مدل ها و شاخص های بهره‌ وری

مقدمه 

امروزه بهبود بهره‌ وری به عنوان یکی از مهم‌ترین راهکارهای توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ملل مختلف شناخته شده و توفیق در تسریع روند بهبود بهره‌ وری، یکی از شروط اصلی دستیابی به جایگاه مناسب در صحنه رقابت جهانی و افزایش رفاه زندگی مردم می‌باشد.

شرایط محیطی- اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی متفاوت کشورها، ایجاب می‌کند که رویکردهای بهبود بهره‌ وری دارای ویژگی های خاصی باشد. اما آنچه در تمامی کشورهایی که در ارتقای بهره‌ وری و تسریع در روند توسعه موفق بوده اند درخور توجه است، گستردگی و همبستگی فعالیت‌های ارتقای بهره‌ وری در چارچوب یک حرکت ملی می‌باشد.

در کشور ما نیز از چند سال گذشته در راستای توجه به ضرورت بهبود بهره‌ وری حرکت‌های مختلفی برای ارتقای بهره‌ وری انجام گرفته است. برای شتاب بخشیدن به این فعالیت‌ها و تبدیل آنها به حرکتی همگانی، هیأت محترم وزیران در جلسه مورخ 1379/4/25 مصوبه ای را تصویب نمود که بر اساس آن دستگاه‌های اجرایی از سویی و سازمان ملی بهره‌ وری ایران از سوی دیگر وظایفی را به عهده گرفته‌اند.

سازمان ملی بهره‌ وری جهت یکسان‌سازی تعاریف و مفاهیم کلیدی مورد استفاده در حرکت بهبود بهره‌ وری، مطالبی را تهیه کرده است که به شرح زیر از نظر می گذرد.
 

تاریخچه پیدایش مفهوم بهره‌ وری 

از بدو خلقت تا کنون، بشر همواره در صدد این بوده است که (با توجه به محدودیت‌های خاص زمان و مکان خود) از منابع در دسترس حداکثر استفاده را بنماید. 

از هزاران سال پیش که نخستین تمدن ها در بین النهرین شکل گرفت تا قرن هیجدهم میلادی که ریاضیات به کمک بشر شتافت و امروزه که ربات های هوشمند جای انسان را در کارهای سخت و خشن گرفته‌اند، همواره تلاش بر این بوده تا حداکثر بهره‌ وری از منابع حاصل شود، بنابراین بهره‌ وری عمری به قدمت طول تاریخ بشر دارد.
 

تعریف بهره‌ وری 

در رابطه با تعریف کاربردی بهره‌ وری، اجماع نظر کلی وجود ندارد و تعاریف متعددی از این واژه بحث‌انگیز ارائه شده است که کاربردی ترین آنها از نظر سازمان ملی بهره‌ وری ایران تعریف زیر است:
«به حداکثر رساندن استفاده از منابع، نیروی انسانی، تسهیلات و غیره به طریقه علمی، کاهش هزینه‌های تولید، گسترش بازارها، افزایش اشتغال و کوشش برای افزایش دستمزدهای واقعی و بهبود استانداردهای زندگی، آن گونه که به نفع کارکنان و مدیریت و جامعه باشد.»

معنی واژه بهره‌ وری1 در طول زمان تحول یافته است. اولین بار فرانسوا کنه در سال ۱۷۶۶ میلادی واژه بهره‌ وری را به کار برده است. 

یکصد و هفده سال بعد از آن تاریخ یعنی سال ۱۸۸۳ میلادی لیتره بهره‌ وری را به صورت (Faculty of prove) تعریف کرد که معنای آن اشتیاق به تولید کردن است. بیش از یکصد سال بعد جونز با ارائه تئوری بهره‌ وری نهایی، اصطلاح بهره‌ وری را به طور رسمی در ادبیات اقتصادی وارد کرد.

در مورد واژه بهره‌ وری تعاریف متفاوت ولی متحدالمعنا وجود دارند که ذیلا به چندی از آنها اشاره می کنیم. 

در فرهنگ آکسفورد، بهره‌ وری چنین تعریف شده است:
«بهره‌ وری عبارت است از بازدهی و کارایی تولید، فعالیتی که توسط رابطه بین ستاده‌ها و نهاده‌ها اندازه‌‌‌‌گیری می‌شود.»

دایرة المعارف بریتانیا، بهره‌ وری را چنین تعریف می‌کند:
«بهره‌ وری در اقتصاد عبارت است نسبت آنچه تولید می‌شود به آنچه برای تولید مورد نیاز است.»

آژانس بهره‌ وری اروپا بهره‌ وری را چنین تعریف می‌کند:
«بهره‌ وری درجه استفاده موثر از هر یک از عوامل تولید است. بهره‌ وری در درجه اول یک دیدگاه فکری است که همواره سعی دارد آنچه را که در حال حاضر موجود است، بهبود بخشد.»

مدیریت بهره‌ وری 

منظور از مدیریت بهره‌ وری، اداره کردن مجموعه فعالیت‌هایی است که به منظور ارتقای بهره‌ وری صورت می‌پذیرد. مدیریت مؤثر بهره‌ وری مستلزم لحاظ داشتن دو معیار عملکرد، یعنی اثربخشی و کارایی به طور همزمان می‌باشد چرا که تنها هنگامی می‌توان سیستمی را بهره‌ ور دانست که در آن سیستم فعالیت‌ های درست به صورت درستی انجام شوند، از این رو است که موفقیت مدیریت بهره‌ وری، برقراری تعادل میان مدیریت عملیاتی و مدیریت استراتژیک است.

مدیریت بهبود بهره‌ وری به دلیل ویژگی های موضوع بهره‌ وری که ناشی از ارتباط آنها با انسان ها، به عنوان محور اصلی فرایند بهبود است، با مسائل ویژه‌ای درگیر است که مهم‌ترین آنها (همچون سایر مقولاتی که با انسان‌ها سروکار دارند) باز با چندجوابی بودن آنها است.
 

مدل‌ها و الگوهای بهبود و ارتقای بهره‌ وری 

مفاهیم ارائه شده در زمینه بهره‌ وری سازمانی، زمانی اهمیت می یابد که از یک سو عوامل تأثیرگذار بر آن شناسایی شده و سپس نتایج حاصل از ارتقا و بهبود بهره‌ وری با تغییر هر یک از آن عوامل مورد بررسی قرار گیرند.

در زمینه عوامل تأثیرگذار بر بهره‌ وری و بهره‌ وری منابع انسانی و نحوه افزایش آن، مدل‌‌ های متعددی ارائه شده است که بهره‌ وری استفاده از منابع و به ویژه منابع انسانی را ارتقا دهند. بهبود بهره‌ وری مرحله نهایی در چرخه بهره‌ وری است. در این قسمت تعدادی از مدل‌هایی را که مبنای بسیاری از مطالعات بهره‌ وری قرار گرفته است، معرفی خواهیم نمود.
 

مدل چرخه بهره‌ وری 

از آنجا که بهبود فرایندی بی‌پایان می‌باشد، لازم است در مدیریت بهره‌ وری به این نکته توجه داشت و آن را فرایندی مستمر تلقی کرد. به عبارتی چرخه بهره‌ وری فرایند مستمری است که چهار مرحله را به یکدیگر مرتبط می‌سازد. چنان که در شکل زیر نشان داده شده است، در واقع مدیریت بهبود بهره‌ وری چرخه‌ای مشتمل بر قدم های اصلی «سنجش و اندازه‌‌‌‌گیری»، «ارزیابی»، «برنامه‌ریزی» و «بهبود» است که بایستی به طور مداوم تکرار گردد.

نمودار چرخه بهره وری
 

نخستین قدم در چرخه ارتقای بهره‌ وری، سنجش و اندازه‌‌‌‌گیری است. هر سازمان برای بهبود بهره‌ وری باید از اندازه‌‌‌‌گیری عملکرد سازمانی منابع خود (اعمال کنترل) آغاز کند. بدون اندازه‌‌‌‌گیری عملکرد و بدون داشتن روشی سیستماتیک و تحلیلی برای کنترل منابع، نمی‌توان بهره‌ وری را بهبود بخشید.

مدل چرخه بهره‌ وری برای نخستین بار از سوی دکتر دیوید سومانث مطرح گردید. این مدل شاخصی برای سنجش بهره‌ وری در کل سازمان ارائه می‌کند که کلیه ستاده‌ها و نهاده‌ها از جمله منابع انسانی را دربر می‌گیرد. مدل مذکور بر اساس سنجش نسبت محصول و نهاده‌های قابل لمس قرار داد. این رابطه به صورت زیر بیان می‌شود:  

مدل بهره‌ وری دکتر سومانث (CTPM)2 

پس از ارائه مدل مدیریت بهره‌ وری فراگیر، مدل مذکور در سال ۱۹۸۷، به مدل بهره‌ وری فراگیر جامع گسترش یافت. این مدل در دومین کنفرانس بین‌المللی در زمینه تحقیقات بهره‌ وری در سال ۱۹۸۹ ارائه شد که به طور خیلی ساده در ذیل آمده است. شاخص عوامل غیر قابل لمس با در نظر گرفتن کلیه عوامل قابل لمس و مشخص محاسبه شده است.
Tpi= شاخص بهره‌ وری کل (نهادها و ستاده‌های قابل لمس را اندازه‌‌‌‌گیری می‌کند). 
IFi= شاخص عوامل غیرملموس (ستاده‌ها و نهاده‌های غیرقابل لمس را اندازه‌‌‌‌گیری می‌کند).
IF= عوامل غیر قابل لمس شامل: 
الف) عوامل مربوط به مشتری (کیفیت خدمات، وفاداری، دوام محصول و...)؛ 
ب) عوامل مربوط به فروش؛
ج) عوامل مربوط به فرایند؛ 
د) عوامل مربوط به جامعه؛ 
و) عوامل مربوط به کارکنان و عوامل مربوط به عرضه کنندگان.

در نظر گرفتن و لحاظ نمودن شاخص‌های کیفی در محاسبات مربوط به سنجش بهره‌ وری همواره چالش‌ برانگیز بوده است. این موضوع به خصوص در بخش هایی چون خدمات عام‌المنفعه، امور خیریه و دیگر فعالیت‌های اجتماعی، فرهنگی از اهمیت دو چندانی برخوردار است و لزوم محاسبه و در نظر داشتن عوامل کیفی بسیار حیاتی می ‌باشد.

همان طور که در ادامه اشاره خواهیم نمود در سنجش بهره‌ وری به طور کلی در نظر گرفتن شاخص کیفی از اهمیت بسیاری برخوردار است. 
 

هدف از اندازه‌‌‌‌گیری بهره‌ وری 

به طور کلی هدف از سنجش بهره‌ وری می‌تواند در سه مورد ذیل خلاصه گردد:
الف) ارزیابی عملکرد بنگاه،  
ب) ارزیابی سیاست‌های اقتصادی،
ج) برنامه‌ریزی اقتصادی.

از آنجا که هدف ما بررسی شاخص‌های بهره‌ وری در حوزه موقوفات و وقف است، بیشتر با هدف مطرح در بند الف و ج مطابقت دارد. دلیل آن این است که اولا وقف و موقوفه را می‌توان در نگاه بهره‌ وری همچون یک بنگاه در نظر گرفت (البته تفاوت های پایه ای زیادی در این تشبیه وجود دارد، اما قاعده تشبیه این است که از یک جهت و آن تنها جهت مشابهت باعث تقریب مشبه به مشبه‌به می‌گردد و در سایر جهات تفاوت دارد) و ارزیابی عملکرد نمود. ثانیا هدف دیگر این است که بتوانیم یک برنامه‌ریزی اقتصادی مناسبی جهت توسعه اقتصادی موقوفات متناسب با شرایط آنها ارائه دهیم.
 

اندازه‌‌‌‌گیری بهره‌ وری 

اندازه‌‌‌‌گیری بهره‌ وری عبارت از فرایندی است که طی آن شاخص‌های بهره‌ وری تعریف و سطح آنها محاسبه می‌گردد.
 

شاخص‌های بهره‌ وری 

برای اندازه‌‌‌‌گیری سطح بهره‌ وری در یک نظام (سیستم)، از شاخص‌های بهره‌ وری استفاده می‌گردد. شکل کلی شاخص‌های بهره‌ وری به صورت نسبت ستانده به داده سیستم (یا به عبارت دیگر خروجی‌ها به ورودی‌ها) است. شاخص‌ های بهره‌ وری انواع گوناگونی دارند که به اشکال مختلفی قابل تقسیم‌بندی هستند.

در صورتی که در مخرج کسر شاخص بهره‌ وری تنها یکی از عوامل تولید مانند هزینه نیروی انسانی با ارزش سرمایه لحاظ شود، این گونه شاخص‌ها را شاخص یک عامل می نامند.

در صورتی که در مخرج کسر بیش از چند عامل قرار داده شود، آن شاخص بهره‌ وری را شاخص چند عامل و در صورتی که تمامی عوامل تولید در نظر گرفته شوند، شاخص مزبور شاخص بهره‌ وری کل عوامل خوانده می‌شود.

نظر به عدم امکان در نظر گرفتن تمامی عوامل تولید، معمولا از شاخص‌های مهم‌ترین عوامل به جای شاخص بهره‌ وری کل عوامل استفاده می ‌شود.

در صورتی که نسبت خروجی‌ها به ورودی‌ها در یک دوره زمانی محاسبه شود، شاخص بهره‌ وری متوسط و در صورتی که افزایش خروجی‌ها به افزایش ورودی‌ها محاسبه شود، بهره‌ وری نهایی خوانده می ‌شود.

معمولا هرگاه کلمه بهره‌ وری به تنهایی استفاده شود، منظور بهره‌ وری متوسط می‌باشد. برخی از مهم‌ترین شاخص‌های بهره‌ وری به شرح ذیل می‌باشند:
 

شاخص بهره‌ وری نیروی کار: 

عبارت است از نسبت ارزش افزوده به تعداد شاغلین، که از طریق رابطه ریاضی زیر محاسبه می‌شود:  

شاخص بهره‌ وری سرمایه:

عبارت است از نسبت ارزش افزوده به ارزش موجودی سرمایه ثابت، که از طریق رابطه ریاضی زیر محاسبه می‌شود:  

شاخص بهره‌ وری انرژی:

عبارت است از نسبت ارزش افزوده به مقدار انرژی مصرف شده، که از طریق رابطه ریاضی زیر محاسبه می‌شود:  

شاخص بهره‌ وری هزینه شاغلین:

عبارت است از نسبت ارزش افزوده به جبران خدمات کارکنان که از طریق رابطه ریاضی زیر محاسبه می‌شود:  

شاخص بهره‌ وری کل عوامل:

عبارت است از نسبت ارزش افزوده به مجموع ارزش موجودی سرمایه ثابت و جبران خدمات، که از طریق رابطه ریاضی زیر محاسبه می‌شود:  

تعاریف اصطلاحات

تعاریف تعریف برخی از اصطلاحات مورد استفاده در اندازه‌‌‌‌گیری بهره‌ وری در این متن به شرح زیر است:
 

ارزش موجودی سرمایه ثابت (موجودی سرمایه ثابت خالص): 

ارزش موجودی سرمایه عبارت است از ارزش دفتری موجودی اموال سرمایه‌ای ثابت که استهلاک سرمایه ثابت از آن کسر شده است. اموال سرمایه‌ای ثابت عبارت است از زمین، ساختمان، ماشین آلات، وسایل نقلیه و همچنین تجهیزات که عمر مفید آنها از یک سال بیشتر است.
 

استهلاک (مصرف سرمایه ثابت): 

مصرف سرمایه ثابت عبارت است از هزینه جایگزینی آن مقدار کالاهای سرمایه‌ای کشور که طی یک دوره حسابداری (معمولا یک سال) در فرایند تولید، مصرف شده باشد.
 

جبران خدمات کارکنان: 

جبران خدمات کارکنان عبارت است از مزد و حقوق و سایر پرداختی ها (نقدی و غیرنقدی) که به مزد و حقوق بگیران در یک مدت زمان معین پرداخت می ‌شود.
 

تشکیل سرمایه ثابت ناخالص: 

تشکیل سرمایه ثابت ناخالص عبارت از هزینه خریداری (با ارزش تولید به حساب خود) کالاهای سرمایه‌ای توسط بخش‌های مختلف رشته فعالیت‌های اقتصادی، تولیدکنندگان خدمات دولتی و تولیدکنندگان خدمات خصوصی غیرانتفاعی در خدمت خانوارها منهای خالص فروش کالاهای سرمایه‌ای دست دوم، در یک دوره حسابداری می ‌باشد.
 

ارزش افزوده: 

ارزش افزوده در هر فعالیت اقتصادی عبارت است از تفاوت بین ارزش کالاها و خدمات تولید شده و ارزش کالاها و خدمات به کار رفته در جریان تولید. ارزش افزوده در هر فعالیت اقتصادی از جمع درآمد عوامل تولید در آن فعالیت نیز به دست می‌آید. 

در صورتی که ارزش افزوده از روش اول (تفریق) و روش دوم (جمع) محاسبه شود، باید اندازه آن یکسان یا مختصر (در حد اختلاف آماری) تفاوت داشته باشد، در غیر این صورت محاسبات لازم است کنترل شود.
 

مقدار انرژی مصرف شده:

مقدار انرژی مصرف شده شامل فراورده های نفتی، گاز طبیعی، سوخت‌های جامد و برق می‌باشد که با استفاده از ضرایب تبدیل حرارتی به یک واحد تبدیل شده باشد.  

مرحله ارزیابی و تحلیل بهره‌ وری 

در این مرحله با تحلیل و ارزیابی شاخص‌های اندازه‌‌‌‌گیری بهره‌ وری و تعیین نقاط قوت و ضعف آن، شرایط برای بهبود وضعیت موجود بر اساس چرخه بهره‌ وری فراهم می‌شود. در تحلیل و ارزیابی بهره‌ وری بسیاری از ریشه‌ های عقب ماندگی بهره‌ وری سازمان ها مشخص و می‌توان از دل تحلیل‌ها به راهکارهای عملی نیز دست یافت.
 

برنامه‌ریزی بهبود بهره‌ وری 

برنامه‌ریزی بهبود بهره‌ وری فرایندی است که طی آن رویکرد بهبود بهره‌ وری تدوین و در چارچوب آن فعالیت ‌های مورد نیاز جهت بهبود بهره‌ وری شناسایی، اولویت‌بندی و زمانبندی می‌گردند.

تجربه بهبود بهره‌ وری در داخل و خارج کشور نشان داده است که بهترین حالت این است که این پروژه‌ها در دوره‌هایی کمتر از یک سال و با نتایجی مشخص تعریف شوند. نظر به اهمیت توافق مدیریت و کارکنان در اجرای مؤثر برنامه های بهبود معمولا در تدوین این برنامه ها از روش های گروهی در چارچوب کارگاه های برنامه‌ریزی استفاده می‌شود.
 

بهبود بهره‌ وری (اجرا) 

فعالیت‌های بهبود بهره‌ وری فعالیت‌هایی هستند که به منظور تحقق اهداف بهره‌ وری انجام می شوند، به طور کلی رویکرد هر سیستم نسبت به بهبود بهره‌ وری ترکیبی از دو حالت حدی بهبود مداوم و تدریجی و بهبود یکباره و دفعی خواهد بود.

رویکرد مداوم و تدریجی رویکردی است که در چارچوب آن حرکت برای بهبود بهره‌ وری به کندی ولی به طور مداوم صورت می‌پذیرد. در این رویکرد تأکید اصلی بر نهادینه کردن تلاش برای بهبود بهره‌ وری از طریق بسترسازی فرهنگی و ایجاد اراده و مسایل عمومی برای بهبود است و معمولا از ابزارهایی چون نظام مشارکت، ساماندهی محیط کار، نگهداری خوب در محل کار و... بهره می‌گیرد.

رویکرد یکباره و دفعی رویکردی است که در چارچوب آن حرکت برای بهبود بهره‌ وری به سرعت و به طور مستقل صورت می‌پذیرد. در این رویکرد تأکید اصلی بر تعریف مشکلات و حل آنها بر اساس روش های عمومی حل مسأله و معمول با بهره‌گیری از ابزارهایی مانند تحقیق و توسعه و پروژه‌های بهبود است.3
 

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری:

با تغییرات شتابان جهانی و رقابت‌های اقتصادی و اجتماعی، بهبود بهره‌ وری به عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل موفقیت در عرصه‌های مختلف شناخته شده است. در دنیایی که در آن منابع روز به روز در حال کاهش و فشار بر اقتصادها فزاینده‌تر می‌شود، توانایی یک کشور در بهره‌گیری بهینه از منابع خود به عنوان شاخصی از قدرت و رفاه آن در نظر گرفته می‌شود.

بهره‌ وری نه تنها به بهبود وضعیت اقتصادی منجر می‌شود، بلکه در افزایش کیفیت زندگی و سطح رضایتمندی اجتماعی نیز نقشی بسزا ایفا می‌کند. نگاهی به تجربیات کشورهای موفق در این حوزه نشان می‌دهد که برخورداری از یک رویکرد ملی و یکپارچه در ارتقای بهره‌ وری، عامل اصلی در موفقیت آنها بوده است.

در کشور ما نیز در سال‌های اخیر تلاش‌های متعددی در این راستا انجام شده و تشکیل سازمان ملی بهره‌ وری ایران به عنوان حرکتی همگانی و سازمان‌دهی شده جهت ساماندهی و بهبود این فرایند ایجاد شده است.

به اختصار می‌توان گفت که بهبود بهره‌ وری نقش بسزایی در تحقق اهداف اقتصادی و اجتماعی ایفا می‌کند و می‌تواند به عنوان یک استراتژی موفق در کشورهای در حال توسعه و همچنین کشورهای پیشرفته تلقی شود.

در حالی که تعاریف مختلفی برای بهره‌ وری وجود دارد، اما آنچه که اهمیت دارد، درک این مفهوم در بسترهای مختلف اجتماعی و اقتصادی است. با نگاهی به مدل‌ها و الگوهای بهبود بهره‌ وری، مشخص می‌شود که رویکردهای مؤثر باید با توجه به شرایط خاص هر کشور و سازمان طراحی و اجرا شوند. اندازه‌گیری عملکرد، ارزیابی و استفاده از مدل‌های مناسب به ما کمک می‌کند تا نقاط قوت و ضعف را شناسایی کرده و برای پیشرفت بیشتر برنامه‌ریزی کنیم.

در نتیجه، ترکیب استراتژی‌های مداوم و تدریجی با اقداماتی فوری می‌تواند به بهبود بهره‌ وری مؤثر منجر شود. از این منظر، ایجاد فرهنگ سازمانی پویا و بهره‌ وری‌محور نه تنها به نفع سازمان‌ها، بلکه به نفع جامعه و اقتصاد کل کشور خواهد بود. با پیشبرد مجموع این فعالیت‌ها، می‌توان به اهداف کلان توسعه پایدار و بهتری در زمینه‌های مختلف دست یافت.
 

پی‌نوشت‌ها:

1. productivity
2. Comprehensive total productivity model
3. وبسایت سازمان ملی بهره‌ وری ایران (npo.gov.ir)
 

منبع:

بهره‌ وری در قلمرو وقف و امور خیریه، نادر ریاحی سامانی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات سازمان اوقاف و امور خیریه، چاپ اول: 1391 ش. (با تنظیم و افزودن مطالب تکمیلی توسط تحریریه راسخون)