روزنامه نگاري عصر ناصري (2)

(بررسي روزنامه وقايع اتفاقيه)
 

فصل چهارم: اخبار در روزنامه ي وقايع اتفاقيه
 

يکي از وظايف مهم روزنامه ي وقايع اتفاقيه، جمع آوري اطلاعات و اخبار داخلي و خارجي ايران بود که در تمامي شماره هاي آن به صورت گسترده نوشته شده بود. در اين بخش سعي شده است، اخبار فوق بررسي و براي سهولت اطلاع بر آن به صورت ذيل طبقه بندي گردد.
الف) اخبار همايوني: اين اخبار به عنوان اخبار برجسته ي سياسي و مقدم بر ديگر گزارشات خبري آمده است. اين بخش خبري منحصراً متعلق به اخبار شاه و دولت بوده و شامل: کليه ي سفرهاي شاه، وقايع مهم درباري، اخبار مهم دولتي، برگزاري مراسم سنتي، شکار و حتي سوء قصد به جان شاه، (53) مي شده است. از اين اخبار مي توان در مطالعات تاريخي بهره جست، اول اينکه در گزارشات مفصلي که از سفر ناصرالدين شاه از تهران به اصفهان (54)، در 23 شماره ي اين روزنامه نقل گرديده است. مطالعه ي راهها، نقشه جغرافيا، امکانات شهري، چگونگي اجراي مراسم استقبال، ذکر اسامي حاکمان ايالات، ماليات و هداياي حکام و مردم مورد استفاده قرار مي گيرد. دوم اينکه، آداب و رسوم فرهنگي به ويژه در مراسم جشن نوروز که در حضور شاه برگزار مي شد،(55) در مطالعه ي تاريخ فرهنگ داراي اهميت است.
ب) اخبار پزشکي: اخبار پزشکي روزنامه ي وقايع اتفاقيه فراوان، مهم و متنوع است. براي اطلاع بر چگونگي آن، در چهار قسمت زير دسته بندي و ارائه شده است.
1 - اخبار مربوط به گسترش و شيوع امراض فصلي، و عادي از قبيل سرماخوردگي، و يا گرمازدگي و مرض مفاجا که پس از ارائه ي گزارش مرض، مردم را براي مقابله با آن به شيوه علمي مطلع مي نمايد و به مسئولين ذيربط هشدار داده و اقدامات آنان را براي مقابله با امراض در روزنامه مي آورد. (56)
2 ـ گزارشات پزشک استثنايي، شامل گزارشاتي از قبيل: زايمان هاي دوقلو،(57) سه قلو،(58) تولد نوزاد خارق العاده،(59) رفتن مار به داخل شکم پسر (60) و... که براي خوانندگان روزنامه جالب بوده است.
3 ـ گزارشات و اخبار متفرقه پزشکي از قبيل: بهبود يک کور توسط ميرزا رضا قلي دواساز،(61) مردن دلاّک بر اثر درد شکم،(62) مرگ و مير بر اثر خوردن نوعي مرغ،(63) مواخذه ي يک دوا فروش به خاطر ارائه ي داروي قلابي.(64)
4 ـ گزارشات علمي در مورد بيماري ها، داروها، اخبار پزشکي دنيا و آشنا کردن مردم نسبت به امور بهداشتي و پيشگيري هاي پزشکي، مهمترين اخبار اين بخش را تشکيل مي دهد. در اين بخش اطلاعاتي درباره ي کتب علمي تخصصي پزشکي و اجباري کردن خريد آن براي پزشکان،(65) اقدامات دولت درباره ي استفاده از امکانات پزشکي جهان براي جلوگيري از شيوع امراض در ايران،(66) تأکيد بر آبله کوبي و اجباري کردن آن (67) و... ارائه شده است.
ج) اخبار اجتماعي (حوادث): صفحات اخبار اجتماعي و حوادث در روزنامه هاي امروزي از پر خواننده ترين صفحات روزنامه مي باشد. اگر چه در روزنامه ي وقايع اتفاقيه صفحه خاصي به اين اخبار اختصاص نيافته ولي اخبار و حوادث در لابلاي اخبار ديگر، از جذابيت خاصي برخوردار است.
حوادث ثبت شده در روزنامه ي وقايع اتفاقيه را مي توان در سه قسمت مطالعه نمود:
1 ـ حوادث طبيعي: از بررسي 60 شماره (68)، اين روزنامه به 20 گزارش حوادث طبيعي بر مي خوريم، که اين گزارشات شامل حوادث و بلاياي طبيعي چون؛ تگرگ، زلزله، سيل، طوفان، رعد و برق، خسوف و کسوف بوده و در ميان اين گزارشات، زلزله با (60 گزارش) و تگرگ با (4 گزارش) بالاترين گزارشات را داشته اند. مرور اخبار اولاً اقدامات اولياي دولت را براي کاهش بلايا و حوادث طبيعي و ثانياً مقدار آسيب پذيري جامعه را نشان مي دهد.
2 ـ حوادث غير طبيعي: که به خودي خود حادث گرديده و شامل مفاسد نيز نمي باشد، اين حوادث عبارتند از: ريزش ساختمان، خراب شدن ديوار، برق گرفتگي، سقوط در چاه، اختلافات خانوادگي، خودکشي و غرق شدن در دريا. از بررسي 60 شماره ي (69) روزنامه ي وقايع اتفاقيه 60 گزارش از اين نوع ديده مي شود که 12 مورد آن اختصاص به خرابي عمارت و ديوار داشته که خود در مطالعه ي اوضاع اقتصادي و معماري شهري و روستايي داراي اهميت است.
3 ـ گزارشاتي درباره ي مفاسد اجتماعي: بايد توجه داشت که گزارش کنندگان اين اخبار، مسئولين ايالات بوده که براي اعتبار خويش سعي در کتمان وقايع و يا بي اهميت جلوه دادن حوادث داشته اند. فراواني اين آمار در ايالات با وجود موارد فوق جالب توجه است. در بررسي 60 شماره ي (70) اين روزنامه 80 مورد گزارش درباره ي دزدي، قتل، فساد، جنايت، شرابخواري، الواطي و هرزگي ديده مي شود. در ميان مفاسد فوق دزدي با 10 مورد، بالاترين رقم گزارش را داشته است و شرابخواري و مستي با 7 مورد، قتل و آدم کشي با 7 مورد، الواط بازي و هرزگي با 6 مورد و زنا با 4 مورد در رديف هاي بعدي قرار دارند.
د) اخبار نظامي: روزنامه ي وقايع اتفاقيه يکي از منابع مهم تحقيق درباره ي ارتش عصر ناصري است، زيرا در تمامي شماره هاي اين روزنامه اخبار و گزارشاتي از قشون به چشم مي خورد. اين گزارشات شامل: معرفي سواره نظام، پياده نظام، توپخانه، قورخانه، قلاع نظامي، ماموريت ها، انعام، پاداش، مواجب، جمع آوري نيرو، ترخيص نيرو و معرفي فرماندهان مي باشد که در نوع خود يک تاريخ کامل نظامي مي باشد.
از بررسي 60 شماره ي اين روزنامه (71) اين نتايج به دست مي آيد: 49 مورد گزارش اعزام نيرو به نقاط ناامن کشور، که در اين ميان خراسان با 13 مورد و اصفهان با 10 مورد ناامن ترين ايالات کشور بوده اند. 22 مورد بازديد از قشون توسط شاه و صدر اعظم گزارش شده که در کنار آن اخباري چون ترخيص نيروها، پرداخت جيره و مواجب و... به چشم مي خورد.
از ديگر گزارشات نظامي روزنامه، مي توان به گزارش آمار قشون موجود در ايالات (72) و دارالخلافه (73) و حتي آمار سلاح هاي خريداري شده از انگليس (74) و يا کشورهاي ديگر و همچنين پيشرفت کار اسلحه سازي در ايران، (75) اشاره کرد.
هـ) اخبار اقتصادي: يکي از بخش هاي جالب توجه روزنامه ي وقايع اتفاقيه مي باشد. در اين بخش اخبار اقتصادي شامل اعلان نرخ اجناس به صورت عمده فروشي، بررسي اوضاع بازار، راهها و تجارت، ذکر شده است.
درباره ي اولين اعلان نرخ ارزاق، در شماره ي ششم اين روزنامه چنين آمده است: « از اولياي دولت عليّه حکم شده است که قيمت اجناس دارالخلافه به جهت اطلاع خلق، گاهگاهي در روزنامه نوشته شود.» (76) اعلان نرخ ارزاق در روزنامه، روال خاصي نداشت و معمولاً هر 5 يا 10 هفته يک بار نوشته مي شد. قيمت اجناس تا شماره ي 53 با اعداد سياق و از شماره ي 54 به بعد با اعداد فارسي نوشته شده است. علاوه بر نرخ ارزاق عمومي، روزنامه گاهگاهي قيمت پارچه هاي فرنگي و هندي (77) را نيز براي آگاهي تجار و کسبه اعلام مي کرد.
از بررسي قيمت ها در اين روزنامه نتايج زير به دست مي آيد: نرخ ميوه و تره بار بستگي کامل به روز و زمان ورود آن به بازار داشت چنانکه هندوانه ي نوبر 40 من، 6 ريال و 10 شاهي بود (78) در صورتي که در اواخر تابستان به يک سوم قيمت تقليل مي يافت. اجناس مورد نياز مردم از قبيل: مرغ، تخم مرغ، کشک قيمت ثابتي داشتند. مرغ يک قطعه، 10 شاهي، (79) تخم مرغ ده بيضه، يک عباسي (80) کشک 4 من، 2 ريال (81) به فروش مي رسيد. قيمت گندم بسيار متغير و تابع فصل کار، زمان برداشت و مقدار بارندگي بود. نرخ معمول گندم، خرواري 2 تومان و 3 ريال و در طول سال قيمت آن متغير بود. در صورتي که نرخ نان در طول سال ثابت گزارش شده است!
قيمت اجناس خارجي از جمله پارچه هاي فرنگي و اشياء تزئيني بالا بود. بعضي از اين اجناس قيمت سرسام آوري داشتند. در يکي از شماره هاي روزنامه،(82) چنين آمده است: آئينه ي يک ذرغ قد، يک زوج به 56 تومان يعني معادل قيمت 7500 کيلوگرم گندم (83) و يا معادل 168 کيلوگرم گوشت،(84) آئينه سه چارک پهنا، يک زوج 48 تومان قيمت داشت. قيمت کتاب و مطبوعات در مقايسه با قيمت ارزاق گران بوده. مثلاً: قيمت يک شماره روزنامه ي وقايع اتفاقيه 10 شاهي معادل قيمت يک قطعه مرغ يا 15 کيلوگرم گندم، قيمت کتاب پطر کبير 2 تومان که معادل 300 کيلوگرم گندم و قيمت کتاب ليلي و مجنون و شاهنامه ي فردوسي، هر کدام 5 تومان که معادل 600 کيلوگرم عدس و يا لوبيا (85) ثبت شده است.

نتيجه:
 

روزنامه ي وقايع اتفاقيه به عنوان اوّلين روزنامه ي دولتي داراي رسالتي بزرگ داشت که از بوته ي آزمايش سربلند بيرون آمد. اين روزنامه که با اهداف عاليه و با توجه به اصلاحات متعالي اميرکبير تأسيس گرديد، پس از مرگ او با تمام فراز و نشيب هاي سياسي، رسالت خويش را ادامه داد و توانست با ارائه ي اخباري منطقي و مطلوب منطبق بر عصر ناصري در روشنفکري آن عصر مؤثر افتد. بسياري از مورخين نسبت به مؤسسات جديد تمدني در اين عصر به ويژه منطقي اصلاحات دانسته اند، در صورتي که با مطالعه و بررسي هر کدام از اين مؤسسات تمدني جديد مي توان فهميد که اين حدس و گمان ها زياد هم با واقعيت تطبيق ندارد.

پي نوشتها
 

53 ـ روزنامه ي وقايع اتفاقّيه شماره 80، نمره يدکي، جلد 5.
54 ـ ر. ک، همان روزنامه، شماره هاي 12، ص 1 لغايت 35، ص 1.
55 ـ همان روزنامه، ش 60، ص 1.
56 ـ همان روزنامه، ش 45، ص 1.
57 ـ همان روزنامه، ش 49، ص 4.
58 ـ همان روزنامه، ش 48، ص 2 و 59، ص 3.
59 ـ همان روزنامه، ش 39، ص 3.
60 ـ همان روزنامه، ش 35، ص 3.
61 ـ همان روزنامه، ش 25، ص 3.
62 ـ همان روزنامه، ش 49، ص 4.
63 ـ همان روزنامه، ش 63، ص 3.
64 ـ همان روزنامه، ش 45، ص 3.
65 ـ همان روزنامه، ش 30، ص 1.
66 ـ همان روزنامه، ش 32، ص 4.
67 ـ همان روزنامه، ش 45، ص 3.
68 ـ همان روزنامه، از شماره 1 الي 61.
69 ـ همان روزنامه، از شماره 1 الي 61.
70 ـ همان روزنامه، از شماره 1 الي 61.
71 ـ همان روزنامه، از شماره 1 الي 61.
72 ـ همان روزنامه، ش 63، ص 2.
73 ـ همان روزنامه، ش 58، ص 2.
74 ـ همان روزنامه، شماره 59، ص 2 و ش 21، ص 3.
75 ـ همان روزنامه، شماره هاي 20، ص 2 و 29، ص 2 و 31، ص 2.
76 ـ همان روزنامه، ش 6، ص 1.
77 ـ همان روزنامه، شماره 27، ص 3 و ش 32، ص 3.
78 ـ همان روزنامه، ش 77، ص 3.
79 ـ همان روزنامه، ش 68، ص 3.
80 ـ همان روزنامه، ش 72، ص 3.
81 ـ همان روزنامه، ش 54، ص 3.
82 ـ همان روزنامه، ش 68، ص 3.
83 ـ همان روزنامه، ش 53، ص 2.
84 ـ همان روزنامه، ش 77، ص 3.
85 ـ همان روزنامه، ش 86، ص 2.
منابع و مآخذ:
ـ آدميت، فريدون، انديشه ي ترقي و حکومت قانون در عصر سپهسلار، تهران، انتشارات خوارزمي، 1351، هـ ش.
ـ اعتماد السلطنه، محمد حسن خان، چهل سال تاريخ ايران، به کوشش ايرج افشار، تهران، انتشارات اساطير، 1363 هـ ش.
ـ برون، ادوارد، مطبوعات و ادبيات ايران در دوره ي مشروطيت، ترجمه ي محمد عباسي تهران، کانون معرفت، 1337 هـ ش.
ـ پورقوچاني، اسماعيل، فهرست روزنامه هاي موجود در کتابخانه ي مرکز آستان قدس، مشهد، انتشارات آستان قدس، 1346، هـ ش.
ـ جمعي از نويسندگان، امير کبير و دارالفنون، کوشش قدرت الله روشني زعفرانلو، تهران، دانشگاه تهران، 1354، هـ ش.
ـ رضواني، محمد اسماعيل، سيري در نخستين روزنامه هاي ايران، مجله ي بررسي هاي تاريخي، شماره 3 و 4 سال 2، 1356 هـ ش.
ـ روزنامه ي کاوه، شماره ي 6، سال 2، دوره ي جديد.
ـ روزنامه ي وقايع اتفاقيه، از شماره ي 1 به تاريخ جمعه چهارم ربيع الثاني مطابق سال 1267 هـ ق تا شماره ي 120 به تاريخ 10 شعبان المعظم 1269 هـ ق صدر هاشمي، محمد، تاريخ جرايد و مجلات ايران، اصفهان، انتشارات کمال، 1364 هـ ش.
ـ کهن کوئل، تاريخ سانسور در مطبوعات ايران، تهران، انتشارات آگاه، 1363 هـ ش.
ـ محبوبي اردکاني، حسين، تاريخ مؤسسات جديد تمدني در ايران، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 2537، هـ ش.
ـ مستوفي، عبدالله، شرح زندگي من، تهران، انتشارات کتابفروشي زوّار، بي تا.
ـ ورهرام، غلامرضا، نظام سياسي و سازمان هاي اجتماعي ايران در عصر قاجار، تهران، انتشارات معين، 1367 هـ ش.
 

منبع:نشريه پايگاه نور شماره 22
/ن