سیر تاریخی خوشنویسی مصریان

پیشرفت خط هیروگیریف
ابتدا مصریها، همچون دیگر مردمان آن دوران در سرتاسر دنیا، نوعی صور ناپخته و بدوی را برای نوشتن به کار می‌بردند. حروف هیروگلیف صرفاً عبارت از تصاویری بود که هر یک نشان دهنده شیئی طبیعی بود: خورشید با یک صفحه گرد نشان داده می‌شد، ماه با یک هلال، آب با خطوط موج دار، انسان با کشیدن شکل انسان و….

ولی این تصاویر نمی‌توانستند مفاهیم انتزاعی و به‌طور کلی هر چه را که به چشم دیده نمی‌شد یا قابل به تصویر کشیدن نبود، مانند اندیشه، روشنایی، روز و … بیان کنند. از این‌رو در آن زمان خط هیروگلیف کم‌کم به سویی پیش رفت که بتواند نشانه عقاید شود تا تصویر حقیقی اجسام؛ مثلاً دایره به جای این که فقط علامت خورشید باشد روز را هم نشان می‌داد و علامت دیگر «گردش» را هم می‌رساند. دانشمندان به این دست از نشانه‌ها، یعنی تجسم و نمایش عقاید و افکار(و نیز اجسام) با تصویر، «اندیشه‌نگاشت» می‌گویند.

پیدایش پاپیروس
پاپیروس یا قرطاس که با نام کاغذ حصیری نیز آمده، از نام نی آبیِ بسیار بزرگی با نام نی مردابی گرفته شده که از ساقهٔ آن مصریان کالاهایی تهیه می‌کردند که بتوان روی آن نوشت و در نتیجه این کالا نیز بنام پاپیروس خوانده می‌شود.
گونه ابتدایی کاغذ بوده‌است. در فرهنگ‌ها و معاجم، از این گیاه و محصول فرهنگی آن، با عنوان‌ها ونام‌های مختلفی یاد شده‌است. نام‌هایی که مصریان، قبطیان، یونانیان، رومیان، عبریان، اعراب و دیگر ملل جهان باستان بر آن نهاده‌اند؛ از آن جمله است: پاپیروس، بردی، قرطاس، پیزر، لخ، أباء، حفا، تک، جگن، چغ. پاپیروس از مغزهٔ گیاهی به نام علف بوریا تهیه می‌شد. علف بوریا گونه‌ای جگن است که روزگاری به فراوانی در دلتای رودخانه نیل در مصر می‌روئید.

قدم بعدی در راه توسعه این خط، که همراه با پیدایش پاپیروس بود، این بود که به جای آن‌که از تصاویر برای نشان دادن اجسام استفاده کنند، آن‌ها را برای نشان دادن صداها بکار بردند؛ بدین ترتیب مصری‌ها توانستند هر واژه‌ای را که می‌دانستند بنویسند، خواه آن واژه معنی چیزی را می‌داد که کشیدنی بود خواه نبود.

حروف بی صدای مصری
مصری‌ها فقط حروف بی‌صدا را بکار می‌بردند، درضمن همه حروفی را که در قدیم بکار می‌بردند نیز با حروف بعدی‌ای که پیدا می‌شد و بکار می‌آمد می‌آمیختند تا آن‌جا که این‌گونه ترکیب‌ها به قدری پیچیده شد که مردم معمولی از آن سر درنمی‌آوردند.

به این نوع هیروگلیف پدید آمده، خط کاهنی گفته می‌شود. پس از آن هم با بهم‌ریختگی خط کاهنی، نوعی خط تندنویسی ایجاد گردید به نام خط عامیانه.

سیر تاریخی خوشنویسی مصریان
هیروگلیف مصری را مصریان باستان اولین بار جهت نوشتن مطالب خود ابداع کردند. هیروگلیف مصری‌ها یکی از قدیمی‌ترین روش‌های نوشتن است. برخی از این نوشته‌ها به ۳ هزار سال پیش از میلاد برمی گردد.

خط هیروگلیف مصری
خط هیروگلیف در مدتی بیش از ۳۰۰۰ سال زبان نوشتنی مصری‌ها بوده‌است و کنده‌کاران و صنعتگران آن را در دیوار آرامگاه‌ها، ستونها، تندیسها، مهرها و … به کار برده‌اند.

این دبیره که در حدود ۵ هزار سال پیش، و بر پایه تلفیقی از الفبا و تصویرنگاری مشتق شد. طرز نگارش آن به دو صورت عمودی و افقی بود که در آغاز هیروگلیف عمودی و سپس افقی پدید آمد. هیروگلیف مصری شامل عناصر واژه‌نگاشت، هجانگار و الفبا به همراه ترکیب آنها با مجموع ۱۰۰۰ کارکتر مجزا است.

معنای واژهٔ «هیروگلیف» و دلیل این نامگذاری
هیروگلیف (Hieroglyph) به معنی «کنده‌کاری مقدس» است، این واژه یونانی است و از دو پاره تشکیل یافته‌است: hieros به معنی «مقدس» و glupho به معنی «کنده‌کاری».

هیروگلیف برخلاف بسیاری از دبیره‌ها هم از راست به چپ نوشته تواند شد و هم از چپ به راست، هم افقی و هم عمودی.

سطرهایی که از راست به چپ نوشته می‌شود و از پی هم پایین می‌رود.

سطرهایی که از چپ به راست نوشته می‌شود و از پی هم پایین می‌رود.

ستون‌هایی که از بالا به پایین نوشته می‌شود و از پی هم راست می‌رود.

ستون‌هایی که از بالا به پایین نوشته می‌شود و از پی هم چپ می‌رود.

دانستن سمت حرکت (چپ به راست یا راست به چپ) با نظر اندر نویسه‌ها پیداست. هرگاه نویسه‌ها (مثلاً نقوش انسان‌ها یا حیوانات) به راست بنگرند جهت نوشته از راست به چپ است و هرگاه به چپ بنگرند جهت نوشته از چپ به راست است؛ یعنی نقوش نویسه‌ها همواره به ابتدای خط می‌نگرند. این قابلیت آینه‌ای شدن نوشته در تزئینات و نقش‌های معابد و ساختمان‌ها و جز آن سودمند افتاده‌است.

در خط هیروگلیف نویسهٔ فاصله وجود ندارد از این رو مرز میان کلمات در آن مشخص نیست و همین خواندن متن‌های هیروگلیف را دشوارتر می‌کند.

دوره ممالیک
دوره ممالیک مصر، پس از فروپاشی ایوبیان در قرن هفتم هجری به قدرت رسید و نزدیک سه قرن در منطقه مصر قدرت را به دست داشت.

معنای مملوک مصر
لغت "مملوک" از نظر لغوی به سربازی گفته می‌شود که بواسطه خریداری شدن به خدمت در می‌آمد، گر‌چه ممالیک معنای غلام و برده را می‌دهد ولی ممالیک در حکومت ایوبیان به نیروهای نظامی دربند که آزادانه رفت و آمد می‌کردند و در بند و زنجیر نبودند گفته می‌شد.

به قدرت رسیدن ممالیک
دولت "ممالیک" پس از فرو‌پاشی ایوبیان در قرن هفتم هجری در مصر به قدرت رسید و نزدیک سه قرن در آن منطقه قدرت را به دست داشت. نژاد ممالیک از بردگان سفید آسیایی ترک و چرکسی بود که زادگاه اصلی آنان سرزمین قبچاق و اطراف رود ولگا در شمال دریای سیاه و قفقاز بود. تاجرانِ برده، آنان را از راه اسارت در جنگ‌ها یا ربودن از خانواده‌ایشان بدست می‌آوردند و گاه خانواده‌ها به دلیل فقر و گرسنگی به ناچار فرزندان خود را در مقابل پول یا غذا می‌فروختند. 

عامل شکوفایی هنر خوشنویسی در مصر
از جمله عواملی که به شکوفایی خوشنویسی در مصر می‌باشد: نظام اقتصادی و تجاری در دوران حکومت ممالیک کمک کرد رونق راههای تجاری بود که از مصر عبور می‌کرد. به دلیل درگیری‌های موجود بین مغولان، راه خشگی چین از سویی و آسیای صغیر و بنادر دریای سیاه از سوی دیگر از بین رفت و پر از خطرات و حملات راهزنان شد و بازرگانان از پیمودن راه دریای چین به هند و هرمز در خلیج فارس پرهیز می‌کردند. راه جدیدی که از مشرق دور می‌آمد و از اقیانوس به سمت دریای سرخ می‌رفت به نفع دولت ممالیک مصر و نیاز به کاتبان زیادی بود و کمک شایانی برای رونق خوشنویسی و استفاده از خط و در نتیجه اقتصادی مصر داشت. 

در آغاز قرن دهم هجری سه نیروی بزگ غیر‌عرب بر سرنوشت جهان عرب مسلط شدند که نمایندۀ این نیروها دولت شیعی صفوی در ایران، دولت سنی عثمانی در آسیای صغیر و جنوب شرقی اروپا و دولت سنی ممالیک در مصر و شام بودند.

این سه قوم با وجود آنکه به جهت اسلام، کنار هم قرار داشتند به دلیل قومیت متفاوت، با یکدیگر درگیر شدند و این درگیری به پیروزی ترکهای عثمانی در سال ۹۲۰ بر دولت صفوی و درسال ۹۲۳ بر دولت ممالیک منجر شد و جهان عرب چهار قرن متوالی تحت حکومت عثمانی درآمد. 

خطاطی مصر
در دوره ممالیک مصر که از ۶۴۸ تا ۹۲۲ بر مصر، سوریه و حجاز حکومت کردند، قاهره مهمترین شهر جهان اسلام بود. در تشکیلات اداری وسیع ممالیک، اطلاعات مربوط به همه فعالیت‌ها به دقت ثبت می‌شد و خطاطی هم از این امر مستثنا نبود. 

شهاب الدین احمد قلقشندی (متوفی۸۲۱)، کاتب دیوان انشا، نمونه‌هایی از این اطلاعات را در اثر خود، صبح الاعشی فی صناعةالانشاء فراهم آورد. این اثر مروری تفصیلی است بر دانشها و مهارت های لازم برای منشی در مکاتبات رسمی، و دایرةالمعارفی جامع است درباره هنرهای نگارش.

خطاطی مصر در دوره ممالیک
از خطاطی این دوره علاوه بر توصیفات نوشتاری، نمونه‌ها و نسخه های نفیس متعدد، عمدتآ قرآن، موجود است، از جمله قرآنی که برای شخص بیبرس بندق‌داری کتابت شد. و در بسیاری از منابع مملوکی وصف آن آمده است.

نخستین مُرقّع خوشنویسی بازمانده از جهان اسلام نیز به اواخر این دوره تعلق دارد. بر اساس انجامه آن، تدوین این دفتر را که در قطع بسیار بزرگ (۴۷×۳۰ سانتیمتر) است، محمدبن حسن طیّبی شافعی در چهارشنبه ۱۲ رجب ۹۰۸ به پایان رساند. طبق صفحه نخست این اثر، او آن را برای خزانه آخرین سلطان ممالیک، قانصوه غوری (۹۰۶ـ۹۲۲)، گرد آورده است.

این اثر شامل شیوه های خطاطی از زمان ابن بوّاب (قرن چهارم) تا زمان مؤلف است و او ابداع دو خط آن را به خود نسبت داده است. در دوازده صفحه نخست، شیوه های نوشتن حروف جداگانه، بر اساس نقطه و تناسب دقیق، به روش ابن بوّاب ذکر گردیده و در صفحات ۱۶ تا ۳۲، تاریخچه کتابت و روش های تراشیدن قلم شرح داده شده است. پس از دیباچه، ۶۲ نمونه از دستخط های جداگانه آمده است. این اثر برای به نمایش گذاشتن مهارت خطاطان و جلب حمایت سلطان، که خود از علاقه مندان ادب و حامی سخاوتمند هنر بود، طراحی شده است.

مؤلفانِ دوره ممالیک از اقلام ستّه به روش ابن مُقله، ابن بّواب و یاقوت آگاهی داشتند، اما معمولا دستخط ها را برخلاف ایران و سرزمین های شرقی، به صورت جفت دسته بندی نمی‌کردند.

قلقشندی و دیگر مؤلفان مملوکی، خطوط مبسوط را مجاور هم می‌گذاشتند که وجه مشخصه آن‌ها فراخی (بسط) و خشکی (یُبْس) چرخش قلم در پایین خطِ یا ذیل الخط برای دورانی کردن حروف بود و با تقویر (دایرهشکل بودن) یا لین (نرمی) مشخص می‌شد. دیگر مؤلفان این خطوط مجاور را الاقلامالیابِسة و الاقلام المُرطّبة نامیدند.

خط کتابی (خطوط الوراقی) و زیر گروه آن، خطوط قرآنی (خطوط المصاحف)، معمولا زاویه دار و خطوط دیوانی معمولا منحنی بودند.

خطاطی مصر در دوره ممالیک در قرن هشتم
مؤلفان مملوکی بعدها زیرمجموعه های هر یک از این دو گروه را تعیین کردند، مثلا به نظر ابن بَسیس (متوفی ۷۱۷)، خط زاویه دار شامل خط محقَّق و مشتقات آن (ریحان و نسخ) می شود و خط مستدیر، ثلث و شاخه های آن (توقیع و رقاع) را دربرمی گیرد. گروه زاویه دار «الف ـ لامِ» الوراقیه دارد (اتصال الف و لام با حلقه ای در پایین).

این خصوصیت در گروه مستدیر دیده نمی‌شود. این تقسیم بندی با تقسیم بندی بسیاری از نظریه پردازان و متخصصان ایرانی و ترک تفاوت داشت. آنها نَسْخ را در گروه منحنی قرار می‌دادند. از این گذشته، خط نَسخی که در قلمرو ممالیک به کار می‌رفت، عمودی تر و صاف تر از نَسخ سرزمین های شرقی بود.

بیشتر نُسَخ اندازه‌هایی متفاوت داشتند. اندازه نسخه بر زاویه دار بودن خط تأثیر گذاشته است. هرچه نسخه بزرگتر باشد، انحنای پایین حروف کمتر است. دو ویژگی دیگر نیز با اندازه مرتبط است: دنباله تزیینی حروف (تَرویس یا سَرک) و گرفتگی چشمه بعضی حروف (طَمْس). هرچه حروف کوچکتر باشند، مجال چرخش قلم و پر کردن چشمه‌ها کمتر است.

در دوره مملوکی، خطوط به اصل و فرع نیز دسته بندی می‌شدند و خطوط اصلی را گاه پنج نوع (محقّق، نسخ، رقاع، توقیعات، و ثلث) و گاه هفت نوع (ثلث، رقاع، محقّق، نسخ، توقیع، وضّاح، و طومار) می دانستند. از طرفی در همین دوره، خط به گونه ای دیگر تقسیم شده است: گروه زاویه دار (محقّق، ریحان و نسخ) و مشتقات آنها، و گروه مستدیر (ثلث، توقیع و رقاع) و فروع آنها، و نمونه های متعددی که ممکن است با ویژگی های هر دو گروه نوشته شوند، به ویژه اشعر، طومار، و غبار. 

اقلام زاویه دار. محقّق (در لفظ به معنای اجرای کامل و دقیق) نخستین خط زاویه دار و بهترین خط برای استنساخ بود و از آن در نگارش نفیسترین نُسخ، به ویژه قرآن، استفاده می‌کردند. کشیدگی «الف» نُه یا ده نقطه، و بنابراین از الف در شیوه محقَّق ایرانی که هشت نقطه طول داشت، کشیده تر بود. حروف در محقّق باید دارای ترویس می‌بودند و چشمه‌ها پر نشده باقی می‌ماندند.

نخستین مصحف های بازمانده از دوره ممالیک به دهه نخست قرن هشتم متعلق اند و با خط محقّق، که صرفآ از دهه ۷۲۰ در سومین دوره حکومت سلطان ناصر محمد قلاوون به عنوان خط مصحف نویسی برگزیده شد، نگاشته نشده اند.

نخستین مصحفها به خط محقّق، بیش از همه به خط احمد المُتَطَبِّب است که بیش از هر خطاط دیگری از دوره ممالیک، از او نُسَخ امضاشده به جا مانده است، اما از وی در منابع یاد نشده، شاید به این سبب که عضو دستگاه حکومت نبوده است.

یکی از مصحف های او در قاهره اهمیتی ویژه دارد، زیرا در انجامه آن نام کامل او (احمدبن کمال بن یحیی الانصاری المتطبّب)، تاریخ تکمیل نسخه (شعبان ۷۳۴) و مکان تحریر (قاهره) ذکر شده است. در سطر بالای آخرین صفحه، سه «الف» با نقاط سبز مشخص شده اند که حمزةالوصل را نشان می‌دهند و الف مقصوره در اللّه به طرزی ناشیانه، با رنگ قرمز افزوده شده است. استفاده از این نقاط سبز، این نسخه را با سنّت های مغربی پیوند داده که طبق آنها، کاتبان تا قرنها از این نقطه گذاریها استفاده می‌کردند.

احمد المتطبّب از خط محقَّق جلی استفاده کرده است، هرچند خط محقق وی استادانه نیست. مرکّبش غالبا رقیق و متغیر و حرکت قلمش ناصاف است، چنانکه در الف های سست او دیده می‌شود. فاصله گذاری او نامنظم است. بسیاری از حروف درهم رفته اند، اما گاهی بین حروف یا کلمات فاصله های اضافی وجود دارد. برای مثال در نسخه ای به تاریخ ۷۳۴، فاصله بین کلمات به قدری زیاد است که تذهیبکار به ناچار هاشور عمودی باریکی مانند الف افزوده که در روند خوشنوسی خلل ایجاد کرده است. 

احمد المتطبّب برخی نوآوری های یاقوت و شاگردانش را تداوم بخشید و در اوایل قرن هشتم به قاهره منتقل ساخت. خطاطان مملوک معمولا از ورق های بزرگ (۵۱ × ۳۶ سانتیمتر)، یعنی نصف ورق های بغدادی که احمد سهروردی به کار می‌برد، استفاده می‌کردند. خطوط این ورقها در هر صفحه بیش‌تر بود (صفحات معمولی در نُسَخ دوره ممالیک معمولا یازده خطی بودند، در حالی که در سلسله ایلخانیان نسخه های پنج خطی به کار می‌رفت).

در نیمه دوم قرن هشتم، نوع درشتتر و واضحتری از خط محقَّق رواج یافت. طیّبی در مرقّع خوشنویسی خود آن را جلیل المحقق نامیده و برای نشان دادنش، آن را در سه سطر در هر صفحه با «الف» پنج سانتیمتری نوشته است. این خط درشت در صفحه آغاز مصحف های بزرگی که برای سران مملوک کتابت می‌شد، معمول بود.

در مصحفی که سلطان شعبان در ۷۷۴ به مجموعه خود اهدا کرد، متن به خط محقَّق استوار با مرکّب مشکی و صفحات نخستین به خط محقَّق جلی‌تری نوشته شده است. 

خطاط این نسخه بی نظیر، علی بن محمد، به المُکْتِب ملقب بود که نشان می‌دهد معلم خطاطی بوده است. خط او خوب است، هرچند عالی نیست و جلیل المحقق او تأثیر خود را بیش‌تر مدیون اندازه است تا تسلط. حروف قائم که بلند و پررنگ اند، به وضوح در پهنه کاغذ به حرکت درآمده اند، اما الف ها به صورت ناموزون خم شده اند، برخی قائم و برخی متمایل به چپ اند و خطْ کشیدگیِ خط استادان ماهر نظیر احمد سهروردی را ندارد. 

خطاطی مصر در دوره ممالیک در قرن نهم
تمایل ممالیک و تأمین بودجه کافی برای نسخه نویسی در قطع بزرگ تا آخر قرن ادامه یافت، که در مصحفی یک جلدی به خط محقَّق که در ۸۰۱ برای محمدبن بَطوط صالحی دمشقی تحریر شده، مشهود است. بر اساس انجامه آن، این نسخه را عبدالرحمان بن یوسف (متوفی ۸۴۵)، مشهور به ابن صائْغ، با یک قلم در شصت روز تحریر کرد. این مصحف مطابق با معیار مصحف های دوره ممالیک، با یازده سطر به خط محقّق جلی در هر صفحه و چند صد برگ، تجلید شده است.

نسخه ابن صائغ، مانند نسخه ای تیموری که خوشنویسی ناشناخته و معاصر وی کتابت کرده است، دلالت بر غلبه خوشنویسی بر تذهیب دارد. نشانه گذاری ها در نسخه ابن صائغ به رنگ سیاه اما در نسخه تیموری به رنگ قرمز است. همچنین خط نسخه تیموری زیباتر است. دستخط خوشنویس تیموری نرمتر و روانتر و حروف عمودی او کشیده و مستقیم است. در مقایسه، دستخط ابن صائغ ناصافتر و سستتر و حروف عمودی او گاه لرزان است یا به تدریج باریک می‌شود و حرکت های قلم او گاه متصل نیست. 

نشانه گذاری های او بزرگتر و زیادتر است، سریفها (سرکها) دورانیتر و پهنتر از نسخه تیموری است. همچنین، خط ابن صائغ درهم رفته‌تر و شتاب‌زده‌تر است. خوشنویسان دوره مملوکی استفاده از محقَّق را برای مصحف های بزرگ تا پایان این دوره ادامه دادند.

به طور کلی، این نسخه‌ها کوچکتر از نسخه های اواخر قرن هشتم است. خط آن‌ها زیباست اما عالی نیست. مثلا، در نیمه قرن نهم ابوالفتح محمدالانصاری نسخه های متعددی به خط محقّق برای ممالیک نوشت. پس از محقّق، خط نَسخ رایج ترین خط بود. 

هیچ نسخه ای از قرآن از اوایل دوره ممالیک به جا نمانده است، اما نُسَخ مصور از آن دوره وجود دارند. زیباترین آن‌ها خلاصه ای از آثار پزشکی است، شامل نسخه ای از رسالة دعوةالاطباء ابن بطلان به قلم محمدبن قیصر اسکندری در ۶۷۲. خط نَسخ او با دوایر بزرگ ادامه شیوه ای است که در قرون قبلی در سوریه به کار می‌رفته است، اما گاه ترویس هایی در سمت چپ «الف» یا طُره های عمودی دیگری دیده می‌شود.

در قاهره و دمشق (دومین شهر مهم ممالیک)، نُسخ مصور و مُذهَّب را برای حامیان مسلمان و مسیحی پدید می‌آوردند. مثلا، غازیبن عبدالرحمان دمشقی (متوفی۷۱۰)، استاد خوشنویسی، بسیاری از کتب را در آن‌جا تحریر (و مصور) کرد، از جمله نسخه ای از مقامات حریری که اکنون در کتابخانه بریتانیا موجود است.

مشهورترین جانشین غازی، ابنالدُرَیْهِم موصلی (خوشنویس و تصویرگر)، مانند سَلَفش هم به سبب کتابت نسخه های رقمدار و هم به سبب نگارش وقایعنامه‌ها مشهور بود. معروفترین اثر بازمانده از وی نسخه ای از کتاب منافعالحیوان موجود در کتابخانه اسکوریال (ش ۸۹۸) است. 

در انجامه آن، ابندریهم گردآورنده، کاتب و تصویرگر آن معرفی شده که آن را در ربیعالاول ۷۵۵ به پایان رسانده است. ابندریهم، مانند بیش‌تر خطاطان ممالیک، متن را به خط نَسخ سیاه نوشته و تقسیمبندی های متن را با گل و بته های طلایی از نوعی که یاقوت به کار برده، تزیین کرده است.

خط نسخ همچنان در بسیاری از مصحف های اهدایی امیران مملوک به کار می‌رفت. در ۸۲۸ سلطان اشرف برسبای یک جفتِ تقریبآ یکسان از نسخه ای دو جلدی به خط نسخ را به مدرسه ای که در قاهره تأسیس کرده بود، اهدا کرد. 

انواع خط در دوره ممالیک
در دوره ممالیک، نَسْخی را که در آن فواصل بین کلمات زیاد بود، منثور (در لفظ به معنای پراکنده) می نامیدند. در این دوره، خوشنویسان انواع متفاوتی از خط نسخ را ابداع کردند و گاهی آن‌ها را در برابر هم در یک صفحه در نسخه های نفیس تحریر می‌کردند.

این روش به روشنی در نسخه ای از مدیحه ای از بوصیری، الکواکب الدریة، مشهور به بُرده، مشاهده می‌شود. بوصیری، خوشنویسی ماهر بود. از قصیده بُرده بوصیری نسخه های متعددی برای سلطان مملوک، قایتبای، کتابت شد. نسخه ای زیبا به قلم قَنَم الشریفی برخی انواع دستخط را در اواخر دوره ممالیک به نمایش می‌گذارد.

در این نسخه خوشنویس یک سطر از نوشته بوصیری را به صورت افقی به خط سیاه جلی نوشته و کلمات آخر را به صورت مورب در انتها با رنگی دیگر اضافه کرده است.

او خط افقی را به قلم نسخ مسطح و جلی نوشته و کلمات مورب آخر را با خط مدورتر ثلث، با وصله ای غیرمجازِ معمول در توقیع افزوده و سه مصرع دیگر را در اندازه نسخ معمولی اضافه کرده است.

خط قنم الشریفی واضح اما گاهی خشک و تصنعی است. رنگها به طور منظم، و حتی ملال آور، جانشین یکدیگر می‌شوند و دستخط به تزیینات غیرضروری از قبیل گره‌هایی در دنباله ضمه وحروف پایانی مثل « ـة » مزیّن شده است. فاصله گذاری نیز نامنظم است و خوشنویس غالبآ ناگزیر کلمات آخر سه مصرع آخر را تو در تو نوشته است تا شکل مستطیل را به وجود آورد.

در این دوره، خط نسخ جلی نام های متفاوتی داشت، از جمله المَتْن، فَضّاح النسخ یا النسخ الفضّاح، و الوضّاح. همانطور که نسخ در اندازه بزرگ پدید آمد، بسیاری از مؤلفان مملوک از نوع کوچک آن نیز به نام حواشی سخن گفته اند.

اقلام مستدیر، بر اساس منابع مملوکی، در خط ثلث حرف «الف» که هفت یا نُه نقطه طول دارد، کمی به چپ متمایل است و در منتهی الیه چپ آن انحنایی وجود دارد. برای متعادل ساختن این ترویس، «الف» همواره زائدهای در بالای سمت راست دارد. به سبب زاویه دار شدن «الف»، کلمات نیز از سمت راست بالا به منتهی الیه سمت چپ متمایل اند. انحنای خط با ترویسهایی در انتهای پایین حروف و «ه» آخر که کج نوشته می‌شود، تشدید می‌گردد.

ثلث هم اتصالهایی غیرمُجاز بین بعضی حروف دارد و غالبآ بدون پر کردن چشمه حروف نوشته می‌شود. در دوره ممالیک، ثلث به ویژه طرف توجه بود و برای عناوین و انجامه‌هایی به کار می‌رفت که عمدآ در برابر خط متن (که محقَّق یا نسخ بود) قرار می‌گرفت و غالبآ با رنگ یا طرح متمایز می‌شد.

در کتاب قلقشندی بخشی مفصّل درباره طغرا در منشور فرماندهان برجسته نظامی آمده است قلقشندی، در دیوان انشا فردی طغرا را که منشیها بعدآ در فضای خالی سمت چپ پیشانی اسناد (بالای بسمله) وارد می‌کردند، ترسیم می‌کرد.

طغرا همچنین برای خطاطی بر روی اشیایی به کار می‌رفت که برای سلطان تهیه می‌شد، از جمله کتیبه ای به خط ثلث فشرده بر روی بخوردان نفیسی که برای الملک الناصر محمد قلاوون ساخته شد. خطی که به نظر می‌رسد به هر دو گروه تعلق داشته باشد، ریاسی است. این خط نام خود را از فضل بن سهل معروف به ذوالریاستین گرفته است. به نظر قلقشندی، ریاسی شبیه توقیع المطلق است. این توصیف آن را در گروه خط های مستدیر قرار می‌دهد و از اتصال های غیرمجاز فراوان آن نشان دارد.

ابن صائغ این اشتقاق را نادرست و ریاسی را به محقَّق و نسخ نزدیکتر دانسته و بنابراین آن را در گروه خط های زاویه دار قرار داده است. مهمترین ویژگی آن سریف (سرک) در لام و الفی است که رو به پایین در سمت چپ بیرون نشسته است، نه به راست آنطور که در محقّق و ثلث دیده می‌شود.

در سراسر دوره ممالیک، کاتبان پرکار بودند و نویسندگان آثاری فراوان درباره خط خوش خلق کردند. خوشنویسان صاف و به قاعده می‌نوشتند، به گونه ای که محتوا بر جلوه های ظاهری مقدّم بود. اندازه، تقابل و رنگ مهم‌تر از نرمی و ملایمت خط محسوب می‌شد. این شیوه های مملوکی، در برخی نواحی به ویژه یمن نیز پایه و اساس توسعه و تکامل خطاطی بود.

منابع مرتبط به تاریخ خوشنویسی مصریان:
 Sheila S Blair, Islamic calligraphy, Edinburgh ۲۰۰۷.
Hartwig Derenbourg, Les manuscrits arabes de l'Escurial, vol۲, fasc۲, Paris ۱۹۴۱.
David James, Manuscripts of the holy Qur'a¦n from the Mamluk era, London ۱۹۹۹.
Martin Lings, The Quranic art of calligraphy and illumination, (London) ۱۹۷۶.
Martin Lings and Yasin Hamid Safadi, The Qur'an, London ۱۹۷۶.
باگت گلاب، جان، سربازان مزدورt سرگذشت ممالیک، مترجم: مهدی گلاجان، تهران، انتشارات امیر کبیر، ۱۳۸۶، چاپ اول، ص۴۹.
شبارو، عصام محمد، دولت ممالیک و نقش سیاسی و تمدنی آن در تاریخ اسلام، مترجم: شهلا بختیاری، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، ۱۳۸۰، چاپ اول، ص۱۷.
شبارو، عصام محمد، دولت ممالیک و نقش سیاسی و تمدنی آن در تاریخ اسلام، مترجم: شهلا بختیاری، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، ۱۳۸۰، چاپ اول، ص۴۸.
ابن صائغ، رسالة فی الخط و بریِّ القلم، چاپ فاروق سعد، بیروت ۱۹۹۷.
قلقشندی، صُبْح اَلاَعشی فی صِناعة الاِنشاء.


© کلیه حقوق متعلق به صاحب اثر و پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.