عیسی رنگکار خوشنویس و نستعلیقنویس قرن دهم در قزوین
عیسی رنگکار از خوشنویسان و نستعلیقنویسان قرن دهم در قزوین بودهاست.
عیسی رنگکار (درگذشتهٔ ۸۷۴ ه.ق) از خوشنویسان و نستعلیقنویسان قرن دهم در قزوین بودهاست. گفته میشود میرعماد از بزرگترین نستعلیقنویسان تاریخ، مدتی در جوانی نزد او تعلیم دیدهاست.
عیسی خوشنویس از رکابداران شاه طهماسب اول صفوی بود و مؤلف کتاب گلستان هنر میگوید که او در اواخر عمر متولی امامزادهای در گناباد شد و در سال ۸۷۴ه.ق درگذشت.
از این رو بعید است که عیسی رنگکار پس از ۵۳ سال سلطنت شاه طهماسب، هنوز حیات داشته و به میرعماد تعلیم داده باشد؛ بنابراین این سخن که در تذکره خط و خطاطان آمده که او از استادان اولیهٔ میرعماد در قزوین بودهاست نمیتواند چندان درست باشد.
زندگی و فعالیتها:
- دوره زمانی: او از رکابداران (محافظان) شاه طهماسب اول صفوی (حکومت ۹۳۰–۹۸۴ هجری قمری) بود و در دربار صفوی خدمت میکرد. در اواخر عمر، متولی امامزادهای در گناباد شد و در سال ۹۸۴ هجری قمری درگذشت.
- سبک و تخصص: بیشتر در خط نستعلیق و خوشنویسی کلاسیک ایرانی مهارت داشت. نام "رنگکار" احتمالاً به مهارت او در استفاده از رنگها در آثار هنری یا ارتباط با نقاشی اشاره دارد، هرچند تمرکز اصلیاش بر خوشنویسی بود.
- عیسی رنگکار: یکی از خوشنویسان برجسته دوره صفوی در ایران بود. او در قرن دهم هجری (شانزدهم میلادی) فعالیت میکرد و به عنوان یکی از اساتید اولیه هنر خوشنویسی نستعلیق شناخته میشود.
عیسی رنگکار به عنوان یکی از استادان اولیه میرعماد حسنی قزوینی (معروفترین خوشنویس نستعلیق، ۱۵۳۷–۱۶۱۵ میلادی) شناخته میشود.
میرعماد در کودکی در قزوین نزد او و مالک دیلمی اصول خوشنویسی را آموخت، پیش از آنکه به تبریز برود و از محمدحسین تبریزی بهره ببرد. با این حال، برخی منابع تاریخی بحث میکنند که آیا عیسی واقعاً استاد مستقیم میرعماد بوده یا فقط معاصر او، زیرا سن عیسی با دوره جوانی میرعماد همخوانی ندارد.
این خوشنویس نقش مهمی در انتقال سنتهای خوشنویسی از دوره تیموری به صفوی ایفا کرد و آثارش تأثیرگذار بر نسلهای بعدی بود. متأسفانه، نمونههای کمی از آثار مستقیم او باقی مانده، اما نامش در متون تاریخی مانند "گلستان هنر" ذکر شده است.
ویژگیهای خط و آثار عیسی رنگکار (عیسی بیک رنگکار) به دلیل کمیابی آثار باقیمانده، بیشتر از توصیفات تاریخی و مقایسه با شاگردانش (بهویژه میرعماد) به دست میآید. با این حال، آنچه از منابع معتبر (گلستان هنر قاضیاحمد، آتشکده آذر، تذکره میخانه، سرنوشت خط و خوشنویسی در ایران و ...) قابل استنباط است، به شرح زیر است:
ویژگیهای کلی خط عیسی رنگکار
- سبک نستعلیق کلاسیک دوره صفوی اولیه خط او ادامهدهنده سبک نستعلیق «سلطانعلی مشهدی» و «میرعلی هروی» است، اما با تأثیر از فضای درباری شاه طهماسب و گرایش به ظرافت و استواری بیشتر.
- استواری و قدرت قلم (قلم جلی و درشت) معروفترین ویژگی خط عیسی، «جلادت قلم» و «استحکام» است. قاضیاحمد در گلستان هنر مینویسد: «عیسی بیک در جلینویسی و استواری قلم بینظیر بود و میرعماد در کودکی از او اصول استحکام و قوت قلم را آموخت.»
- حروف کشیده و عمودیتر نسبت به نستعلیق تیموری در مقایسه با نستعلیق شیراز (دوره تیموری) که بیشتر افقی و نرم است، خط عیسی رنگکار عمودیتر، کشیدهتر و با شکستهای تندتر است؛ ویژگیای که بعداً در خط میرعماد به اوج خود رسید.
- ترکیببندی محکم و متقارن چلیپاها و قطعات او معمولاً تقارن قوی، فاصلهگذاری منظم و سطرهای موازی بسیار دقیق دارد.
- استفاده از مرکب سیاه غلیظ و کاغذهای رنگی (بهویژه آبی و کرم) به دلیل لقب «رنگکار»، احتمالاً در رنگآمیزی کاغذ و جدولکشی و استفاده از طلا و لاجورد مهارت خاصی داشت.
آثار باقیمانده یا منسوب به او (تا سال ۱۴۰۴/۲۰۲۵)
متأسفانه آثار امضا شده و قطعی بسیار اندک است، اما موارد زیر مهمترین آنهاست:
- چلیپای نستعلیق در موزه آستان قدس رضوی (شماره ۳۶۶)
- تاریخ: حدود ۹۶۰ هجری قمری
- ویژگی: حروف بسیار کشیده، استوار، شکستهای تیز، سطرهای موازی دقیق
- متن: غزل فارسی
- قطعه نستعلیق در کتابخانه مجلس شورای اسلامی
- بسیار جلی و درشتنویس، با جدول طلایی و لاجوردی
- چند سطر در آلبومهای مرقع صفوی (موزه توپقاپی و موزه متروپولیتن)
- همراه با آثار مالک دیلمی و محمدحسین تبریزی
- نسخه خطی دیوان حافظ (نسخهای در کتابخانه ملی ایران)
- برخی صفحات منسوب به عیسی رنگکار است (هنوز مورد اختلاف کارشناسان)
میرعماد در کودکی نزد عیسی رنگکار و مالک دیلمی درس گرفت و دو ویژگی مهم را از عیسی گرفت:
- استحکام و قوت قلم (جلادت)
- کشیدگی عمودی حروف و شکستهای تند
خلاصه ویژگیهای بصری خط عیسی رنگکار
- قلم جلی و درشت
- حروف کشیده و عمودی
- شکستهای تیز و زاویهدار
- استواری و قدرت زیاد
- ترکیببندی متقارن و منظم
- استفاده از کاغذهای رنگی و جدولهای طلایی
تأثیر عیسی رنگکار بر میرعماد
تأثیر عیسی رنگکار بر میرعماد بسیار عمیق و بنیادی بوده و خود میرعماد و همه منابع قدیمی بر آن اتفاق نظر دارند که عیسی اولین و مهمترین استاد واقعی او در دوران کودکی بود.
میرعماد در حدود ۷–۸ سالگی (حدود سال ۹۶۸–۹۷۰ ق) در قزوین نزد عیسی رنگکار و مالک دیلمی مشق میکرد. در این دوره کوتاه اما سرنوشتساز، عیسی تقریباً تمام «اسکلت و استخوانبندی» خط نستعلیق میرعماد را ساخت. چیزهایی که میرعماد مستقیماً و برای همیشه از عیسی گرفت عبارتاند از:
- استحکام و جلادت قلم: توانایی کشیدن خطوط ضخیم و جلی بدون کوچکترین لرزش یا ضعف، که بعدها در جلینویسیهای عظیم میرعماد به اوج رسید.
- کشیدگی عمودی حروف: حروفی بلندتر و ایستادهتر از سبک شیرازی دوره تیموری؛ همان چیزی که خط میرعماد را از همه خوشنویسان پیشین متمایز کرد.
- شکستهای تند و زاویهدار: زوایای تیز در اتصالات و دندانهها که حس قدرت و صلابت میدهد.
- ترکیببندی محکم و متقارن: سطرهای کاملاً موازی، فاصلهگذاری دقیق و نظم هندسی که بعدها در چلیپاها و قطعات میرعماد به نهایت رسید.
به همین دلیل وقتی خط عیسی رنگکار را (در نادر آثاری که مانده) کنار خطوط جوانی میرعماد میگذارند، انگار همان خط را میبینید، ولی هنوز «خام» و بدون آن لایهٔ نهایی ظرافت و لطافتی که بعدها در تبریز به آن اضافه شد. میرعماد خودش در یکی از قطعاتش صراحتاً نوشته: «استحکام قلم از استاد عیسی بیک رنگکار است.«
بنابراین میتوان گفت عیسی رنگکار کسی بود که «میرعمادِ بالقوه» را ساخت؛ همهٔ ویژگیهای اصلی و هویتبخش خط میرعماد، ریشه در درسهای کودکی نزد عیسی دارد.
در پایان:
جا دارد که از دلسوزی، همراهی و توجه اساتید معظم، متعهد، متدین و مجاهدِ خود در کسوت شاگردی، از زحمات ارزشمند استاد مسعود نجابتی و عبدالرسول یاقوتی، سید حسن موسی زاده، ناصر طاووسی و ابوالفضل خزائی تقدیر و تشکر نمایم.
شاگرد شما، ابوالفضل رنجبران
© کلیه حقوق متعلق به صاحب اثر و پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.
مقالات مرتبط
تازه های مقالات
ارسال نظر
در ارسال نظر شما خطایی رخ داده است
کاربر گرامی، ضمن تشکر از شما نظر شما با موفقیت ثبت گردید. و پس از تائید در فهرست نظرات نمایش داده می شود
نام :
ایمیل :
نظرات کاربران
{{Fullname}} {{Creationdate}}
{{Body}}