مراسم تعزیه‌خوانی
تعزیه‌خوانی یا شبیه‌خوانی، نوعی نمایش‌ مذهبی برگرفته از رویدادهای تاریخی و حماسی حزن‌انگیز درباره واقعه کربلا و شهادت امام حسین(علیه السلام) و اهل بیت و یاران او و مصائب خاندان پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم). آغاز تعزیه‌خوانی را از زمان دیلمیان دانسته‌اند که در زمان صفویه به شکل فعلی درآمد و در زمان قاجار به اوج خود رسید و دامنه آن از مرزهای ایران فراتر رفت. نمایش تعزیه در سال ۱۳۸۹ش در فهرست آثار معنوی ایران در یونسکو ثبت شده است. یکی از شیفتگان نمایش سنتی تعزیه، الکساندر خوجکو، ایران شناس لهستانی و کنسول روسیه در ایران از بود. در اصطلاح تعزیه‌خوانی، کارگردان: «مُعین البُکا»، بازیگر: «شَبیه» و تهیه کننده: «بانی» نامیده می‌شود.

پیدایش مراسم تعزیه‌خوانی
تعزیه در ادبیات مذهبی ایران بر بنیاد فرهنگ عاشورا و وقایع تاریخی کربلا در ۶۱ق/۶۸۰م، و نبرد دلیرانه و شهادت مظلومانه امام حسین(علیه السلام) نهاده شده و به صورت تعزیه‌خوانی یا شبیه‌خوانی، شکلی ویژه از نمایش یا درام مذهبی، تجلی کرده است. نشانه‌های اولیه تعزیه‌خوانی در زمان دیلمیان و پس از آن دوران آل بویه دیده می‌شود؛ اگر چه تعزیه به صورت امروزی از زمان صفویه شروع شد و در زمان قاجار به اوج خود رسید.(بلوکباشی، حدیث قدسی مصایب در نمایش آیینی، ص۱۷.)

شکل‌گیری و سیر تحول مراسم تعزیه‌خوانی
دربارۀ شکل‌گیری و پیشینه تعزیه‌خوانی دیدگاه‌های متفاوتی ابراز شده است.
برخی اولین اَشکال تعزیه و شبیه‌خوانی در نواحی شمال ایران را به زمان دیلمیان بازمی‌گردانند و می‌گویند این شکل نمایشی از طریق موزیکانچیان(سربازان نوازنده موزیک) سپاه دیلمی، سربازان، بازرگانان و زائران عتبات عالیات به این دیار آمد و گسترش یافت.(نصری اشرفی، «‌خدمت متقابل تعزیه و هنر بومی مازندران»، ص۳.)
اما پس از دیلمیان تعزیه‌خوانی از رونق افتاد و در زمان صفویان دوباره برقرار شد. گفته می‌شود نسخه‌هایی از تعزیه که در زمان عضدالدوله دیلمی نوشته شده بود، در کتابخانه مادرید نگهداری می‌شود.(باستان، شبیه‌خوانی و تعزیه‌خوانی، ۱۳۴۶ش، ص۱۳-۱۴.)

مراسم تعزیه‌خوانی در زمان آل بویه و دیلیمان
ابن جوزی(درگذشت: ۵۹۷ق) و ابن اثیر(درگذشت: ۶۳۰ق) نخستین تاریخ‌نگارانی هستند که گزارش‌هایی از تجمعات مذهبی شیعیان و دسته‌گردانی و عزاداری مردم برای امام حسین(علیه السلام) در بغداد و بستن بازارها و تعطیل خرید و فروش و نوحه‌خوانی و بر سر و سینه‌زدن زنان در روز عاشورای سال ۳۵۲ق/۹۶۲م می‌دهند.(دار الکتب العلمیة، ج۱۴، ص۱۵۰؛ ابن اثیر، الکامل، ج۸، ص۶۳۲.)

ابن اثیر در شرح وقایع سال ۳۶۳ق/۹۷۴م اشاره‌ای کوتاه به نوعی شبیه سازی میان اهل تسنن محله سوق الطعام بغداد می‌کند و می‌نویسد که سنیان زنی را شبیه عایشه بر شتر سوار کرده بودند و دو تن دیگر را شبیه طلحه و زبیر ساخته، و جنگی تمثیلی راه‌انداخته بودند که گویی با یاران علی(علیه السلام) می‌جنگند.(ابن اثیر، الکامل، ج۸، ص۶۳۲.)

بعضی گفته‌اند، احیاناً شیعیان کرخ بغداد نیز شبیه واقعه کربلا را می‌ساخته، و نشان می‌داده‌اند.(آل بویه و اوضاع زمان ایشان، ص۴۶۸.)


مراسم تعزیه‌خوانی در زمان صفویه
این نمایش آئینی که از زمان دیلمیان شروع شد، پس از آل بویه خبری از آن نیست ولی دوباره در زمان صفویه با روشی جدید به عرصه فرهنگی، مذهبی بازگشت. تاورنیه به شبیه‌سازی شخصیت‌های وقایع کربلا و نمایش برخی صحنه‌ها در دسته‌های عزاداری در حضور شاه صفی (۱۰۳۸-۱۰۵۲ق) در میدان نقش جهان اصفهان اشاره نموده و اسب‌های زین و یراق شده شهیدان و شبیه نعش کودکان در تابوت‌هایی بر روی عماری را وصف کرده است.(تاورنیه، سفرنامه، ص۴۱۲-۴۱۴.)

سالامون انگلیسی و وان گوک هلندی در دورۀ شاه سلطان حسین، یا دورۀ سلطنت بسیار کوتاه طهماسب دوم، به نمایش واقعه کربلا بر روی ارابه‌هایی در حال حرکت اشاره کرده‌اند.
گزارش این دو سیاح در کتابی به زبان آلمانی با عنوان «‌تاریخ و جغرافیای امروز ایران و یا کشور شاهنشاهی ایران در عهد معاصر»، کهن‌ترین سند شرح واقعه کربلا را به صورت نمایش بر روی اَرّابه تأیید می‌کند. شبیه‌خوانی از اواخر دورۀ صفوی شکل نمایشی کنونی خود را گرفت و در دوره‌های بعد توسعه و تکامل یافت.(نخستین تعزیه‌ها در ایران، ص۲۳؛ ممنون، پیدایش و تکامل تعزیه، ص۱۱)


مراسم تعزیه‌خوانی دوران زندیه
منابع از اجرای تعزیه حضرت قاسم(علیه السلام) در زمان زندیه خبر می‌دهند، این مطلب گویای آن است که بی‌تردید تعزیه‌خوانی راهی نسبتاً دراز پیموده تا به شکل یک نمایش کاملاً نظام یافته در این دوره درآمده است. تعزیه‌خوانی «‌عروسی حضرت قاسم»، که با مکالمات و شعرخوانی بسیار ظریف همراه است و در میان مجالس تعزیه از مجالس فرعی و گوشه به شمار می‌آید، باید بنابر شواهد و قراین از مجموعه نمایش‌های متأخرتر از نمایش های اصلی، مانند تعزیه «‌شهادت حضرت امام حسین علیه السلام» ساخته شده باشد. از این رو تعزیه‌خوانی باید دورۀ تکوین و تحولی را در دورۀ صفوی و پس از آن پیموده باشد تا در دورۀ زندیان تعزیه «‌عروسی حضرت قاسم‌» را به نمایش گذارد.(تعزیه‌خوانی، حدیث قدسی مصایب در نمایش آیینی، ص۲۴.)

فرانکلین(شرق‌شناس) که در دوره زندیه در ایران بود، در سفرنامه خود از برخی مجالس عزاداری در شیراز گزارش داده است. بنا بر این گزارش، در دهه اولِ محرّم دسته‌هایی از جوانان به مثابه سپاهیان امام و عمرسعد، که هر دسته با علائم مخصوصی شناخته می‌شدند، در کوچه‌ها و خیابان‌ها با هم می‌جنگیدند. همچنین از نمایش کبوترهای خونین منقار که خبر شهادت امام حسین(علیه‌السلام) را به مدینه می‌بردند، سخن گفته است.(فرانکلین، مشاهدات سفر از بنگال به ایران در سالهای ۱۷۸۷ـ۱۷۸۶ میلادی، ص۷۲ـ۷۳.)

مراسم تعزیه‌خوانی در زمان قاجار
در این دوره تعزیه‌خوانی روند تحولی ویژه و شتابنده‌ای را پیمود. فتحعلی‌شاه به تعزیه‌خوانی علاقه‌ای مخصوص نشان می‌داد. وی سرپرستی امور عزاداری و تعزیه‌خوانی دربار و حکومت را در ماه محرم به چند تن از رجال درباری سپرده بود و در برخی مجالس تعزیه، به ویژه تعزیه روز تاسوعا و عاشورا حاضر می‌شد. برخی از رجال درباری و اعیان و اشراف مملکت هم در دهه محرم در تکیه‌ها یا حیاط های خانه هایشان مجالس سوگ و تعزیه‌خوانی برپا می‌کردند.(بلوکباشی، «‌تعزیه‌خوانی در دورۀ فتحعلی شاه»، ۲۲-۲۳.)

رواج تعزیه در این دوران تا به حدی بود که به صورت یک فرهنگ درآمده بود و در بیشتر مراسم شادی و عزا، تعزیه‌های خاص مربوط به آن برگزار می‌شد. در این دوره حتی گروه‌های خاص زن تعزیه‌گردان نیز وجود داشته است و از اولین تعزیه‌های زنانه در منزل قمرالملوک دختر فتحعلی شاه برگزار شد و از آن پس هرسال دهه اول محرم برقرار بوده. تعزیه‌های زنانه در اواسط دوره احمدشاه رو به زوال گذاشت. به‌هرحال، رواج تعزیه رکود روضه‌خوانی را در پی داشت و با توجه به این‌که گردانندگان تعزیه، مردم عادی بودند و ممکن بود خرافاتی را در آن داخل کنند، همچنین به دلایل فقهی تَشَبُّه(شباهت پیدا کردن) مردان به زنان و تشبه زنان به مردان و هتک حرمت امامان در تَمَثُّل(اجرای نقشی در تعزیه از طرف امام) به آنان و... برخی فقها با آن مخالفت کردند.(مظاهری، رسانه شیعه، ص۹۴-۱۰۰.)

تعزیه در این دوران، مقبولیت بسیار یافت و تکیه‌ها چند برابر گشت. البته موارد ساختگی تعزیه زیادتر شد و تقریبا به شکل نمایشنامه‌ای تآتری درآمد و سبب مخالفت علماء شد. از جمله عالمان مخالف و منتقد شبیه‌خوانی این دوره، شیخ جعفر شوشتری، شیخ هادی نجم آبادی، ملا محمدتقی برغانی (شهید ثالث)، محمدباقر بیرجندی و شیخ جعفر نجفی (کاشف‌الغطاء) بودند. البته شهید ثالث پس از چندی به واسطه رؤیایی، دست از مخالفت کشید. امیرکبیر هم از کسانی است که با تعزیه‌خوانی مخالفت کرد اما چون با مخالفت مردم مواجه شد به اصلاح آن همت ورزید.(مظاهری، رسانه شیعه، ص۹۴-۱۰۰.)

جیمز موریه مامور نظامی سیاسی انگلیس در ایران در نخستین سفرنامه‌اش به نام «‌سفری در ایران...»، به اجرای سه مجلس تعزیه در حضور فتحعلی‌شاه: تعزیه‌های «‌شهادت طفلان زینب»، «‌بازار شام‌» و «‌شهادت امام‌» در روزهای ۸ و ۹ و ۱۰ محرم ۱۲۲۴ اشاره می‌کند و وصفی کوتاه از آنها می‌آورد.(بلوکباشی، «‌تعزیه‌خوانی در دورۀ فتحعلی شاه»، ۳۴-۴۳.)

اما در طول حدود ۱۵۰ سال سلطنت خاندان قاجار در ایران، دورۀ ناصرالدین شاه (۱۲۶۴-۱۳۱۳ق)، دورۀ توسعه و شکوه و جلال تعزیه‌خوانی در ایران، به‌ویژه در تهران، بوده است. ناصرالدین شاه به مراسم تعزیه‌خوانی بسیار علاقه نشان می‌داد و در محرم هر سال اگر در تهران به سر می‌برد، برای دیدن شبیه‌خوانی به تکیه‌های حکومتی، و اگر در ییلاق و بیرون از شهر تهران بود، به تکیه‌ها و حسینیه‌های محلی می‌رفت. او کارگزاران و مسئولان برپایی مجالس تعزیه‌های درباری را در مجلل ساختن محیط تعزیه‌خوانی و جذاب کردن صحنه‌های وقایع ترغیب و تشویق می‌کرد.(مستوفی، شرح زندگانی من، ج۱، ص۲۸۸.)

مهم‌ترین تکیه در زمان قاجار
تکیه دولت مهم‌ترین تکیه اجرای تعزیه در زمان ناصرالدین شاه بود که به دستور وی ساخته شد، این تکیه در ترویج تعزیه بسیار مؤثر بود. تعزیه‌خوانانِ آنجا، که در حقیقت تعزیه‌خوانِ دولتی بودند، زیرنظر «‌مُعین البُکا‌ی» دربار، در برابر شاه و درباریان تعزیه می‌خواندند.(مستوفی، شرح زندگانی من، ج۱، ص۲۹۰.)

ثبت جهانی مراسم تعزیه‌خوانی
نمایش تعزیه در سال ۱۳۸۹ش در فهرست آثار معنوی ایران در یونسکو ثبت شد.(هنر نمایشی آیین تعزیه، سایت کمیسیون ملی یونسکو.)

مراسم تعزیه‌خوانی در غرب
نمایش تعزیه به دلیل بعضی از جاذبه‌ها از مرزهای ایران پا فراتر گذاشته و به کشورهای دیگر نیز نفوذ کرده است. از شیفتگان نمایش سنتی تعزیه، الکساندر خوجکو، ایران شناس لهستانی کنسول روسیه در ایران بود که در بیشتر مجالس تعزیه‌خوانی درباری و اعیان و اشراف شرکت می‌کرد. او نخستین کسی بود که به ارزش تعزیه نامه پی برد و کامل‌ترین مجموعه‌ای حاوی ۳۳ مجلس تعزیه از معین البکای دربار فتحعلی شاه، به نام حسین علی خواجه، مشهور به تعزیه گو و سرایندۀ برخی از مجالس این مجموعه را خرید.(خوجکو، «تئاتر ایرانی»، ص۳۵.)

خوجکو دو مجلس «‌پیغمبر خدا‌» و «‌رحلت پیغمبر‌» را از این مجموعه با ویرایش فارسی در ۱۸۵۲م در پاریس چاپ و منتشر کرد و ۵ تعزیه نامه را هم به زبان فرانسه ترجمه و با مقدمه‌ای جامع و تحلیلی در کتابی با عنوان «‌تئاتر ایرانی: منتخب تعزیه ها۱‌» در ۱۸۷۸م منتشر کرد.

خوجکو در مقدمه به دو هفته تعزیه‌خوانی در خانه میرزا ابوالحسن خان، نخستین ایلچی ایران در انگلیس و وزیر امور خارجۀ وقت (۱۲۳۹-۱۲۵۰ق)، اشاره می‌کند و می‌نویسد:
«او نذر کرده بود تا برای شفای پسرش تعزیه‌خوانی بکند و مراسم تعزیه‌خوانی به راه بیندازد؛ از این رو در محرم ۱۲۴۹ نذرش را با برپایی مجلس تعزیه‌خوانی باشکوهی در حیاط خانه‌اش ادا کرد.»

اصطلاحات رایج در مراسم تعزیه‌خوانی
شبیه‌خوانی: نمایش تعزیه
شبیه: اجرا کننده یک نقش در تعزیه
مقتل‌نویس: نویسنده نسخه و متن نمایش تعزیه
معین البکا: کارگردان تعزیه
ناظم البکا: دستیار کارگردان تعزیه
بانی: سرمایه گذار و تهیه کنندهٔ تعزیه
فرد: نسخه و متن نمایشنامهٔ تعزیه
بچه‌خوان: کسی که نقش کودکان را می‌خواند.
زنانه‌خوان (نقاب‌خوان): کسی که در نقش حضرت زینب(سلام الله علیها) و دیگر بانوان اهل بیت نقشی اجرا می‌کند.
رجزخوانی: هنگامی که اولیا یعنی خاندان پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و اشقیایعنی مخالفان پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) در مقابل هم از افتخارات و اصل و نسب خود حرف می‌زنند.
اشتلم‌خوانی یا پهلوان‌خوانی: هنگامی که اشقیا با بیان غلوشده گفت وگوهایشان را بیان می‌کنند در حالی که اولیا در یک دستگاه موسیقی گفت‌وگو را به آواز بیان می‌کنند که به آن تحریرکردن می‌گویند.
موافق‌خوان: شخصی که در نقش اولیا بازی می‌کند.
مخالف‌‌خوان: فردی که نقش دشمنان و اشقیا را اجرا می‌کند.
دستگاه: هر تعزیهٔ کامل را یک دستگاه یا مجلس گویند.(مظاهری، فرهنگ سوگ شیعی، ۱۳۹۵ش، ص۱۲۵.)


© کلیه حقوق متعلق به پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.