد اقمت الصلوة) گواهی می‌دهم که تو نماز را به پا داشتی.
2)زکات؛ أَشْهَدُ أَنَّکَ أَقَمْتَ الصَّلاةَ وَ آتَیْتَ الزَّکَاةَ؛ گواهی می‌دهم که تو زکات را ادا نمودی.
3)امر به معروف و نهی از منکر؛ اشهد انک اَمرت بالمعروف و نهیت عن المنکر.
4)جهاد در راه خدا؛ (أشهد أنک جاهدت فی الله حقّ جهاده)؛ شهادت می‌دهم تو حق جهاد را انجام دادی.
5)پیروی از سنت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)؛ (واتبعت سنن نبیک)؛ افتخار امام معصوم این است که تابع سنت‌های رسول الله بودی.
6)دعوت به سوی خدا؛ (السلام علی الدُعاة إلی الله)؛ سلام بر شما‌ ای دعوت کنندگان به سوی خدا( زیارت جامعه، زیارت امین الله و زیارات دیگر امامان)

ضد ارزش‌های اشاره شده در زیارت عاشورا
چند نمونه از ضد ارزش‌های اشاره شده در زیارت عاشورا عبارت‌اند از:
ظلم به اهل بیت: (لعن الله أمة قتلتکم)، کمک به ظالمان اهل بیت: (لعن الله المُمَهّدین لهم بالتمکین من قتالکم)، و حتی رضایت داشتن به ظلم به اهل بیت: (لعن الله أمة سمعت بذلک فرضیت به) همراهی و همراز بودن با دشمنان اهل بیت: «و من کل ولیجة دونکم»

معرفی زیارت نامه
زیارت، عملی عبادی به معنای حضور در پیشگاه پیشوایان دینی یا نزد قبور مطهر آنان یا دیدار از مکانی محترم برای اظهار ارادت و کسب فیض معنوی است. در احادیث و روایات شیعی، علاوه بر آموزش آداب زیارت، متونی نیز بیان شده است تا هنگامی که فرد به زیارت مزار ائمه(علیه السلام) می‌رود، آن متن را بخواند، این متون را زیارت‌ نامه می‌نامند. بسیاری از زیارت‌نامه‌ها به دلیل آن‌که برای خوانده‌شدن در زمان یا مکان خاصی توصیه شده‌اند یا آنکه ویژگی خاصی داشته‌اند نام مخصوصی دارند، مانند زیارت عاشورا، زیارت امین‌الله یا زیارت امام حسین در اول رجب.

در پایان:
جا دارد که از دلسوزی، همراهی و راهنمایی اساتید معظم و ارجمند خود در تعلیم و تربیت، برای کسب هنر و دانش تاریخ هنر جهان اسلام، بر خود وظیفه می‌دانم در کسوت شاگردی از زحمات ارزشمند استاد مسعود نجابتی، استاد عبدالرسول یاقوتی تقدیر و تشکر نمایم. از خداوند متعال برای این اساتید عزیزم، سلامتی، موفقیت و همواره شاگرد پروری را مسئلت دارم.
شاگرد شما، ابوالفضل رنجبران
 
© کلیه حقوق متعلق به صاحب اثر و پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.