آشنایی با آداب و رسوم جالب شب یلدا در زنجان

شب یلدا

شب یلدا بلندترین شب سال که به زمان مابین غروب آفتاب از تاریخ 30 آذر یعنی آخرین روز پاییز تا طلوع آفتاب 1 دی ماه یعنی نخستین روز زمستان مربوط می شود مصادف با انقلاب زمستانی در نیمکره شمالی می باشد به همین علت از آن تاریخ به بعد طول شب کوتاه تر و طول روز بیشتر می شود.
یلدا برگرفته از یک واژه سُریانی می باشد که به تولد و زایش معنی شده است. سریانی زبان رایج مسیحی ها بوده است که از تحقیق و بررسی در کتب تاریخی واژه نامه ها کسب شده است دانشمند بزرگ و تقویم شناس ابوریحان بیرونی با نام میلاد اکبر از شب یلدا یاد می کند و آن را میلاد خورشید دانسته است.
واژه یلدا به طور دقیق مشخص نیست که چطور و چه زمانی به زبان فارسی ورود کرده است این گونه از تاریخ بر آمده است که مسیحیان اولیه که در روم زندگی می کردند دچار سختی های فراوانی بودند در همان حال عده ای از آنها تصمیم به مهاجرت به ایران می کنند و به خاطر نزدیک بودن فرهنگ ها این واژه سریانی به زبان فارسی راه پیدا می کند.
همانطور که می دانید تاریخچه و پیشینه یلدا به زمانهای بسیار گذشته برمیگردد ولی مشخص نیست قدمت دقیق آن به چه زمانی تعلق دارد بسیاری از باستان شناسان هفت هزار سال پیش را برای تاریخ شب یلدا مطرح کرده اند. ظروف سفالی دوران قبل از تاریخ را به استناد گرفته اند چرا که نقوش حیوانی ماه های ایرانی همچون عقرب و قوچ داخل این ظرف ها هک شده اند البته ناگفته نماند نقوش کشفیات باستان شناسی و کتیبه ها نادرند ولی باستان شناسان بر این باورند که تا 7000 سال پیش نیز میتوان آیین مربوط به شب یلدا را رصد کرد.
با تمام این تفاسیر چیزی که به عنوان شب یلدا به رسمیت شناخته شده است به 500 سال پیش از میلاد برمیگردد و تاریخ وارد شدن آن به تقویم رسمی ایرانیان باستان به زمان داریوش یکم مربوط می شود تقویمی که شامل گاه شماری مصری ها و بابلی ها است.
طبق سنت های دیرینه در آیین کهن در اولین روز دی ماه شاهان ایرانی تاج و تخت شاهی را زمین گذاشته و با لباسی سپید به سمت صحرایی می رفته و بر روی فرش سفید می نشستند و نگهبانان و دربانان کاخ شاهی و همه خدمتکاران و برده ها در سطح شهر آزاد شده و مثل دیگران زندگی می کردند و همگی چه رئیس و چه پادشاه و چه مردم عادی به طور یکسان و در یک جایگاه بودند. البته ناگفته نماند صحت و سقم این گفته ثابت نشده که شاید تنها افسانه ای بیش نباشد.
جشن یلدا امروزه توسط ایرانیان با شب نشینی اقوام و خانواده در کنار یکدیگر برگزار می شود بدین گونه که اعضای خانواده در این شب مهم گردهم آمده و افراد مسن خانواده شروع به تعریف کردن قصه های کهن می کند که خوردن هندوانه ، آجیل و انار و شیرینی و میوه های مختلف از جنبه های نمادین این شب عزیز می باشد اغلب این میوه ها دانه های زیادی دارند و به نوعی جادوی سرایتی به شمار می روند که انسان ها با توسل به برکت پردانه بودن آن ها نیروی باروری را در خود نیز افزایش می دهند و هندوانه و انار را به خاطر سرخی رنگ شان نمایندگی از خورشید در شب تصور می کنند.
 

شب یلدا در زنجان

گردهم آمدن اعضای خانواده اعم از فرزندان، پدر و مادر، داماد و عروس در یک جا و آن هم در آغاز فصل زمستان از کارکردهای اجتماعی گرامیداشت شب یلدا محسوب می‌ شود و اعضای خانواده در بلندترین شب سال با به جا آوردن صله رحم و جمع شدن در خانه بزرگترها و تکریم مقام آن‌ ها موجب تقویت ایجاد همگرایی و انس و الفت در خانواده می‌ شوند.
یکی از مهمترین مراسم شب یلدا در زنجان و شهرها و روستاهای این استان این است مردم در این شب در خانه‌ های خود کرسی می‌ گذارند و از سایر فامیل و بزرگان دعوت می‌ کنند تا برای دورهمی یلدا به خانه آن‌ ها بیایند.  
 

چیلله قارپیزی

اکثر مردم زنجان در شب یلدا چیلله قارپیزی یعنی هندوانه چله می‌ خورند و معتقدند باخوردن هندوانه، لرز و سوز سرما به تنشان تاثیر نداشته و اصلا سرمای زمستان را حس نمی‌ کنند. ریش‌ سفید خانواده در حالیکه با چاقو هندوانه را می‌ برد، می‌ گوید قادا بلامیزی بو گئجه کسدوخ یعنی بلایای خودمان را امروز بریدیم.
در سال‌ های گذشته از اواخر تابستان مقدار زیادی هندوانه و خربزه در تور می‌ گذاشتند و آن را از سقف آشپرخانه آویزان می‌ کردند تادر هوای آزاد خراب نشود و یا اینکه در کاه قرار می‌ دادند. این روزها که شبهای طولانی و سرد در زنجان حاکم است خانواده‌ ها بیشتر با هم همفکری و درد دل می‌ کنند.
 

شب چره

مردم زنجان کدو تنبل‌ ها و چغندر های سرخ را برای این شب تهیه می‌ کنند. در روستاها کشمش، ترب، شلغم، کلم، توت، آلو و زردآلو های خشک شده تابستان وگردو های خشک شده درانبارها بهترین آجیل این شب هاست. شب چره که شامل گردو، کشمش، توت و گندم بوداده ولوبیای خشک است اصلی‌ترین آجیل شب یلدا در زنجان به حساب می‌ آید.  
 

شال اندازی

یکی دیگر از آداب و رسوم یلدایی روستایی‌ های زنجان در شب چله سنت شال اندازی است. اگر پسر جوانی دختری را نشان کرده باشد در شب چله شالش را از سقف پشت بام خانه آن دختر از «باجه» خانه آویزان می‌ کند. اگر خانواده دختر تمایل به دادن دخترشان به این پسر جوان داشته باشند، به آن شال هدیه‌ ای مثل جوراب می‌ بندند و داخل جوراب یک مشت نخود و کشمش هم می‌ ریزند.  
 

هندوانه زرد و قرمز

هندوانه در قدیم هم زرد بود هم قرمز و اگر هندوانه خانواده‌ ای زرد رنگ بود و پسری داشتند که شرایط ازدواج را داشت، نشان از ازدواج پسر آن خانواده بود و اگر هندوانه بریده شده سرخ بود و دختری با شرایط ازدواج وجود داشت، نشان از ازدواج دختر خانواده بود. همچنین در صورت وجود بانوان باردار نیز، رنگ زرد هندوانه نشان از بچه پسر و رنگ سرخ نشان از بچه دختر داشت و در نتیجه وجود هندوانه در شب یلدا یک نماد محسوب می‌شود.
 

خنچه چله سی

تزئین هندوانه به شکل‌های مختلف و گذاشتن در مجمع با پارچه قرمز و در کنار آن سیب قرمز، انارقرمز، تخم مرغ‌ های رنگ شده با پوست پیاز قرمز و روغن و نان محلی و برنج و گوشت و یک هدیه که در بیشتر مواقع طلا و پارچه است همه هدیه‌ هایی است که خانواده داماد برای نامزد جوان خود تهیه و با دعوت اقوام نزدیک با عنوان خنچه چله سی به منزل نوعروس می‌ برند.
در این شب عروس منتظر خنچه‌ های عروسی است. خنچه‌ هایی که روی سینی‌ های بزرگ باظرافتی خاص روی هم چیده می‌ شوند و پارچه‌ ای قرمز به نام شال روی آن کشیده می‌ شود. محتویات خنچه‌ ها عبارتند از شیرینی، پرتقال، سیب، انار، هندوانه، آیینه و پارچه که با پولک و تور تزیین می‌ شود.  
 

بریدن انار

یکی از رسوم قدیم این بود که بعد از بریدن انار یکی از بزرگان جمع دانه‌ها را برمی‌ داشت و می‌ گذاشت کنار چراغ توری زنبوری تا چراغ هم از سرخی انار انرژی بگیرد.
 

قورقا  

روی میز یلدای آذری‌ ها معمولاً قاورقا یا گندم برشته شده با شاهدانه وجود دارد. قورقا یا گندم برشته کلمه‌ ای ترکی است که از فعل «قووورماق» گرفته شده‌ است. ابتدا مقداری از گندم را درون ظرفی به همراه آب می‌ گذارند تا برای مدتی خیس بخورد. سپس درون شیر ریخته و برای یک شبانه روز در آن می‌ ماند. در نهایت این محصول را درون روغن ریخته و با ادویه طعم دار می‌ کنند که حرارت باعث می‌ شود تا این دانه‌ ها پف کنند. سپس شاهدانه رو می‌ شورند و بعد از آبکشی خشک می‌ کنند و بعد از چهار پنج دقیقه تفت می‌ دهند و مدام زیر و رو می‌ کنند تا تفت بخورد.  
 

هدیه داماد

شب بعد از شب چله خانواده عروس یک کیسه حمام، جوراب و دستمالی که عروس خودش درست کرده یا بافته را در مجمع می‌ گذارند و برای داماد می‌ فرستند.  
 

شعرخوانی و قصه گویی

بنا بر رسوم گذشته مردم حافظ می‌خوانند و در این شب تفأل می‌ زنند و بنا برنیت‌شان از حافظ می‌ خواهند که از آینده خبر دهد. باسوادهای خانه شاهنامه می‌ خوانند یا قصه‌ای از قدیم می‌گویند، مثل داستان خضر نبی. 
در مهمانی‌ ها و شب نشینی‌ها آذری‌ ها با خواندن شعر به مجالس خود رنگ و بوی خاصی می‌ دهند و به صفا و صمیمیت مجلس رونق ویژه‌ ای می‌ بخشند. بزرگترها با خواندن اشعار ترکی سلام روزگار پرشور جوانی را یاد می‌ کنند و جوانان مجلس هم در این کار پدران خود را یاری می‌ کنند. در این شب علاوه‌ بر شوخی‌ ها و نقل روایات و «تاپماجالار» و «بایاتیلار»؛ اشعار حافظ، سعدی و فردوسی خاطرات و داستان‌ های کهن ایران زمین را برای اعضای خانواده نقل می‌ کنند. شاید نقل این تاپماجالار یعنی معماها و بایاتیلار یعنی دوبیتی‌ های ترکی یکی از مشخصه‌ های شب چله است.
 

غذای مخصوص یلدا

در این شب رشته پلو، آش ترش، فسنجان، در شهر زنجان، برای شام شب یلدا، «خاگینه خرما» هم درست می‌ کنند طبق معمول این شام برای شب یلدا با خرمای زاهدی درست می‌ شود. کشمش، خلال بادام، پسته، تخم مرغ و پیاز به همراه ادویه‌های معطر، اجزای اصلی این غذا به شمار می‌روند. دراین غذای مخصوص شب یلدای زنجان حتما باید هسته‌ های خرما گرفته شود و می‌ توان خاگینه خرما را در فر یا بدون فر و در قابلمه تهیه کرد.  
 

بازی اوزوک اوزوک

هنوز هم دراین شب بعد از جمع شدن کوچکترها در خانه بزرگترها وصرف شام همه افراد حاضر در جمع دور یک مجمع و سفره جمع می‌ شوند و برای نیم تا یک ساعت بازی اوزوک اوزوک را انجام می‌ دهند در این بازی افراد شرکت‌ کننده به دو گروه مساوی تقسیم شده و در مقابل هم قرار می‌ گیرند سپس انگشتر یکی افراد به عنوان مهره اصلی بازی و با قرعه به نام گروه اول درآمده و بازی آغاز می‌ شود هر فردی در گروه مقابل باید حدس بزند انگشتر در کدام انگشت سرگروه گروه دوم است این بازی تا برنده شدن یگ گروه ادامه می‌ یابد.  
 

بوزاوغلان

مردم زنجان بعد از جمع شدن سفره شب یلدا، به دلیل اینکه روز اول دی‌ماه خورشید گرمای خود را به زمین خواهد داد و خضرنبی با یاران خود خواهد آمد و با بوزاوغلان یا همان شب چله که سردترین شب است مبارزه خواهد کرد و برف‌ ها و یخ‌ ها آب خواهد شد، شادی می‌ کردند. همچنین در برخی از روستاها و خود زنجان نیز مردم صبح اول وقت جلوی نور آفتاب می‌ ایستادند تا گرمایی که آفتاب شروع می‌ کند، به آن‌ ها بخورد و مردم آن را خوش یمن می‌ دانستند. 
 

برخی از آداب و رسوم مشترک ایرانیان در شب یلدا

 

فال حافظ و شاهنامه خوانی

شاهنامه خوانی و فال حافظ در شب های یلدا یکی دیگر از سرگرمی های ایرانیان می باشد و از دیرباز مرسوم بوده است چنانچه برای تفآل زدن به حافظ مخاطب مورد نظر نیت می کند و بزرگ مجلس که قرار است قال بگیرد از او می خواهد این جمله را با خود تکرار کند: ای حافظ شیرازی، تو کاشف هر رازی، من طالب یک فالم، بر من نظر اندازی…
و سپس دیوان را باز کرده و غزل بالای سمت راست را خوانده چراکه جواب تفآل می باشد اگر با وسط غزل مواجه شدند فال باید از ابتدای غزل یعنی صفحه پشت خوانده شود.پس از اینکه غزل خوانده شد آن را تفسیر می کنند .چنانچه فال با محتوای مثبت از آب در آمد یعنی فال خوب است اما اگر منفی بود یعنی بد است البته نا گفته نماند تمامی غزلیات حافظ محتوایی روحیه بخش و عاشقانه دارند.
و همچنین شاهنامه خوانی جزء جدایی ناپذیرترین برنامه های شب یلدا می باشد که از دیرباز رایج می بوده است شاهنامه ها اگر با شیوه نقالی خوانده شود جذابیتش صد چندان می شود.
 

آتش روشن کردن

از آنجایی که آتش روشن کردن در دیدگاه گذشتگان نماد روشنی و خورشید بود و همچنین بعضی ها آن را برای رفع تاریکی و نحسی اهریمن میشناختند از این رو برای فراری دادن تاریکی ها و قوای اهریمن آتش روشن می کردند تا محفلی گرم در کنار یکدیگر ایجاد کنند.
 

قصه خوانی و مثل گویی

در شب یلدا خانواده ها دور هم جمع می شوند و به شعرخوانی ها و داستان خوانی بزرگ تر ها و پیرتر ها گوش فرا می دهند.قصه هایی غیر واقعی و کوچک که قهرمان های آن پریان و دیوها و جانوران هستند و مطمئنا شنیدنش برای هر کودکی خوشایند و جذاب می باشد.
و بسته به فرهنگ هر شهر یا استانی قصه های مربوط به خودشان نقل میشود به عنوان مثال قصه حسین کرد شبستری در میان آذربایجانی ها و داستان های شاهنامه در بین خراسانی ها رایج می باشد.
 

چیدمان سفره

چیدن سفره شب یلدا با انواع خوراکی ها و تنقلات یکی از آیین های این شب بیادماندنی می باشد که شامل آجیل های مخصوص و میوه هایی همچون انار و هندوانه و دیگر تنقلات داخل آن قرار می دهند.جالب است بدانید در دوران گذشته سفره ای با اسم میَزد پهن می شده است و از میوه های خاص خشک و تر و آجیل و یا به اصطلاح زرتشتیان لُرک در سفره استفاده میشده است که یکی از اجزای اصلی سفره می باشد و در حقیقت ولیمه این جشن به شمار می رود.از سایر اجزا می توان به عطردان، آتشدان، بخوردارن و بَرسَم اشاره کرد.بَرسَم ابزاری برای دعا خوانی می باشد که از فلز نقره و برنج و یا شاخه گیاهی خاص درست می شود.
 

میوه های مخصوص

اصلی ترین میوه شب یلدا انار می باشد چرا که گذشتگان آن را مایه برکت و باروری می دانستند و این تفسیر را بخاطر دانه های زیاد آن مطرح کردند و همچنین رنگ قرمزی که دارد نماد خورشید و شادی است.در حقیقت خوردن و وجود انار در سفره شب یلدا به علت اعتقاد به تاثیر جادوی سرایتی آن بوده است به طوری که با خوردن انار و توسل کردن به آن نیروی باروری و برکت را در خود بالا می بردند.
قداست میوه انار از دوران بسیار قدیمی برای همه ثابت شده است و حتی دارای جایگاه ویژه ای در میان ادیان بزرگ جهان داشت چراکه در افسانه ها و اساطیر هم نام آن ذکر شده است.انار در دین زرتشتی از مقدسات محسوب می شود و از درختان مینوی است و جالب است بدانید در مراسم دینی زرتشتیان از شاخه ها و میوه آن بکار می رود.
و اما هندوانه هم همانند انار یکی از خاص ترین میوه های شب یلدا است ولی سوالی که اینجا مطرح است این است که اول سرما خوردن هندوانه کمی عجیب نیست؟باید بدانید همانطور که هندوانه یک میوه تابستانی است بنابر این علاوه بر رنگ سرخش یادآور حرارت و گرمای تابستان و همچنین نماد خورشید می باشد.
البته از سایر میوه ها و مرکبات همچون پرتقال،سیب،خرمالو،گلابی و یا حتی کدو تنبل و لبو هم می توان استفاده کرد.
 

شب یلدا و هدایای عروس

یکی از رسوم زیبا و نمادین شب یلدا، رسم کادو برای عروس است، بسیاری از خانواده ها برای خوشامدگویی و ابراز خرسندی و علاقه به عروس خانم هدایایی را به مناسبت اولین شب یلدا به او هدیه می‌دهند. این رسم هنوز هم تا حدودی در ایران اجرا می شود و طرفداران خاص خود را دارد.
از گذشته تاکنون یلدا، شبی خاص برای ایرانیان بوده که دور هم جمع شده آن را جشن می گرفتند، این مراسم از قدیم الایام برای تازه عروس دامادها هم با اندکی تفاوت بوده است. در شب چله یا یلدا، خانواده داماد با طبقی بزرگ از هدایای مختلف به منزل پدر عروس می رفتند و اولین یلدای عروس و داماد را جشن می گرفتند تا علاوه بر خوش آمد گویی به عروس برای ورود به خانوادشان، دو خانواده همدیگر را بهتر بشناسند.
هدیه دادن رسمی دلنشین از گذشته تا کنون در میان ایرانیان است، از این رو خانواده داماد با توجه به موقعیت اجتماعی و توان مالی که دارند، تلاش می کنند بهترین کادو را برای عروس بگیرند. هرچند که این هدایا در هر شهر با توجه به سنت و آداب و رسوم همان جا گرفته می شود، اما بعضی از آنها در اکثر مناطق مشترک است.
برای مثال اصفهانی‌ ها در شب یلدا در میان هدیه‌ های یلدایی عروس و داماد، غذاهای محلی هم به عنوان کادو به خانواده عروس می‌بخشیده‌ا ندیا رسم کادو شب یلدا برای عروس و داماد اصفهانی‌ها، شامل چند صندوق یا جعبه میوه‌های مختلف پاییزی و زمستانی هم می‌شده و این میوه‌ها فردای شب چله، بین فامیل عروس پخش می‌ شده است.
خراسانی‌ها هم در شب چله برای تازه عروس خوانچه یا خونچه می‌ فرستاده‌ اند که شامل میوه‌ هایی مثل پرتقال، سیب، انار، هندوانه و همچنین هدایایی مثل پارچه و آینه می‌ شده است. به جز میوه‌ ها،‌ بقیه موارد با پولک و تور تزیین می‌ شده‌ اند.
در مازندران نیز رسم بر این بوده که خانواده داماد برای شب چله یا چله شو مازندرانی، خرجی می‌ فرستاده است. یعنی هر چیزی که عروس نیاز داشت، در این شب برایش فراهم می‌ کرد.
 

کفش

در کنار هدایای مختلف برای عروس خانم کفش هم دیده می شود. اغلب افراد کفش های زمستانی و گرم مثل بوت و نیم‌بوت را برای شب چله در نظر می گیرند.
 

پارچه

هدایای شب یلدا متنوع بوده و به سلیقه و بودجه هر فرد بستگی دارد. خانواده داماد می توانند در کنار هدایا پارچه برای دوخت لباس مجلسی، چادر و غیره را نیز به عروس خانم هدیه کنند.
 

لباس

یکی از هدایای متداول شب یلدا برای عروس خانم ها لباس های زمستانی و گرم شامل بلوزهای بافتنی و پالتو و غیره می باشد. بسیاری از افراد این لباس ها را به صورت زیبایی تزئین کرده و به عروس خانم هدیه می دهند.
 

طلا

طلا معمولا یکی از هدایایی است که برای عروس خانم ها در شب یلدای سال اول ازدواجشان می برند. خانواده داماد با توجه به بودجه و توانایی مالی خود و همچنین توجه به سلیقه عروس خانم می توانند به او سکه، نیم یا ربع سکه، گوشواره، دستبند، گردنبند، النگو و غیره هدیه کنند.
 

شیرینی و کیک

علاوه بر کادو ها شیرینی یا کیک نیز پای ثابت این مراسم است. شما می توانید یک کیک با تم یلدایی را در کنار هدایای خود قرار داده و برای عروس خانم ببرید.
 

آجیل و میوه

معمولا بردن آجیل و میوه‌ هایی مانند هندوانه، انار، لبو، آناناس، کدوتنبل، موز و غیره در کنار دیگر هدایا جزو رسوم شب چله‌ای عروس است. سبد میوه را تزئین کنید، این کار نشان دهنده سلیقه شما بوده و این را می رساند که شما برای عروس خانم احترام قائلید.
 

هدیه نقدی

برخی از خانواده ها ترجیح می دهند که به جای طلا و... هدیه نقدی به عروسشان بدهند تا او بتواند مطابق سلیقه خود چیزی را که دوست دارد، بخرد. دادن کارت هدیه بانکی به عنوان کادو شکل ظاهری قشنگ‌تر و جذابیت بالاتری نسبت به دادن وجه نقد برای کادو دارد.
 

گل

دسته گلها و گلهای شاخه ای تقریباً برای هر مناسبتی هدیه خوبی هستند.شما می توانید جعبه‌های حاوی طلا، در یک سبد گل قرار دهید و به عروس خانم هدیه کنید.

هدایایی که عنوان نموده ایم، بر اساس رسم و رسوم اکثریت است اما ممکن است برخی از این هدایا در شهرهای مختلف رسم نباشد پس بستگی به رسم و رسوم و بودجه شما دارد که چه هدایایی برای عروس خانمتان ببرید. هدایای یلدایی عروس جنبه ی تشریفاتی دارد و اگر خانواده ای شرایط انجام این تشریفات را ندارد نباید موجب دلخوری خانواده ی عروس شود. در آخر فراموش نکنید که هدف اصلی این سنت شادی و کنارهم بودن است.
قدیمی ها رسم شب چله‌ای را ساده برگزار می کردند و این مراسم تنها برای گذراندن اوقاتی شاد بین خانواده تازه عروس و تازه داماد و آشنایی هر چه بیشتر خانواده‌ها بوده است. این رسم زیبا نباید موجب کدورت گردد و فراموش نکنید که خرید و تزیین این هدیه‌ها نباید به بستری برای چشم و هم‌چشمی و ایجاد سوء تفاهم و دلخوری تبدیل شود.

منبع: سایت راسخون