تعبیر قرآنی خانه عنکبوت و مفاهیم علمی درباره آن

طرح مسأله و ضروت بحث

خداوند در سوره عنکبوت می فرماید:
«مَثَلُ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللّهِ أَوْلِیاءَ کمَثَلِ الْعَنْکبُوتِ اتَّخَذَتْ بَیتاً وَ إِنَّ أَوْهَنَ الْبُیوتِ لَبَیتُ الْعَنْکبُوتِ لَوْ کانُوا یعْلَمُونَ؛
مثل کسانى که جز خداوند یار ویاورى براى خود برگزیده اند همانند عنکبوت است که براى خود خانه اى ساخته است و اگر بدانند سست ترین خانه ها خانه عنکبوت است.»1

این موضوع را که خانه عنکبوت از نظر مادى و معنوى سست ترین خانه هاست؛ مطالعات اخیر حیوان شناسى در زمین به اثبات رسانده است. مفسران در این باره گفته اند: منکرانى که ولایت غیر خدا را پذیرفته اند در سستى و ضعف اعتقاد، همانند عنکبوت هستند که براى خود خانه اى ساخته تا در پناه آن آرام گیرد؛ در حالى که خانه او سست ترین خانه ها به شمار رفته، براى پناه جستن، شایستگى ندارد و اگر این منکران می دانستند چنین کارى را انجام نمی دادند.

در این نوشتار به تبیین تعبیر قرآنی خانه عنکبوت، خانه اى سست پرداخته و مفاهیم علمى موجود در آیه مربوطه و همچنین برخى اشارات پنهان قرآنی این آیه شریفه بیان می گردد.
 

عنکبوت از نظر علمى

عنکبوت از شاخه بندپایان2 و از رده آراکنوئیدها3 است. در این شاخه غیر از عنکبوتیان جنس هاى دیگرى نظیر عقرب ها و کنه ها نیز وجود دارند. بدن عنکبوت4 به دو قسمت جلویى و عقبى تقسیم می شود؛ در قسمت جلو سر و سینه قرار گرفته و قسمت عقبى بدن، شکم را در بر می گیرد. در قسمت جلو چهار جفت پا و دو جفت شاخک حسى و یک جفت شاخک قلاب مانند به شکل گاز انبر یا چنگال هایى که حاوى غدد سمى است وجود دارد. کمر باریک عنکبوت قسمت جلویى بدن او را از قسمت عقبى جدا می کند.

عنکبوت چشم هاى ساده اى دارد که تعداد آنها به هشت عدد می رسد؛ البته گاهى تعداد چشم ها از هشت کمتر است. این حیوان با شکار کردن حشرات، روزگار می گذراند و پوستى ضخیم و پوشیده از مو دارد. این پوست هفت تا هشت بار می افتد تا به مرحله کمال خود برسد. جانور شناسان امروز، بیش از سى هزار نوع عنکبوت را مورد شناسایى قرار داده اند که از نظر شکل؛ رنگ و حجم (بین کمتر از یک میلی متر و نود میلی متر) با هم متفاوتند. بیشتر عنکبوت ها در خشکى و به صورت فردى (جز در هنگام جفت‌گیرى و سر از تخم درآوردن بچه عنکبوت ها) زندگى می کنند. محیط زیست عنکبوت ها از سطح دریا تا ارتفاع پنج هزار مترى گسترده شده است.

این حشرات، سه جفت زایده برجسته و متحرک در پایین شکم دارند؛ این زایده ها سوراخ هاى ریزى دارند که مایع سازنده تارهاى عنکبوت از آن خارج می شود، به همین علت به این سوراخ ها دوک گفته می شود. این مایع که از طریق دوک هاى قسمت عقب بدن از تعدادى غدد ویژه ترشح می شود به محض آن که در معرض هوا قرار گیرد خشک می گردد. پس از خشک شدن، تارهایى با شکل، طول و استحکام متفاوت ایجاد می شوند. این تفاوت، ناشى از تفاوت غدد ترشح کننده تارهاست. عنکبوت در خانه اش ـ که همه فعالیت هاى حیاتى خود را در آن انجام می دهد ـ می ماند. این حشره غیر از این خانه، مخفیگاه دیگرى نیز براى خود می سازد که به وسیله تارِ شکار به خانه متصل شود و در مواقع خطر به این مخفیگاه پناه می برد.
 

مفاهیم علمى موجود در آیه

1. مفرد آوردن عنکبوت

در فرهنگ لسان العرب آمده است: عنکبوت جانور کوچکى است که در هوا و بر روى دهانه چاه، ترکیبى را می بافد. این کلمه مونث است اما گاهى در شعر به صورت مذکر هم آمده است. به خانه عنکبوت (عَکدَبَة) گفته می شود. فراء می گوید: عنکبوت مونث است البته برخى عرب ها آن را به صورت مذکر هم می آورند. جمع آن عنکبوتات، عَناکب و عَناکیب و اسم مصغر آن عُنَیکب است. اهل یمن به آن عَنکباه می گویند؛ گاهى نیز عَنکباء و عَنکبوه نامیده می شود. سیبویه با استشهاد به افزودن تاء به عنکبوت آن را عنکباء می نامد و من نمی دانم آیا اسم مفرد است یا جمع. ابن اعرابى می گوید: عَنکب مذکر است و مونث آن عَنکبة است. گفته شده است عَنکب اسم جنس عنکبوت است و عنکبوت هم مذکر و هم مونث است. (مبرد) می گوید عنکبوت مونث است اما مذکر هم آورده شده است.

نظر غالب آن است که واژه عنکبوت مفرد مونث بوده و جمع آن عَناکب است. نامگذارى این سوره به نام عنکبوت ـ که واژه اى مفرد است ـ به این دلیل است که عنکبوت به صورت فردى زندگى می کند به جز مواقع جفت‌گیرى یا زمانى که تخم ها باز می شوند. اما در دو سوره نمل و نحل، اسم سوره به صورت جمع آمده است تا بر جمعى بودن زندگى این دو حشره اشاره شود.  

2. إتَّخَذَت بَیتا (فعل اتخذت مونث است)

این آیه قرآنى به صراحت می گوید که عنکبوت ماده به ساخت خانه اقدام می کند؛ بنابراین وظیفه ساخت خانه بر عهده عنکبوت ماده است که با غدد ترشح کننده ماده ابریشمى اقدام به ساخت می کند؛ هرچند در برخى مواقع عنکبوت نر هم در کار ساخت، ترمیم یا توسعه او را یارى می کند با این حال وظیفه مذکور به صورت یک وظیفه محض براى حیوان ماده حفظ می شود.
 

3. إنَّ أوهَنَ البُیوتِ لَبَیتُ العَنکبوتِ

این جمله اعجاز آمیز چند حقیقت مهم را مورد اشاره قرار می دهد:

الف. سست بودن از لحاظ مادى:

خانه عنکبوت از لحاظ مادى سست ترین خانه هاست؛ زیرا از تعدادى تارهاى ابریشمى ساخته شده است که بسیار نازک بوده و در بیشتر مواقع فاصله زیادى با هم دارند. به همین علت عنکبوت را نه از گرماى خورشید محافظت می کند و نه از سرماى زمستان؛ سایه کافى ایجاد نمی کند و در برابر باران، تند باد و خطر مهاجمان قادر به محافظت از عنکبوت نیست؛ با آنکه ساخت چنین خانه اى خود از معجزات الهى است.  

ب. این خانه عنکبوت است که سست است نه تارهاى آن:

اصطلاح (اوهن البیوت) این نکته را مورد اشاره قرار می دهد که سستى و ضعف در خانه عنکبوت است نه در تارهاى آن. این اشاره قرآنى بسیار دقیق است؛ زیرا تارهاى خانه عنکبوت، ابریشمى و بسیار نازکند و میانگین ضخامت هر کدام یک میلیونیم اینچ مربع یا یک چهار هزارم ضخامت یک موى عادى در سر انسان است.
با وجود نازک بودن، تار عنکبوت محکم ترین ماده بیولوژیکى است که تا کنون مورد شناسایى قرار گرفته است؛ تارهای ابریشمى سازنده خانه عنکبوت از فولاد هم محکم ترند و تنها کوارتز ذوب شده از آن محکم تر است. یک تار بلند عنکبوت پیش از پاره شدن تا پنج برابر طول خود کشیده می شود و به همین خاطر دانشمندان، نام فولاد بیولوژیک را بر آن نهاده اند. استحکام تار عنکبوت 20 برابر فولاد معدنى عادى است و توان آن به 000/30 رطل5 در اینچ مربع می رسد؛ به عنوان مثال اگر یک عنکبوت، تارى به ضخامت انگشت شست می ساخت می توانست یک هواپیماى جمبو جت را به آسانى حمل کند.
 

ج. سست بودن به لحاظ معنوى:

خانه عنکبوت به لحاظ معنوى هم سست ترین خانه هاست؛ زیرا از دوستى و مهربانى که هر خانه خوشبختى از آن برخوردار است محروم می باشد؛ به خاطر آنکه در برخى انواع عنکبوت ها (به نام بیوه سیاه) جنس ماده به محض پایان بارورى، جنس نر را کشته و آن را شکار می کند؛ این امر بدان علت است که ماده عنکبوت وحشی تر بوده و از حجم بیشترى برخوردار است.

در برخى حالت ها عنکبوت ماده بی‌رحمانه بچه هاى خود را می خورد. در برخى دیگر عنکبوت ماده پس از بارورى تخم ها که معمولا در کیسه اى ابریشمى از آنها نگهدارى می کند می میرد. پس از مدتى بچه عنکبوت ها از تخم بیرون می آیند و خود را در یک مکان بسیار شلوغ در داخل کیسه تخم می بینند؛ لذا این خواهرها و برادرها به خاطر غذا یا جا یا هر دوى اینها با هم درگیر شده یکدیگر را می کشند. پس از پایان درگیری ها تنها تعداد اندکى از بچه عنکبوت ها زنده می مانند؛ آنها از پوست خود جدا شده، دیواره کیسه تخم را پاره کرده و با خاطراتى دردناک، یکى پس از دیگرى از آن خارج می شوند. پس از آن همگى در محیط اطراف پراکنده شده، و ماده ها شروع به ساخت خانه می کنند؛ در این راه هم برخى بچه عنکبوت هاى باقیمانده کشته می شوند؛ نجات یافتگان هم همین فاجعه را تکرار می کنند. مجموعه این حوادث باعث می شود که خانه عنکبوت وحشی ترین خانه ها بوده و در آن خبرى از پیوندهاى خویشاوندى و نزدیکى نباشد. به همین علت است که خداوند در سستى و ضعف، خانه عنکبوت را مثال زده است؛ زیرا در آن از ساده ترین مفاهیم عطوفت میان نر و ماده، مادر و بچه ها و برادران و خواهران خبرى نیست.
 

 .4لَو کانُوا یعلَمونَ

این حقایق در هنگام نزول قرآن و حتى تا قرن ها پس از آن براى هیچ کس شناخته شده نبود؛ بلکه پس از مطالعات گسترده صدها جانورشناس در طول ده ها سال، بالاخره در دهه هاى پایانى قرن بیستم کشف شد، به همین خاطر پروردگار این آیه را با (لو کانو یعلمون) به پایان رسانده است.
بنابراین توصیف قرآنى در مورد خانه عنکبوت به عنوان سست خانه ها که بر پیامبرى بی‌سواد و در میان جامعه اى نازل شده که اکثریت قاطع آن را بى سوادان تشکیل می دهند ـ آن هم هزار و چهارصد سال پیش ـ چیزى جز پیشى جستن از علم نیست؛ به گونه اى که هیچ عاقلى نمی تواند تصور کند منبع قرآن، کسى جز خداوند یکتا باشد.

برخى اشارات پنهان قرآنى

الف. خانه عنکبوت تنها یک مأوى و محل سکونت به حساب نمی آید؛ بلکه در عین حال دامى است که حشرات پرنده چون مگس و... در برخى تارهاى چسبناک آن گرفتار و شکار عنکبوت می شوند. مشرکینى که جز خداوند معبودهاى دیگرى را براى خود برگزیده اند و مردم را نیز بدان سو می کشانند همین حکایت را دارند؛ آنها مردم را به سوى دامى محکم دعوت می کنند که ورود به آن به منزله هلاکت آنها در دنیا و آخرت است. خداوند متعال می فرماید:
«إِنَّ اللّهَ لا یغْفِرُ أَنْ یشْرَک بِهِ وَ یغْفِرُ ما دُونَ ذلِک لِمَنْ یشاءُ وَ مَنْ یشْرِک بِاللّهِ فَقَدِ افْتَرى إِثْماً عَظِیماً؛
خداوند شرک را نمی بخشد و هر چه را که جز آن باشد براى هر که بخواهد می بخشد و هر که شریکى براى خداوند قائل باشد گناه بزرگى مرتکب شده است.»6

ب: خداوند به مردم هشدار می دهد که از مبلغان فساد اجتناب کنند؛ همان ها که هواپرستى و ثروت اندوزى را شریک خدا قرار داده اند. در آیه قرآنى مذکور به تارهاى پنهان آنها اشاره اى رمزگونه شده است. اینان از طریق همین تارهاى ثروت، فساد، پست و مقام و... به شکار قربانیان خود می پردازند؛ تارهایى که به محض گرفتن قربانى او را نابود می کند.
 
جمع بندی و نتیجه گیری
در این نوشتار به تبیین تعبیر قرآنی خانه عنکبوت، خانه اى سست پرداختیم و مفاهیم علمى موجود در آیه مربوطه و همچنین برخى اشارات پنهان قرآنی این آیه شریفه بیان شد.

گفته شد که خانه عنکبوت از لحاظ مادى سست ترین خانه هاست؛ زیرا از تعدادى تارهاى ابریشمى ساخته شده است که بسیار نازک بوده و در بیشتر مواقع فاصله زیادى با هم دارند.

اصطلاح (اوهن البیوت) این نکته را مورد اشاره قرار می دهد که سستى و ضعف در خانه عنکبوت است نه در تارهاى آن. این اشاره قرآنى بسیار دقیق است؛ زیرا تارهاى خانه عنکبوت، ابریشمى و بسیار نازکند و میانگین ضخامت هر کدام یک میلیونیم اینچ مربع یا یک چهار هزارم ضخامت یک موى عادى در سر انسان است.

خانه عنکبوت به لحاظ معنوى هم سست ترین خانه هاست؛ زیرا از دوستى و مهربانى که هر خانه خوشبختى از آن برخوردار است محروم می باشد؛ به خاطر آنکه در برخى انواع عنکبوت ها (به نام بیوه سیاه) جنس ماده به محض پایان بارورى، جنس نر را کشته و آن را شکار می کند؛ این امر بدان علت است که ماده عنکبوت وحشی تر بوده و از حجم بیشترى برخوردار است. در برخى حالت ها عنکبوت ماده بی‌رحمانه بچه هاى خود را می خورد. در برخى دیگر عنکبوت ماده پس از بارورى تخم ها که معمولا در کیسه اى ابریشمى از آنها نگهدارى می کند می میرد. پس از مدتى بچه عنکبوت ها از تخم بیرون می آیند و خود را در یک مکان بسیار شلوغ در داخل کیسه تخم می بینند؛ لذا این خواهرها و برادرها به خاطر غذا یا جا یا هر دوى اینها با هم درگیر شده یکدیگر را می کشند.

این حقایق در هنگام نزول قرآن و حتى تا قرن ها پس از آن براى هیچ کس شناخته شده نبود؛ بلکه پس از مطالعات گسترده صدها جانورشناس در طول ده ها سال، بالاخره در دهه هاى پایانى قرن بیستم کشف شد، به همین خاطر پروردگار این آیه را با (لو کانو یعلمون) به پایان رسانده است.

خانه عنکبوت تنها یک مأوى و محل سکونت به حساب نمی آید؛ بلکه در عین حال دامى است که حشرات پرنده چون مگس و... در برخى تارهاى چسبناک آن گرفتار و شکار عنکبوت می شوند. مشرکینى که جز خداوند معبودهاى دیگرى را براى خود برگزیده اند و مردم را نیز بدان سو می کشانند همین حکایت را دارند؛ آنها مردم را به سوى دامى محکم دعوت می کنند که ورود به آن به منزله هلاکت آنها در دنیا و آخرت است.

خداوند به مردم هشدار می دهد که از مبلغان فساد اجتناب کنند؛ همان ها که هواپرستى و ثروت اندوزى را شریک خدا قرار داده اند. در آیه قرآنى مذکور به تارهاى پنهان آنها اشاره اى رمزگونه شده است. اینان از طریق همین تارهاى ثروت، فساد، پست و مقام و... به شکار قربانیان خود می پردازند؛ تارهایى که به محض گرفتن قربانى او را نابود می کند.

بنابراین توصیف قرآنى در مورد خانه عنکبوت به عنوان سست خانه ها که بر پیامبرى بی‌سواد و در میان جامعه اى نازل شده که اکثریت قاطع آن را بى سوادان تشکیل می دهند ـ آن هم هزار و چهارصد سال پیش ـ چیزى جز پیشى جستن از علم نیست؛ به گونه اى که هیچ عاقلى نمی تواند تصور کند منبع قرآن، کسى جز خداوند یکتا باشد.
 

پی‌نوشت‌ها:

1. سوره عنکبوت: آیه 41.
2. Arthro poda
3. Class Arachnida
4. Spider
5. واحد وزن به انداز 2 کیلو و 564 گرم.
6. سوره نساء: آیه 48.
 

منبع:

اعجاز علمى قرآن کریم، مقاله «خانه عنکبوت، خانه اى سست» از دکتر زغلول نجار، ترجمه: على عباسى و آیت الله خزایى، نشر معارف، چاپ اول، زمستان 1388.