مديريت خانواده دراسلام(2)

2) برنامه ريزي
 

به طور کلي،برنامه ريزي يعني اتخاذ روش هايي که ما را به بهترين نتيجه مطلوب برساند. به عبارت ديگر، «برنامه ريزي متضمن تعيين هدف ها و مقاصد
سازمان و تهيه ي نقشه و برنامه کار است. برنامه ها نشان مي دهند که هدف ها چگونه بايد تحقق يابند» (هرسي و بلانچارد؛ 1375، 14). اين عامل در هر فرايند مديريتي نقش بزرگي برعهده دارد. حضرت علي (ع) در اهميت اين عامل مهم فرموده اند: «امارات الدّول انشاء الحيل»؛ يعني، بقاي مناصب و دولت ها مربوط به برنامه ريزي و چاره انديشي در امور مي باشد (محمدي ري شهري،132، 2 /551).
مديريت صحيح خانواده بدون برنامه ريزي هاي دقيق و همه جانبه امکان پذير نمي باشد.بنابراين،توجه به اين نکته يکي از مهم ترين راه کارهاي مديريت خانواده محسوب مي شود. ائمه معصومين (ع) نکات بسيار ارزشمندي در نحوه ي برنامه ريزي در فرايند مديريت خانواده گوش زد کرده اند که در ادامه ي مقاله به چند مورد از آنها اشاره مي شود:

2-1) برنامه ريزي زماني
 

مديريت زمان در مسائل فردي و اجتماعي اهميت بسياري دارد. فردي که در وهله ينخست برنامه ريزي زماني مناسبي براي فعاليت هاي شخصي خود نداشته باشد توان مندي اداره برنامه ها و امور موظف خود را در نهادهاي اجتماعي نخواهد داشت. به طور کلي، تنظيم اوقات از دستورات مؤکد ائمه معصومين (ع) است که نحوه ي اين کار در سيره ي آن بزرگواران (ع) به خوبي قابل مشاهده است. امام حسين (ع) در اين باره فرموده اند:«از پدرم (ع) درباره وضع ورود حضرت رسول (ص) سؤال کردم، پدرم فرمودند: وضع ورود آن حضرت براي خودشان مجاز بود، وقتي به منزل مي رفتند وقت خود را سه قسمت مي کردند، يک قسمت براي خداوند- تبارک و تعالي- و يک قسمت براي خانواده و يک قسمت نيز براي خود، سپس قسمت خود را بين خود و مردم تقسيم مي کردند، و اول خواص وارد مي شدند و پس ازآن ساير مردم و چيزي از آن را نسبت به ايشان دريغ نمي فرمودند (شيخ صدوق، 1372، 1 /639). همان
طور که مشاهده مي شود،هيچ يک از مسائل مربوط به ابعاد وجودي انسان (يعني مسائل شخصي، خانوادگي و اجتماعي) در اين زمان بندي از نظر غافل نمي ماند. البته،کاملاً واضح است که تقسيم بندي زماني هميشه به صورت برابر و مساوي نسبت به همه ي امور انجام نمي گيرد، بله با توجه به اهميت و ضرورت مسائل مختلف در زندگي مي توان زمان هاي مختلفي را به هريک از اين بخش ها اختصاص داد.
تقسيم بندي اوقات خانواده براي اجتماع صميمانه اعضاي خانواده، هم فکري و هم ياري با اعضاي خانواده و رفع و رجوع مشکلات،ديد و بازديد و صله رحم، شرکت در مراسم فاميلي، تفريحات و مسافرت ها و.. بايد به نحو احسن صورت گيرد. در اين موارد نيز روايات متعددي وجود دارد. به عنوان نمونه،امام رضا (ع) فرموده اند. کوشش کنيد اوقات روز شما چهار ساعت باشد: ساعتي براي عبادت و خلوت با خدا، ساعتي براي تأمين معاش، ساعتي براي آميزش و مصاحبت برادران مورد اعتماد و کساني که شما را به عيوبتان واقف مي سازند و در باطن نسبت به شما خلوص و صفا دارند و ساعتي را به تفريحات و لذائذ خود اختصاص دهيد و از مسرّت و نشاط ساعت تفريح نيروي انجام وظايف ساعت ديگر را تأمين نماييد (مجلسي، 1363، 17 /208).

2-2)برنامه ريزي اقتصادي
 

تأمين معاش خانواده و مديريت منابع مالي يکي ازمهم ترين وظايف و نقش ها در مديريت خانواده است. اين وظيفه بسته به شرايط مختلف مي تواند بر عهده هريک از اعضاي خانواده باشد، اما به طور معمول مردها ايفاگر چنين نقشي هستند. در هر صورت، از ديد اسلام اجر و منزلت بسيار بالايي براي انجام صحيح اين وظيفه توصيف شده است. در روايتي از امام رضا (ع) داريم: آن کس که در پي به دست آوردن مال بيش است تا با آن کفاف زندگي خانواده خود را فراهم آورد، اجرا او از کسي که درراه خدا جهاد مي کند بالاتر است (حکيمي،1380، 5 /36).
البته،هرچند که تأمين معاش خانواده بسيار مهم است،اما،مصرف مدبرانه و صحيح درآمدهاي خانواده از اهميت بيشتري برخورداراست.هزينه ها و مخارج خانواده بايد به دقت هرچه تمام براساس ميزان درآمد خانواده و نيازهاي حال و آينده آن مدّنظر قرار گيرند. گاهي بايد براي يک هزينه ضروري تر در هزينه هاي ديگر صرفه جويي کرد و گاهي نيز بايد از پس انداز براي رفع مشکلات استفاده کرد. به هرحال، رعايت حدّ تعادل و دوري از اسراف و اقتار (تنگ گيري در خرج و مصرف)دراين باره بسيار ضروري است. در اين خصوص، روايات متعددي وجود دارد. به عنوان نمونه، از امام رضا (ع) روايتي بدين مضمون نقل شده است: عبّاسي راوي حديث مي گويد: از امام رضا (ع) براي خرج خانواده اجازه خواستم، فرمود: «ميان دو حدّ ناپسند باشد»؛ گفتم : فدايت شويم، سوگند به خدا، نمي دانم دو حدّ ناپسند کدام است. فرمود: «خدايت بيامرزاد، آيا نمي داني که خداي بزرگ اسراف و اقتار(تنگ گيري در خرج و مصرف) هر دو را مکروه و ناپسند خوانده است». آنگاه اين آيه را خواند: (بندگان خداي رحمان) کساني هستند که چون خرج کنند، نه اسراف کنند،نه تنگ چشمي نشان دهند، و ميان اين (دو حالت)، حدّ قوام (معتدل) خواهد بود (حکيمي، 1380، 4 /328).
امام رضا (ع) در جايي ديگر فرموده اند: «سزاواراست که مؤمن در زمستان از خوراک خانواده اش کم کند و بر چوب و زغال و وسيله گرم کننده آنها بيفزايد» (حرالعاملي، 1367، 15 /249). اين توصيه تأکيد بر مديريت صحيح منابع مالي خانواده دارد که بسته به شرايط و مواقع مختلف مي توان برداشت هاي مفيدي از آن داشت.
همچنين،درروايت مفصلي از امام صادق (ع) توضيحات جالب توجهي درباره ي نيازمندي ها و مخارج خانواده (تحت عنوان حق زن بر همسرش) و نحوه ي مديريت اقتصادي درآمدها وجود دارد: شهاب بن عبد ربّه مي گويد: به امام صادق (ع) گفتم: حق زن بر همسرش چيست؟ فرمود: بايد غذاي او را تأمين کند، و به او لباس دهد، و با او ترش رويي نکند،چون چنين نکند، به خدا سوگند
که حقّ او را ادا کرده است. گفتم: روغن چه؟ فرمود: يک روز در ميان. گفتم: گوشت؟ فرمود: هر سه روز يک بار، يعني هر ماه ده بار، نه بيش از اين. گفتم: رنگ مو (حنا، روناس)؟ فرمود: هر شش ماه يک بار؛و لازم است که در هر سال چهار لباس براي او فراهم آورد: دو براي تابستان و دو براي زمستان، و شايسته نيست که خانه خود را از سه چيز خالي گذارد: روغن سر و سرکه و روغن زيتون. و روزي آنان به وزن يک مدّ باشد که من خوراک خود و عيالم را با همين اندازه قوت برگزار مي کنم، که هريک از آنان سهم خود را بر مي گيرد، اگر بخواهد خود مي خورد، و اگر بخواهد به ديگري مي بخشد، يا به صدقه مي دهد، و از ميوه هاي مورد استفاده عموم بايد براي نان خوران خود بخرد (حکيمي، 1380، 6 /207).
تأمل و دقت نظر در اين روايت اهميت برنامه ريزي اقتصادي در خانواده را بر ما آشکار مي کند.البته،بايد توجه داشت که برخي نکات جزيي اين دستورات صرفاً مختص زمان و مکان خاصي بوده است و رعايت مضامين کلي اين نوع روايات (با تطبيق آنها با شرايط زمان و مکان خود) نياز به تأمل بيشتري دارد.
به طور کلي، تأمين آسايش و رفاه خانواده نبايد دور از نظر بماند و سخت گيري در اين خصوص کاملاً مذموم و ناپسند مي باشد. امام سجاد (ع) فرموده اند: پسنديده ترين شما در نزد خدا، آن کس است که رفاه بيشتري براي اهل و عيال خود فراهم آورد (حکيمي، 1380، 6 /206).
همچنين،توجه به شرايط خاص (مانند اعياد) نيز ازاين جمله هستند. امام صادق (ع) در حديثي اشاره داشته اند: به هنگام عيد طعام بيشتري براي خانواده فراهم آورد،و ازچيزهايي که در روزهاي معمولي نمي خريده است بخرد (حکيمي، 1380، 6/ 208). اميرالمومنين (ع) نيز فرموده اند: هرشب جمعه با ميوه، نزد خانواده هاي تان بياييد. (غفاري ساروي، 135، 138) امام صادق (ع) نيز فرموده اند: هر ميوه اي که همگاني شود، مرد بايد از آن براي خانواده خويش بخرد (حکيمي، 1380، 6/ 206).
همان طور که اشاره گرديد،افراط و تفريط در اين خصوص به شدت نهي شده است. ائمه ي معصومين (ع) در دعاهاي شان از انواع گناهان به ذات اقدس الهي پناه مي بردند،اما تفسير وتوضيح يکي از آن ادعيه در روايتي از امام زين العابدين (ع) نقل شده است. ايشان درباره ي يکي از اين گناهان اشاره شده در آن دعا فرموده اند: گناهاني که موجب پرده دري مي گردند عبارتند از قرض کردن با اين نيت که نپردازد، در مخارج زندگي زياده روي نمودن، در پرداخت مخارج زندگي خانواده و فرزندان و نزديکان بخل ورزيدن،بد اخلاقي، کم طاقتي، بي قراري و تنبلي و دينداران را خوار دانستن (غفاري ساروي، 1375، 350).

2-3) برنامه ريزي فرهنگي
 

همان طور که برنامه ريزي اقتصادي در خانواده اهميت دارد و تأمين معاش و امنيت خانواده بايد مورد توجه قرار گيرد، برنامه ريزي هاي فرهنگي نيز براي تأمين سلامت و امنيت رواني و عاطفي اعضاي خانواده بسيار مهم است. تمام اعضاي خانواده بايد براي خود برنامه هاي فرهنگي داشته باشند و دراين راه به يکديگر کمک کرده و سعي در رشد و اعتلاي عمومي خانواده خود داشته باشند. بنابراين، روابط تربيتي و عاطفي به هيچ عنوان يک سويه و از بالا به پايين نخواهد بود،بلکه والديني مي توانند مربيان خوبي براي فرزندان خود باشند که در وهله ي نخست،رشد اخلاقي و معنوي خود را مدّ نظر داشته باشند. البته، نحوه ي پياده سازي چنين ديدگاهي نيازمند مديريتي مدّبرانه و دقيق است.
يکي از مهم ترين فعاليت هاي فرهنگي که در يک خانواده اسلامي بايد بدان توجه شود، دعوت اعضاي خانواده به ايمان و عمل به وظايف و تکاليف ديني است. خداوند کريم فرموده اند: اي کساني که ايمان آورده ايد خود و خانواده ي خويش را از آتشي که هيزم آن انسان ها و سنگ هاست نگه داريد؛ آتشي که فرشتگاني برآن گمارده شده که خشن و سخت گيرند و هرگز فرمان خدا را
مخالفت نمي کنند و آنچه را فرمان داده شده اند (به طور کامل) اجرا مي نمايند (تحريم، 6). همچنين،درجايي ديگر فرموده اند: خانواده خود را به نماز فرمان ده؛ و بر انجام آن شکيبا باش؛ از تو روزي نمي خواهيم؛ (بلکه) ما به تو روزي مي دهيم؛ و عاقبت نيک براي تقواست! (طه، 132). در روايتي آمده است که سليمان بن خالد گويد: به امام صادق (ع) عرض کردم: «من خانواده اي دارم که از من شنوايي دارند. آنها را به امر امامت دعوت کنم؟ آري خداوند عزّ و جلّ در کتابش مي فرمايد: اي کساني که ايمان آورده ايد؟ خود و خاندان خود را از آتشي که آتش گيره ي آن مردم و سنگ است برکنار داريد» (کليني، بي تا، 3 /301). البته، همان طور که اشاره شد اين دعوت هميشه به صورت امري و مستقيم نيست، بلکه ميزان پاي بندي بزرگترهاي خانواده به اخلاق و شرايع نسبت به وظايف ديني خود کوتاهي يا سهل انگاري مي کنند نبايد رعايت چنين مواردي را از فرزندان خود انتظار داشته باشند. پس دعوت به اعضا و جوارح (در مقابل دعوت زباني) ازاهميت بيشتري برخوردار است.
همچنين، گنجاندن برنامه هاي متنوع فرهنگي درفهرست فعاليت هاي روزانه (مانند شرکت در مراسم نماز جماعت مسجد يا مطالعه ي روزانه)، هفتگي (مانند شرکت در مجالس و مراسم مذهبي يا ملاقات با اولياي تربيتي مدرسه ي فرزندان مان)، ماهانه (مانند خريد کتاب و نرم افزارهاي آموزشي و فرهنگي يا رفتن به مراکز فرهنگي مثل سينما) و سالانه (مانند مسافرت هاي زيارتي) خانواده مي تواند نقش بسيار مهمي در اعتلاي سطح فرهنگي و معنوي خانواده داشته باشد.
مسائل تربيتي فرزندان نيز در تمامي مراحل آن (پيش از انعقاد نطفه تا تولد و رشد فرزند در سنين مختلف) بايد مدّ نظر قرار گرفته و والدين برنامه هاي خاصي را بدين امر اختصاص دهند.
تنظيم خانواده اولين نکته مهمي است که بايد بدان توجه گردد. بي ترديد،
آيين اسلام، بلکه تمامي اديان آسماني، پيروان خود را به افزايش جمعيت با ايمان و شايسته،به اندازه اي که در توان آنان باشد، فرا مي خوانند. اما، فراهم نمودن شرايط و لوازم فرزند آوري و زمينه سازي مادي و معنوي رشد و تربيت فرزند از اهميت بسزايي برخوردار است.
از سوي ديگر، توجه به همه ي ابعاد رشد فرزندان در زمينه هاي جسماني، شناختي، عاطفي و اجتماعي ضرورت برنامه ريزي همه جانبه اي را براي ما روشن مي سازد. ائمه ي معصومين (ع) دستورات مؤکدي در اين باره دارند. توجه به نوع غذاهاي فرزندان،گفتگوي مهربانانه و دل سوزانه با فرزندان، نگاه مهربانانه به آنها و دست کشيدن برسرشان، بوسيدن و در آغوش کشيدن فرزندان، بازي با کودکان، دوري از ابراز خشم نسبت به آنها، رعايت عدالت و مساوات در برخورد عاطفي با فرزندان و... ازجمله مواردي است که براي هريک از آنها احاديث و روايات متعددي نقل شده است (سالاري فر، 1385، 84-81) .
منبع:نشريه انديشه حوزه ،شماره 78-77.