قرآن روي رحل تاريخ


 

نويسنده:ماني شکرچي




 
اواسط سال 1364سومين موزه سازمان کتابخانه ها ،موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوي در فضايي 400متر مربعي افتتاح شد. اختصاص اين فضا به قرآن نشان مي داد که آستان قدس گنجينه اي نفيس در بر دارد؛ گنجينه اي که از مجموع 15هزار جلدي آن تنها 90قرآن خطي به اضافه 14جلد مرقع و 13جلد لاکي و روغني بسيار نفيس به نمايش گذاشته شد.
محمد رضا فاضل هاشمي ،مسؤول اداره مخطوطات سازمان کتابخانه ها و موزه هاي آستان قدس -درباره مهم ترين آثار به نمايش گذاشته شده در موزه مي گويد: «پنج قرآن منسوب به ائمه طاهرين (ع)است؛ از جمله خط مبارک امام علي (ع)، امام حسين (ع)، امام سجاد (ع)و امام رضا(ع)که به خط کوفي روي پوست نوشته شده اند. قرآن ها در موزه به ترتيب تاريخ کتابت به نمايش گذاشته شده اند و با کمي دقت مي توان سير تحول خطوط کوفي را هم به سهولت در آنها مشاهده کرد».
او در ادامه مي گويد: «قبل از تشکيل کتابخانه آستان قدس در دوره قاجاريه ،اين قرآن هاي خطي در حرم امام رضا(ع)استفاده مي شده اند. بعد از آمدن قرآن هاي چاپ سنگي، قرآن هاي خطي اي که توسط ملاحسين صحاف باشي-از صحافان مشهور آستان قدس -صحافي شده بودند به موزه آمدند. محمد شاه قاجار هم يکصد جلد قرآن چاپي را وقف حرم کرد».
فاضل هاشمي قديمي ترين قرآن وقفي اين گنجينه را مربوط به سال 393هجري قمري مي داند. و مي گويد :«اين قرآن توسط وزير و صاحب ديوان سلطان محمود غزنوي وقف روضه منوره شده است .»اين قرآن در واقع اولين قرآني است که 124سال بعد از شهادت امام هشتم وقف حرم شده و تاکنون باقي مانده است.
يکي ديگر از آثار اين مجموعه آن طور که مدير آن مي گويد، مجموعه قرآن هاي بسيار نفيس عثمان بن حسين وراق است؛ «اين قرآن ها مربوط به قرن پنجم هجري قمري هستند که با خط کوفي مشکول نوشته شده اند. علاوه بر زيبايي بي نظير آنها، نکته مهم درباره اين مجموعه آن است که کاتب و مذهب اين آثار شخص عثمان بن وراق است. تمام ترنج ها و فواصل آيات و سر سوره ها هم با طلاي ناب کار شده اند».
قرآن هاي نسخ اين گنجينه مربوط به اوايل قرن هفتم هجري است و کاتب آن ياقوت مستعصمي ،خطاط مشهور دربار المستعصم بالله از خلفاي عباسي است . چند قرآن به خط عبدالقادر شيرازي مربوط به نيمه دوم قرن دهم هجري هم از ديگر آثار گرانبهاي اين گنجينه به شمار مي روند. فاضل هاشمي درباره اين قرآن ها مي گويد :«اين قرآن ها از پرکارترين و نفيس ترين قرآن هاي موجود در اين گنجينه هستند که به گونه اي کم نظير تذهيب شده اند و داراي جلد سوخته بسيار زيبايي هستند که آيه الکرسي را با طلا و به صورت برجسته روي آن نوشته اند ».
قرآن بابري مربوط به نيمه اول قرن دهم به خط اختراعي ظهير الدين محمد بابر، پادشاه وموسس سلسله مغولي در هند از ديگر آثار کم نظير اين موزه است. قرآن پنج تفسيره مربوط به قرن يازدهم هم توسط علي مدرس همداني به رشته تحرير درآمده است. تعداد هشت برگ قرآن به خط محقق روي کاغذ خانبالغ از ديگر آثار به نمايش گذاشته در اين گنجينه است. اين قرآنها توسط بايسنقر ميرزا فرزند شاهرخ -نواده تيمور -نوشته شده است.
مسؤول اداره مخطوطات موزه آستان قدس به سه ويژگي اصلي موزه قرآن اشاره مي کند که آن را از ديگر همتايانش در جهان متمايز کرده است: «نخست اينکه قرآن هاي ما بسيار نفيس هستند و قديمي ترين قرآن هاي موجود در ايران در اينجاست. دوم هم تعداد آنهاست که در جاي ديگر نظير ندارد . يکصد قرآن اين موزه که روي پوست آهو نوشته شده، در دنيا بي همتاست . ضمناً ما سير تطور در خط قرآن را از کوفي تا نسخ و نستعليق دور هم گرد آورده ايم».
او در پايان به علاقه مجموعه داران براي اهداي آثارشان به موزه اشاره مي کند و مي گويد: «مجموعه داران معتقدند اينجا امن ترين جا براي آثار گرانبهايشان است چون هميشه از تحولات سياسي و اجتماعي و جابه جايي حکومت ها در امان مانده اند».

* منسوب به دستخط حضرت علي بن موسي الرضا(ع)
 

اين قرآن که به خط کوفي بسيار زيبايي نوشته شده منسوب به امام هشتم(ع) است. جنس اوراق آن پوست آهو و در قطع بياضيه اندازه 25*17/7سانتيمتر نوشته شده. نوع جلد، عنابي ضربي و تاريخ تحريرش قرن سوم ه.ق. است که در رجب 1379ه.ق وقف آستان قدس رضوي مي شود. در پايان هر سوره خطي مستقيم و گره دار به تحرير و زر تا آخر سطر کشيده شده است . در فاصله هر 10آيه نيز يک ترنج کوچک به تحرير و زر و زنگار و شنگرف کشيده شده است

* قرآن محمد بن شيخ يوسف الاباري
 

اين قرآن با ترجمه و تفسير ترکي جغتايي شامل ابتداي سوره ص (جزءبيست و چهارم) تا آخر قرآن به خط ثلث، نسخ و رقاع به شيوه ترکستاني و به قلم محمد بن شيخ يوسف الاباري معروف به سيد الخطاط است. تاريخ تحرير اين اثر، سال 737هجري قمري و تاريخ وقف و نام واقف آن نامعلوم است. ترجمه آيات در فاصله سطرها و تفسير آنها در پايان هر سوره آمده است.


*قرآن زين العابدين بن محمد کاتب شيرازي
 

متن آيات به خط ثلث آميخته به ريحان با رقم زر تحريردار و ترجمه فارسي آن به خط نسخ با سياهي و قلم غبار نگارش يافته است. قرآن نفيس ياد شده داراي 622ورق از جنس کاغذ اصفهاني در اندازه 18در 26سانتي متر و جلد چرمي منگنه اي دورو مي باشد. اندازه جدول هر صفحه 10در 15/2سانتي متر و هر صفحه شامل 18سطر است

* قرآن منسوب به حضرت امام علي (ع)
 

جزوه اي شامل 68ورق از قرآن که حاوي سوره هاي هود تا کهف (جزء هاي 12تا16)است که به خط کوفي روي پوست آهو نوشته شده. آيات داراي اعراب، اعجام و تنوين است. اسامي سوره ها به زر تحرير دار. نشانها ترنجي و مذهب در فواصل، فواصل، آيات دواير زرين و در دايره هاي مضرب دهم، عدد آيات به حروف نوشته شده مانند مائه، مائه و عشر. در صفحه آخر ،عبارت «کتبه علي ابن ابي طالب »نوشته شده است ودر اول و آخر اين جزوه قرآن، مهر سيف الدوله متولي وقف (از طرف شاه عباس صفوي)به چشم مي خورد. وقف نامه اين اثر نفيس به خط شيخ بهايي و مربوط به سال 1008هجري قمري است

* قرآن منسوب به دستخط حضرت امام حسن مجتبي (ع)
 

در صفحه اول اين قرآن 122ورقي که از آغاز جزء بيست و سوم تا پايان جزء بيست و پنجم را در بر مي گيرد و به خط کوفي روي پوست آهو نگاشته شده، وقف نامه شاه عباس اول صفوي به خط و امضاي شيخ بهايي ديده مي شود.
در حاشيه بالاي همان صفحه، سه فقره يادداشت «داخل عرض شد» به تاريخ هاي غره رجب 1248، 22شعبان 1266و 19شوال 1270مرقوم است

* قرآن عبدالله صيرفي تبريزي
 

اين مصحف شريف به خط نسخ خوش، توسط عبدالله صيرفي تبريزي از خوشنويسان و استادان معروف قرن هشتم هجري و مؤلف «رساله الخط» در بيان اصول و قواعد خط ثلث، در سال 720هجري قمري کتابت شده است . تعداد برگ هاي اين قرآن 302ورق از جنس کاغذ اصفهاني به قطع 29/8در 20سانتي متر و نوع جلد آن، چرمي عنابي با ترنج و گوشه زرين منگنه اي است

* قرآن بايسنقري بزرگ ترين قرآن جهان
 

بزرگ ترين قرآن خطي جهان به خط زيباي محقق با ابعاد 177در 101سانتي متر بر روي کاغذ خانبالغ نگارش شده است. اين قرآن ،کامل بوده ولي اکنون در دنيا حدود 70برگ آن موجود است که از اين تعداد 57برگ در گنجينه خطي کتابخانه مرکزي آستان قدس رضوي و 8برگ آن در موزه آستان قدس نگهداري مي شود

* قرآن يازده سطري
 

قرآن يازده سطري، نسخه جالب و قابل تأمل از بدايع هنر کتابت اسلامي است که هر صفحه آن يازده سطر است و حرف اول سطر او ل با حرف اول سطر يازدهم، حرف اول سطر دوم با حرف اول سطر دهم، حرف اول سطرهاي سوم و چهارم و پنجم با حرف اول سطرهاي نهم و هشتم و هفتم و حرف اول سطر (وسط)ششم با حرف اول سطر ششم صفحه مقابل يکي است. اين قرآن در سال 1306قمري توسط علي مدرس همداني به رشته تحرير در آمده است

منبع:نشريه ضميمه آيه آبان ماه 88