هنر منبت‌کاری عاشورایی

تاریخچه‌ای مختصر 
چوب بی‌گمان نخستین ماده‌ای بوده که به وسیله آدمی به صورت افزارهای گوناگون درآمده است هزار سال پیش بسیاری از بخش‌های سرزمین ایران از جنگل‌های انبوه پوشیده بود. سنندج که در میان جنگل‌های بزرگ گردو و گلابی قرار دارد از دیرباز به ساختن مصنوعات چوبی معروف بوده است، نقش‌های ابر مانند و مواج و گره‌های چوب گردو، پذیرای تعبیر هنری‌اند و هنرمندان را به این فکر انداخت تا شیئی را که می‌خواهند بسازند، با الهام از این نقوش باشد. ستون‌های عظیم تخت جمشید از تیرهای چوبی پوشیده شده بود و همین تیرها چوبی بود که، سوختن آن را تبدیل به آتشی سخت و سهمگین کرد، تخت داریوش آن چنان که در نقش برجسته تخت جمشید دیده می‌شود از چوب خراطی شده بوده است. از گورهای پازیریک نیز بشقاب‌های چوبی مخصوص اهدای نذورات بدست آمده است(سیری در صنایع دستی ایران صفحه ۳۴۵).

منبت‌کاری در ایران باستان
چوب با گذشت زمان به خرابی و فساد می‌گرداید و می‌پوسد به همین علت نمونه‌هایی از صنعت چوب که قابل توجه باشد به دستمان نرسیده است چوب یکی از عناصر دائمی معماری ایران بوده و هنرمندان این رشته از آنچه طبیعت در دسترسشان گذاشته است کاملاً بهره وری کرده‌اند و با شور و علاقه و مهارت و چیره دستی از وسایل بسیار ساده و طبیعی شاهکارهای بزرگ هنری پدید آورده اند. این دست یافته ها که از نظر حُسن تناسب و هماهنگی شکل و رنگ و تزیین ستودنی است، نشانه ذوق و سلیقه سرشار و قدرت ابتکار و خلاقیت هنرمندان این سرزمین می‌باشد. هنر منبت‌کاری در ایران باستان رواج داشته اما تا امروز نمونه های متعدد و برجسته‌ای از این هنر که به روزگاران پیش از اسلام مربوط باشد، به دست نیامده است. از نمونه های چوبین یافته شده از کاوش‌ها ساغر چوبینی را می‌توان نام برد، که در حفاری‌های شهرستان گرمی آذربایجان کشف شده است. این ظرف چوبی نسبتاً سالم است و قدمت آن به دوران اشکانیان می‌رسد. از دوران سلجوقیان به بعد نمونه‌های فراوانی از آثار منبت‌کاری در مساجد و تکایا و مقابر و امامزاده‌ها به جای مانده است که تحوّل این هنر را به خوبی نشان می‌دهد. آثار باقی مانده بیشتر در مساجد و اماکن متبرکه وجود دارند، مانند مسجد جامع بایزید بسطامی(سلطان‌العارفین از عارفان ایران) به جای مانده و تزیینات آن شامل اشکال هندسی است که طرح‌های هندسی آن مشابه حجاری و گچبری‌های متعدد و متداول آن زمان می‌باشد. (کتاب تجلی عاشورا در هنر ایرانی/ صفحه 65)

منبت کاری مذهبی و عاشورایی
مُنَبَّت‌کاری یکی از هنرها و صنایع دستی است. در این هنر نقش‌ها به صورت نقش برجسته روی زمینه کار قرار می‌گیرند. منبت‌کاری چوب یکی از شاخه‌های منبت‌کاری است و بیشتر به صورت کنده‌کاری روی چوب اجرا می‌شود. پس از اسلام و واقعه عاشورا این هنر گرانبها در خدمت مذهب و تولید آثار فاخر منبت کاری مذهبی و عاشورایی قرار گرفت، منبت‌کاری نام یکی از صنایع دستی در چندین کشور از جمله ایران است. در اکثر مساجد شهرهای ایران شاهد منبت کاری مذهبی می‌باشیم، ریشهٔ کلمهٔ منبت از کلمهٔ نبات گرفته شده و به معنی رویانیده می‌باشد؛ و به این دلیل بوده‌است که برجستگی گل و گیاه بر روی چوب، سنگ، و مانند روئیدن گیاه بر روی آن بوده‌است. هنر منبت که در آن حکاکی و کنده کاری روی چوب می‌باشد قدیمی‌ترین اثر منبت کاری مذهبی یک لنگه در چوبی متعلق به مسجد جامع عتیق شیراز است. مواد اولیه منبت انواع چوب است. هرچه جنس چوب محکم تر و فشرده تر باشد کار منبت بهتر و زیباتر و با دوام تر می‌باشد. مثل چوب گردو، شمشاد، گلابی. ابتدا طرح مورد نظر روی چوب کشیده شده و حکاکی شده و سپس به صورت برجسته و حجم دار درآورده می‌شود.

منبت کاری در تزئین مساجد
بعد از ظهور اسلام و با توجه به شیوع روحیهٔ ساخت مراکز و مساجد اسلامی، هنرمندان ایرانی جزو اولین کسانی بودند که تمامی‌توان و استعداد خویش را صرف تزئین مساجد کردند و به موازات هنر نمایی معماران، کاشی‌کاران سنگتراشان، گچبرها و… منبت کاران نیز جذب فعالیت در این زمینه شدند و آثاری به وجود آوردند که متأسفانه امروزه نمونه‌های زیادی از آن‌ها در دست نیست ولی به اتکای همان باقیمانده‌های ناچیز می‌توان گفت آنچه برای تزئین مساجد و به شکل منبر، رحل قرآن و در و پنجره ساخته شده نمونهٔ بسیار ارزنده‌یی از ذوق و هنر ایرانیان است. 

هنر منبت کاری عصر صفویه 
طبق شواهد موجود در دوره صفویه هنر منبت‌کاری بسیار مورد توجه بوده و از این عصر نمونه‌های متعدد بسیار به جای مانده است پس از دوران صفوی نشاندن شیشه های رنگین در چوب‌های مشبّک رایج شد و تحولاتی نیز در شیوه‌های معرق که احتمال می‌رود در دوره قاجار از خاور دور به ایران آمده باشد پیدا شد اما پیش از آن هنر معرق در کاشی‌کاری سنتی ایران رواج داشته است. درها و پنجره های مشبّک در عین حال که حفاظ مناسبی در برابر آفتاب گرم و تابان ایران به حساب می آمد نور را نیز در رنگ‌های متنوع و متعدد منعکس می‌کرده و جلوه ای خاص به گچ‌بری و آیینه کاری اتاق‌ها می داده است. (کتاب تجلی عاشورا در هنر ایرانی/ انتشارات آستان قدس)

رونق منبت کاری در شهر گلپایگان
در دورهٔ صفویه، با توجه به اینکه ساخت ابنیهٔ مذهبی و نیز کاخ‌های سلطنتی در ایران افزایش چشم گیر و محسوسی یافت عدهٔ زیادی از هنرمندان به اصفهان که مرکز کشور بود و اکثر ابنیهٔ مورد اشاره در آن احداث می‌شد روی آوردند و تجمع این هنرمندان در یک نقطه به ویژه شهر گلپایگان، که تبادل تجربیات از اولین برآیندهای آن بود باعث شد تا آثاری ماندنی و اعجاب‌انگیز به وجود آید. به دنبال حملهٔ وجنگ‌های مختلف به ایران و پس از آن درگیری‌های سیاسی که عرصه را بر هر نوع فعالیت سازنده‌ای محدود می‌گرداند هنرمندان و صنعتگران منبت کار تدریجاً پراکنده و جذب مشاغلی غیر تخصصی شدند و آن عده یی هم که هنوز به کار اشتغال داشتند و با سماجت می‌کوشیدند تا جلوی مرگ این هنر صنعت ارزنده را بگیرند مجال چندانی برای فعالیت در رشتهٔ هنری و صنعتی خود نداشتند. در این زمان، گلپایگان (استان اصفهان) و آباده (استان فارس) تنها مراکز تجمع منبت کاران کشور به حساب می‌آمدند و جز این دو شهر، در هیچ جای دیگر از کشور پهناورمان نشانی از منبت کاران و منبت کاری دیده نمی‌شد. در بین شهرهای ایران در حال حاضر در چندین شهر مراکز مهم منبت کاری وجود دارد از جمله اصفهان، گلپایگان، آباده و شیراز؛ که علاوه بر منبت کاری سایر رشته‌های این هنر شامل معرق، خاتم، گره چینی، پیکر تراشی و … رواج بسیار دارد مخصوصاً در شهرهای گلپایگان و آباده هنر مزبور رونق بیشتری دارد؛ در سال ۱۳۰۲ علی مختاری گلپایگانی بنا به پیشنهاد استاد کمال‌الملک از گلپایگان به تهران عزیمت و در بخش صنایع مستظرفه مدرسه دارالفنون، ضمن ریاست این بخش به تدریس شیوه‌های مختلف منبت کاری پرداخته‌است.

بعد از سقوط سلسلهٔ قاجاریه
بعد از دگرگونی دوره قاجاریه، مردم توجه بیشتری به ارزش‌های فرهنگی و صنعتی خویش پیدا کرده، و بدیهی است که در چنین شرایطی هنرمندان و صنعتگران و اهل حرفه نیز نقشی بزرگ داشتند. در همین رابطه استاد علی مختاری گلپایگانی (رئیس صنایع مستظرفه مدرسه دارالفنون) و استاد احمد صنیعی که جزو معدود باقیماندگان استادان منبت کار بودند به تهران آمده و ضمن جدی گرفتن حرفهٔ منبت کاری به تربیت شاگردانی جهت احیا و حفظ هنر و صنعت آبا واجد ایشان پرداختند و تأسیس سازمان صنایع دستی ایران به عنوان حافظ و نگهبان صنایع سنتی و بومی وسیلهٔ دیگری بود که باعث شد تا عده‌ای در زیر چتر حمایت آن گرد آمده و مانع نابودی منبت کاری در ایران شوند.

نحوی اجرای منبت کاری
منبت کاری مذهبی را می توانیم در اکثر دربهای مساجد قدیمی ایرانی، مشاهده کرد، منبت کاری عاشورایی هم جزو هنرهایی است که بعد از واقعه عاشورا تجلی یافته است، که هنرمند با استفاده از خطوط خوشنویسی شده با مضامین و احادیث محرمی و عاشورایی و استفاده از نقوش اسلیمی به صورت نقش برجسته روی زمینه کار، به خلق اثر می پردازد. منبت کاری مذهبی غالباً یا با شیوهٔ دستی انجام می‌شود یا امروزه با استفاده از دستگاه‌های جدید انجام می‌پذیرد. استفاده از دستگاه مزایایی نسبت به روش‌های سنتی دارد. یکی از این مزایا سرعت عمل و صرفه‌جویی در زمان است. مورد دیگر دقت بسیار بالای دستگاه است که قادر به پیاده‌سازی ریزکاری‌های نقوش و طرح‌های بسیار پیچیده را نیز دارد. مانند دیگر هنرهای دستی؛ تفاوت و گاهی برتری اصلی کارهای دستی هنری، منحصر به فرد بودن هر نسخهٔ دستی آن است.

اهمیت منبت کاری در اکثر شهرای ایران
منبت‌کاری به رشته‌های مختلفی از صنایع ظریفه ساخته شده با چوب اطلاق می‌شود که اساس آن‌ها با هم تفاوت دارد با آن که در پاره‌ای آثار گاهی، طریقه‌های مختلف با هم تلفیق می‌شوند، ولی بر روی هم می‌توان این روش‌ها را به طریق زیر طبقه بندی کرد. منبت‌کاری با کیفیت برجسته که این شیوه تا اندازه ای به فنّ مجسمه سازی شباهت دارد در واقع استاد منبت کار با تراشیدن چوب پیکره سازی می‌کند، به این رشته باید« بخشهای نیم برجسته کاری» را که با گرد ساختن زمینه اثر به دست می‌آید و گاهی نیز با پیوستن و چسباندن گل و برگ‌ها و نقوش افزوده بر روی آنها انجام می‌گیرد بی‌افزاییم. در هنر معرق، هنرمند از ایجاد هرگونه برجستگی روی سطح احتراز و اجتناب می‌کند و در حقیقت نقوش و طرح‌هایی را که از پیش بر روی کاغذ نقش کرده بر روی چوب‌های مختلف دارای رنگ‌های طبیعی گوناگون قرار داده و می‌برد و در متن کار در کنار هم قرار می‌دهد هنرهای چوبی در شهرهای دور و نزدیک ایران اهمیت به سزا داشته و با پژوهش آموزش و نمایش دائمی آن‌ها چه در داخل کشور و چه در خارج از آن بازار گرم و پر رونقی یافته است و این استقبال و علاقه ای که مردم از هنرهای بومی و سنتی نشان می‌دهند در گرمی دوام و اعتلای این هنرها نقشی مؤثر و جـدی دارد(مجله میراث فرهنگی سال اول شماره ۱ صفحه ۲۰ و ۲۱).

مراکز مهم منبت کاری
هنر منبت کاری و کنده کاری چوب هم‌اکنون در بسیاری از شهرهای ایران رایج است ولی مهم‌ترین شهرهایی که از زمان‌های قدیم بدان می‌پرداخته‌اند شهر تاریخی تویسرکان و ملایر در استان همدان و گلپایگان در استان اصفهان و آباده در استان فارس است همچنین در شهر بوشهر و ارومیه نیز عده‌ای به منبت کاری اشتغال دارند و در دیگر نقاط کشور نیز به صورت پراکنده منبت کاری رایج است. با دریافت گواهینامه سازمان بین‌المللی وایپو برای منبت آباده فارس با تلاش هنرمندان این شهر راه برای جهانی شدن شهر آباده به عنوان شهر جهانی منبت کوتاه شد.

ثبت در میراث فرهنگی یونسکو
منبت‌کاری به عنوان یکی از میراث‌های فرهنگی در ترکیه، در سال ۲۰۲۳ به عنوان یکی از میراث‌های فرهنگی جهان به ثبت رسید.

در پایان:
جا دارد که از دلسوزی، همراهی و راهنمایی اساتید معظم و ارجمند خود در تعلیم و تربیت، برای کسب هنر و دانش تاریخ هنر جهان اسلام، بر خود وظیفه می‌دانم در کسوت شاگردی از زحمات ارزشمند استاد مسعود نجابتی، استاد عبدالرسول یاقوتی تقدیر و تشکر نمایم. از خداوند متعال برای این اساتید عزیزم، سلامتی، موفقیت و همواره شاگرد پروری را مسئلت دارم.  
© کلیه حقوق متعلق به صاحب اثر و پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.