مراسم علم‌ گردانی
عَلم‌گردانی از سنت‌های سوگواری محرم و در تشییع جنازه افراد مهم در کشورهای ایران، افغانستان و پاکستان انجام می‌شود. در طی این مراسم، بر پایه رسوم بومی، علم‌های مختلفی را طراحی، ساخته و آماده می‌کنند و در طول مراسم عزاداری، علم را با آداب و رسومی خاص، به حرکت درمی‌آورند. در میان منابع در خصوص خاستگاه این مراسم، اختلاف است و برخی آن را مربوط به دوران صفویان می‌دانند که در فرهنگ اسلامی ورود و مخصوص به ایام عزاداری محرم شد.

علم‌گردانی از آئین‌های مرسوم در عزاداری محرم است که توسط شیعیان مورد استفاده قرار می‌گیرد. بیشتر مراجع تقلید این رسم را بلامانع دانسته‌اند. علم‌کشی بعضاً به عنوان نمادی از علمداری حضرت عباس تلقی می‌شود. علم‌داران در جلو یا عقب دسته عزاداری، وظیفه نظم دسته را بر عهده دارند.(«آشنایی با تاریخچه علم و علم کشی در ماه محرم»، پایگاه ایران خبر.)

به گفته نویسنده مدخل «علم و علم‌گردانی» دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، عَلَم‌کشی یا عَلَم‌گردانی، یکی از مراسم کهن ایرانی است که در تشییع جنازه‌های نظامیان و کشتگان جنگ انجام می‌شد و در دوره معاصر فقط برای عزاداری محرم از آن استفاده می‌شود.(باقی، «علم و علم گردانی»، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.)

علم‌گردانی در مناطق مختلف شیعه‌نشین گزارش شده است و در هر منطقه، شیوه به خصوصی برای اجرای آن رعایت می‌شود. علاوه بر شیوه مراسم‌های مرتبط با علم،‌ شمایل علم نیز در فرهنگ‌ها متفاوت است.

علم‌گردانی در ایران
علم‌های مرسوم در ایران شیئی فلزی است که زبانه‌های متعددی دارد و زبانه وسطی آن از باقی زبانه‌ها بزرگتر است. تعداد زبانه‌های علم عموماً یازده عدد یا بیشتر است از جنس فولاد و سنگین خواهد بود. از تمثال‌های طاووس، کبوتر گنبد و بوته در این نماد استفاده می‌شود. در ایران، مراسم علم‌کشی به صورت بلند کردن این جسم سنگین بر دوش توسط شخصی است که به او علم‌کش می‌گویند. وی این علم را در داخل بند تسمه ای که به کمر خویش بسته‌است نگه می‌دارد و حرکت می‌کند. علم‌کشی به نوعی زورآزمایی و هنر است. علم‌کش، وقتی به اماکن مقدس می‌رسد، به نشانه احترام علم را به گونه ای تکان می‌دهد که سر علم به نشانه تعظیم تکان بخورد. در شهر قم مرسوم است که علم را در پشت دسته عزاداری حرکت دهند. اما در برخی نواحی علم در پیش دسته عزاداری حرکت می‌کند.(فقیهی، تاریخ مذهبی قم، ۱۳۷۸ش، ص۳۵۶.) 

به گزارش منابع، در برخی از نواحی ایران، علم‌گردانی با آداب خاصی همراه است. در مراسم علم‌گردانی در روستای چارک بوشهر، علم‌کش باید علم را به داخل حیات همه خانه‌های روستا ببرد تا در آنجا عزاداری صورت بگیرد. در طول حرکت علم نیز نوحه خوانی صورت می‌گیرد. در ناحیه گرمسار نیز علم را به منظور جمع‌آوری کمک و نذورات مردمی می‌گردانند. در برخی نواحی نیز علم‌ها را ایستاده و بدون حرکت نگه می‌دارند.(باقی، «علم و علم گردانی»، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.)

علم‌گردانی در افغانستان
منابع نقل کرده‌اند که در هفتم محرم، مراسم تحت عنوان علم‌کشی در افغانستان اجرا می‌شود. در پی این مراسم، علمی را در ششم محرم، با بستن پارچه‌ها تزئین می‌کنند و روز بعد، عزاداران علم را حمل می‌کنند و داخل حسینیه می‌برند و به احترام علم که نمادی از حضرت عباس(علیه السلام) است، می‌ایستند و عزاداری می‌کنند.(«عَلَم کشی شب هفتم محرم رسمی مهم برای عزاداران افغانستانی»، شهرآرانیوز.)

علم‌گردانی در پاکستان
تقی‌زاده داوری، از شیعه‌شناسان ایرانی، گزارش کرده‌است که در پاکستان، رسمی شبیه به عَلَم‌کِشی با نام عَلَم‌بِدَرکردن وجود دارد که بر اساس آن، مردم بر پایه نذر خود، یک علم از امام‌باره خارج می‌کنند و چند روز بعد، دسته‌جات عزاداری امام‌باره به سمت خانه مورد نظر حرکت کرده و علم را از خانه تحویل می‌گیرند تا به امام‌باره بازگردانند. در طی این مراسم، صاحب خانه از دسته عزاداری پذیرایی می‌کند. رسم علم‌کشی در این کشور با نام جلوس هم شناخته می‌شود.(تقی‌زاده داوری و عارفی، شیعیان پاکستان، ۱۳۸۵ش، ص ۱۶۲–۱۶۳.)

قدیمی‌ترین علم‌های ایرانی
به نوشته دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، قدیمی‌ترین علم‌های ایرانی، مربوط به دوره آق‌قویونلو و قراقویونلو است که در موزه توپ‌قاپی استانبول نگهداری می‌شود. یکی از قدیمی‌ترین سندها بر استفاده از علم در مراسم علم‌کشی، مینیاتورهای مربوط به قرن ۱۵ میلادی است. اولین گزارش در خصوص علم‌گردانی، مربوط به دوره صفویه و در اصفهان است. پیترو دلاواله (درگذشت ۱۶۵۲م) جهانگرد ایتالیایی، که در محرم ۱۰۲۷ / ژانویهٔ ۱۶۱۸ در اصفهان سوگواری مردم را مشاهده کرده، گزارش داده‌است که روز دهم محرم، از تمام محلات اصفهان، دسته‌های بزرگی به راه می‌افتادند که بیرق و علم با خود حمل می‌کردند. آورده‌اند که علم‌ها در قم به صورت رخت‌پوش بودند که توسط علم‌کش روی دست، دهان یا پیشانی قرار می‌گرفتند. در قم رسم بوده‌است هر محله حداقل یک علم داشته باشد.(فقیهی، تاریخ مذهبی قم، ۱۳۷۸ش، ص۳۵۶.)

سازمان میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری در ایران، متولی ثبت آیین‌های عاشورایی است. تا سال ۱۳۹۱ش، بیش از ۱۹۰ آیین عاشورایی به ثبت ملی رسیده بود. پیش از ثبت شدن یک آیین عاشورایی، علمای مسلمان درباره آن اظهار نظر کرده و پس از تایید آنان، آیین به ثبت ملی می‌رسد. یکی از اهداف این اقدام، جلوگیری از خرافه‌گرایی است.(«ثبت فرهنگ و آئین‌های عاشورایی مانع گسترش خرافه‌گرایی می‌شود»،‌ ایرنا.)


© کلیه حقوق متعلق به پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.