مقدمه:

صحیفه سجادیه، گوهری گرانبها از دعاهای امام سجاد (علیه السلام) است که سرشار از معارف ناب اسلامی و راهنمایی‌های عملی برای ارتباط معنوی با خداوند متعال است. 

دعای چهاردهم این صحیفه، با مضامین عمیق در باب صبر، تسلیم، عدالت الهی و آرامش قلبی، به ما می‌آموزد که چگونه در مواجهه با سختی‌ها و ستم‌ها، ایمان خود را حفظ کنیم و به مشیت الهی اعتماد کنیم. 

در فراز پایانی دعا "آمِینَ رَبَّ الْعَالَمِینَ، إِنَّکَ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ، وَ أَنْتَ عَلَى کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدِیرٌ"، با بیان "آمین رب العالمین"، در واقع تجلی یقین و امیدواری به استجابت دعاست و بر لطف و قدرت بی‌نهایت خداوند تاکید می‌کند. 

این تحلیل، با استناد به آیات قرآن کریم، به شرح و تبیین این فراز می‌پردازد و سعی دارد تا عمق معانی و پیام‌های آن را برای مخاطب روشن سازد.
 

متن و ترجمه فراز دعا:

(۱۶) آمِینَ رَبَّ الْعَالَمِینَ، إِنَّکَ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ، وَ أَنْتَ عَلَى کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدِیرٌ.
ای پروردگار جهانیان! دعایم را مستجاب کن؛ همانا تو داری احسان بزرگی و بر هر کاری توانایی.
 

شرح و تحلیل فراز دعا:

این فراز نهایی از دعای چهاردهم، در واقع یک اعلام ایمان، یقین و امیدواری به استجابت دعاست. این فراز، از دو بخش اصلی تشکیل شده است:
 
۱. آمین رب العالمین: "آمِینَ رَبَّ الْعَالَمِینَ" 
کلمه "آمین" به معنای "باشد چنین" یا "اجابت کن" است و بیانگر یقین و توافق با آنچه که در دعای پیشین درخواست شده است، می‌باشد. 

خطاب به "رب العالمین" (پروردگار جهانیان)، تاکید بر علم، حکمت و قدرت مطلق خداوند است. این خطاب، نشان‌دهنده‌ ایمان به این حقیقت است که خداوند، قادر بر اجابت تمام درخواست‌های بندگانش است و بر تمام امور آگاه است.
 

استناد به آیات قرآن کریم: 

* آیه ۱۲۷ سوره بقره: 
«...رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّکَ أَنْتَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ»
«...اى پروردگار ما، از ما بپذیر که در حقیقت، تو شنواى دانایى.»

توضیح: این آیه مؤید روح دعا و طلب استجابت از خداوند متعال است و نشان می‌دهد که دعا و امید به اجابت، سنت پیامبران و مومنان است. «آمین رب العالمین» همان امید به پذیرش نزد رب جهان‌هاست.

* آیه ۱۸۶ سوره بقره:
«وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ...»
«و هرگاه بندگان من، از تو در باره من بپرسند، [بگو] من نزدیکم، و دعاى دعاکننده را -به هنگامى که مرا بخواند- اجابت مى‌کنم...»

توضیح: این آیه مستقیما مضمون “آمین رب العالمین” را تقویت می‌کند؛ یعنی امید به اجابت دعا به واسطه‌ قرب الهی.
 
۲. تاکید بر فضل و قدرت الهی: "إِنَّکَ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ، وَ أَنْتَ عَلَى کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدِیرٌ." 
این بخش از دعا، بر دو صفت مهم خداوند تاکید می‌کند: فضل (بخشندگی و احسان) و قدرت (توانایی مطلق). 

تصریح به فضل عظیم خداوند، بیانگر این حقیقت است که استجابت دعا، نه بر اساس شایستگی بندگان، بلکه بر اساس لطف و کرم الهی است. 

همچنین، تاکید بر قدرت مطلق خداوند، نشان‌دهنده‌ی ایمان به این حقیقت است که هیچ کاری برای خداوند دشوار نیست و او قادر بر انجام هر امری است.
 

استناد به آیات قرآن کریم: 

* آیه ۲۶ سوره آل عمران:
«قُلِ اللَّهُمَّ مَالِکَ الْمُلْکِ تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشَاءُ وَتَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشَاءُ وَتُعِزُّ مَنْ تَشَاءُ وَتُذِلُّ مَنْ تَشَاءُ بِیَدِکَ الْخَیْرُ إِنَّکَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ»
«بگو: بار خدایا، تویى که فرمانفرمایى؛ هر آن کس را که خواهى، فرمانروایى بخشى؛ و از هر که خواهى، فرمانروایى را باز ستانى؛ و هر که را خواهى، عزت بخشى؛ و هر که را خواهى، خوار گردانى؛ همه خوبیها به دست توست، و تو بر هر چیز توانایى.»

توضیح: عبارت «وَ أَنْتَ عَلَى کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدِیرٌ» اقتباسی مستقیم از انتهای این آیه است. این تاکیدی است بر قدرت بی‌نهایت خدا که مضمون فراز پایانی این دعا هم هست.

* آیات ۵۴ و ۵۵ سوره روم:
«اللَّهُ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ ضَعْفٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْ بَعْدِ ضَعْفٍ قُوَّةً ثُمَّ جَعَلَ مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ ضَعْفًا وَشَیْبَةً یَخْلُقُ مَا یَشَاءُ وَهُوَ الْعَلِیمُ الْقَدِیرُ * وَیَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ یُقْسِمُ الْمُجْرِمُونَ مَا لَبِثُوا غَیْرَ سَاعَةٍ کَذَلِکَ کَانُوا یُؤْفَکُونَ»
«خداست آن کس که شما را ابتدا ناتوان آفرید، آنگاه پس از ناتوانى قوّت بخشید، سپس بعد از قوّت، ناتوانى و پیرى داد. هر چه بخواهد مى‌آفریند و هموست داناى توانا * و روزى که رستاخیز بر پا شود، مجرمان سوگند یاد مى‌کنند که جز ساعتى [بیش‌] درنگ نکرده‌اند؛ [در دنیا هم‌] این گونه به دروغ کشانیده مى‌شدند.»

توضیح آیه ۵۴: این آیه به حقیقت هستی انسان اشاره می‌کند؛ انسان از ابتدا ضعیف (زمان نوزادی و طفولیت) است، سپس در جوانی قوی می‌شود، دوباره در پیری به ضعف برمی‌گردد.

نکته مهم آیه این است که تمام این تحولات در حیطه قدرت و علم الهی رخ می‌دهد: «یخلق ما یشاء و هو العلیم القدیر»
ویژگی دانش و قدرت خداوند برجسته می‌شود؛ خدا پیش از هر چیز و پس از هر چیز دانا و تواناست و مراحل آفرینش به اراده او رقم می‌خورد.

توضیح آیه ۵۵: این آیه به روز قیامت و فراموشی و غفلت گناهکاران اشاره می‌کند؛ آنان به سبب غوطه‌ور شدن در دنیا، حقایق را وارونه می‌بینند و حقیقت ماندگاری دنیا را انکار می‌کنند، چنان‌که عمرِ طولانی خود را فقط یک لحظه می‌پندارند.
 
ارتباط معنایی با مضمون دعا

۱. تأکید بر قدرت و علم مطلق خداوند

عبارت «یَخْلُقُ مَا یَشَاءُ وَهُوَ الْعَلِیمُ الْقَدِیرُ» به‌ روشنی بر قدرت و علم بی‌نهایت خداوند متعال دلالت دارد؛ این دو صفت در فراز پایانی این دعا نیز آمده: «إِنَّکَ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ، وَ أَنْتَ عَلَى کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدِیرٌ»
در هر دو، سخن از توانایی مطلق خدا بر کل هستی و جزئیات عالم است.
 

۲. بیان ضعف و نیازمندی انسان در برابر ربوبیت الهی

آیات اشاره می‌کند که انسان سراسر مراحل وجودی‌اش ـ از ضعف تا قوت و دوباره ضعف ـ تحت اراده پروردگار است.

پیوند با دعا: فراز پایانی این دعا دقیقا روح تسلیم و اعتراف به ناتوانی انسان و متقابلا تکیه بر قدرت و فضل خداوند را به مخاطب می‌دهد؛ یعنی همان معنایی که در تاریخ حیات بشر و آیات این سوره بیان شده است.
 

۳. توجه به بازگشت نهایی و عبور سریع از دنیا

آیه دوم به ناپایداری دنیا و قرار گرفتن انسان در معرض حسابرسى قیامت اشاره دارد؛ در محتوای دعا، اشاره به تسلیم، امید، رجاء و قبول نهایی ربوبیت، دقیقا همخوان با این دغدغه قرآنی است: آنکه بر همه چیز قدرت دارد و سرانجام همه بندگان به سوی او بازمی‌گردند.
 

۴. تقویت امید و رجا در دعا

وقتی خداوند در این آیات خود را به عنوان خالق هم ضعف و هم قوت معرفی می‌کند، برای عبد زمینه امیدواری به اجابت و تغییر احوال فراهم می‌شود؛ دعا دقیقاً ناظر بر این حقیقت است که “هیچ امری بر او دشوار نیست، و تنها فضل و قدرت او است که می‌تواند احوال انسان را از ضعف به قوت یا بالعکس و حتی از گناه به آمرزش و قرب تبدیل کند.”
 

۵. هشدار نسبت به غرور و غفلت از خداوند

یادآوری پایان دنیا و عبرت گرفتن از دوران ناتوانی، پیامی برای تواضع و رجاء است؛ دعا نیز مخاطب را به همین حقیقت جهت می‌دهد تا در طلب فضل الهی متکبر و مأیوس نباشد.

در نتیجه، آیات ۵۴ و ۵۵ سوره روم، با تأکید بر ضعف و قوت انسان (و روند تکوینی حیات)، علم و قدرت لایتناهی خداوند، و فانی بودن دنیا، بنیان‌های معرفتی و روحی مضمون فراز پایانی دعای چهاردهم صحیفه سجادیه را تقویت می‌کند. 

مضمون دعا ـ تکیه تمام‌عیار بر فضل و قدرت مطلق پروردگار و امید به اجابت ـ تفسیر عملی، عرفانی و اخلاقی همین آیات است و مومن را به ایمان فعال، امید پایدار و تسلیم حکیمانه دعوت می‌کند.

* آیه ۵۳ سوره زمر:
«قُلْ یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ…»
«بگو: اى بندگان من -که بر خویشتن زیاده‌روى روا داشته‌اید- از رحمت خدا ناامید مشوید...»

توضیح: اگرچه «ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیم» عینا در این آیه نیامده، اما مضمون فضل عظیم الهی و امید به کرم الهی، ارتباط وثیقی با این فراز دعا دارد.

عبارت «ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیم» عینا در قرآن وجود دارد، مثلا:
* آیه ۲۱ سوره حدید:
«سَابِقُوا إِلَى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا کَعَرْضِ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ ذَلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشَاءُ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ»
«[براى رسیدن‌] به آمرزشى از پروردگارتان و بهشتى که پهنایش چون پهناى آسمان و زمین است [و] براى کسانى آماده شده که به خدا و پیامبرانش ایمان آورده‌اند، بر یکدیگر سبقت جویید. این فضل خداست که به هر کس بخواهد آن را مى‌دهد، و خداوند را فزون‌بخشى بزرگ است.»

توضیح: این آیه، عبارت «ذو الفضل العظیم» را عینا داراست و مضمون هم این است که هر آنچه نیکویی است ـ از جمله استجابت دعا – ناشی از فضل و احسان بی‌کران الهی است.
 

جمع‌بندی و نکات تکمیلی:

فراز پایانی دعای چهاردهم صحیفه سجادیه، چکیده‌ای از تمام مضامین و پیام‌های این دعا است. این فراز، با بیان "آمین رب العالمین"، نشان‌دهنده‌ یقین و امیدواری به استجابت دعاست و بر لطف و قدرت بی‌نهایت خداوند تاکید می‌کند. 

این فراز، به ما یادآوری می‌کند که خداوند، شنوا و دانای دعای بندگانش است و بر هر کاری قادر است. با درک این حقیقت، می‌توانیم با قلبی آرام و مطمئن، به سوی خداوند روی آوریم و از او یاری طلب کنیم. 

این دعا، نه تنها یک درخواست شخصی از خداوند، بلکه یک الگوی رفتاری برای مومنان در تمام شرایط زندگی است. با پیروی از این الگو، می‌توانیم در سایه‌ رحمت و فضل الهی، به آرامش و سعادت حقیقی دست یابیم. 

این زمزمه‌ یقین، پژواکی از ایمان و امیدواری است که در قلب هر مومنی طنین‌انداز می‌شود و او را به سوی خداوند نزدیک‌تر می‌کند.

در حقیقت فراز شانزدهم دعای چهاردهم صحیفه سجادیه، تجلّی ناب توحید عملی و تربیت توحیدی است؛ یعنی درخواست استجابت (آمین) از ربوبیت جهانی، امید به فضل عظیم و اطمینان به قدرت بی‌نهایت الهی.

* آیات استنادی مربوط به اجابت دعا (بقره: ۱۲۷ و ۱۸۶): سنت همه انبیا، امید به اجابت دعا و توکل بر خدا را تأکید می‌کنند. «آمین رب العالمین» دعای امام سجاد (علیه السلام) تسرّی عملی همین روح است.

* آیه استنادی درباره فضل عظیم الهی (حدید: ۲۱): همه چیز از فضل و کرم حق است، نه استحقاق بندگان. استجابت دعا هم هدیه فضل عظیم الهی است.

* آیه استنادی درباره قدرت مطلق خداوند (آل‌ عمران: ۲۶): هر آنچه تحقق پیدا کند، تحت قدرت کامل خداست؛ استجابت دعا هیچ محدودیتی جز مشیت حکیمانه او ندارد.

* آیه استنادی درباره امیدواری به مغفرت و رحمت الهی (زمر ۵۳): در این پایان دعا، این امید به رحمت و مغفرت، ترسیم روح تعلیق به فضل و رجا را کامل می‌کند. انسان هر چقدر گناهکار و مأیوس باشد، باز امید به استجابت از فضل خدا دارد.

در حقیقت این فراز پایانی دعای چهاردهم صحیفه سجادیه، خلاصه‌ای عمل‌گرایانه و تربیتی از سلوک بندگی است:
* یقین به ربوبیت مطلق خدا در همه جهان؛

* امید به اجابت دعا تنها بر اساس فضل و قدرت او؛

* رجا و امیدواری به آینده بر مبنای فضل عظیم و رحمت بی‌انتها؛

* یادآوری قدرت خدا به عنوان پشتوانه هر تغییر و هر امیدواری.

نتیجه عملی آن برای مومن، روحیه امید، قناعت، عدم یأس، اعتماد و پویایی سلوک الهی فردی و اجتماعی است. این نگاه، ساختار وجودی ایمان کاربردی و اخلاق دینی را تشکیل می‌دهد.

نویسنده: سیدامیرحسین موسوی تبار
منبع: تحریریه راسخون
© استفاده از این مطلب، فقط با ذکر منبع بلامانع است.