رصد اجرام فراموش شده ي آسمان

نزديك غروب است. خورشيد كم كم پايين و پايين تر مي رود. همه چيز براي شروع يك شب رصدي دل انگيز آماده است. با تاريك تر شدن آسمان، ستارگان يكي پس از ديگري در آسمان نمايان مي شوند و اندكي بعد آسمان به كلي تاريك مي شود. تلسكوپ خود را به سوي قوس و عقرب مي گردانم تا پس از مدت ها در هواي گرم تابستاني سحابي هاي پرشمار و خوشه هاي باز و كروي آن را رصد كنم. اجرامي كه مرا به ياد اولين رصدهايم با دوربين دوچشمي كوچكم مي اندازند و ديدن هركدام از آنها خاطره اي را در ذهنم زنده مي كند.
چند ساعتي مي گذرد. قوس و عقرب از افق بيشتر ارتفاع گرفته اند و به دنبال آنها جدي و دلو پا به ميدان آسمان مي گذارند. لحظه شماري مي كنم تا سحابي هليكس (2392NGC) را ببينم. سحابي كه اندازه آن در آسمان نصف قرص ماه بدر است و ديدن ناگهاني آن در زمينه ي كم ستاره ي آسمان در آن ناحيه همواره مرا غافلگير كرده است. با گذشت زمان نوبت به حوت و قيِطُس مي رسد. با ديدن قيطس دوربين خود را به طرف كهكشان حجار نشانه مي روم. كهكشاني مارپيچي با نمايي از لبه و رگه هاي تاريك در بازوهاي آن!
يك دوربين دو چشمي متوسط يا تلسكوپي كوچك با قطر دهانه ي حدود 4 اينچ، آسماني صاف بدون غبار و آلودگي نوري به ويژه در افق جنوبي، چراغ قوه اي با نور قرمز ملايم، نقشه آسمان مناسب، لباس گرم و كمي حوصله از جمله موارد لازم براي رصد اجرام زيبا و مهجوري است كه در صورت هاي فلكي نه چندان معروف آسمان نيمكره ي شمالي گمنام باقي مانده اند.

در قلمرو قنطورس
 

صورت فلكي قنطورس يكي از صورت هاي فلكي معروف و بزرگ آسمان نيمكره ي جنوبي است كه در هيچ نقطه از ايران كامل طلوع نمي كند. آلفا- قنطورس ستاره ي درخشان اين صورت فلكي از قدر 0/04- است كه همدمي به نام پروكسيما- قنطورس دارد. اين ستاره ي همدم كوتوله سرخي در فاصله ي 4/3 سال نوري از خورشيد است كه نزديك ترين ستاره به خورشيد محسوب مي شود. ميل آلفا- قنطورس 60- درجه و بنابراين از عرض جغرافيايي پايين تر از 30 درجه ي شمالي قابل مشاهده است.
قنطورس صورت فلكي آشناي رصدگران با تجربه ي اعماق آسمان است. دو جرم جذاب و بزرگ آسمان نيمكره ي جنوبي يعني خوشه ي امگا- قنطورس يا 5139NGC و كهكشان قنطورس –A يا 5128NGC، در اين صورت فلكي قرار دارند. خوشه ي امگا- قنطورس در فاصله ي 16 سال نوري از ما قرار دارد و بزرگ ترين خوشه ي كروي كهكشان راه شيري است. جرم آن 5 ميليون برابر جرم خورشيد و تقريباً به اندازه ي يك كهكشان كوچك است. اين خوشه ي كروي را ادموند هالي كشف كرد. اندازه ي ظاهري آن 36 دقيقه قوس، يعني بزرگ تر از قرص ماه بدر، و قدر مجموع آن هم در حدود 7/3 است.
براي پيدا كردن امگا- قنطورس ابتدا صورت فلكي قنطورس را با استفاده از نقشه در آسمان پيدا كنيد. سپس به كمك ستاره هاي زتا و اپسيلون- قنطورس محل خوشه ي امگا- قنطورس را پيدا كنيد و با جوينده ي تلسكوپ محل آن را نشانه بگيريد. بدون شك در جوينده اين خوشه ي زيبا را خواهيد يافت و از تماشاي نماي پرشكوهش در پشت چشمي بهت زده خواهيد شد. بهتر است زماني كه اين خوشه به بيشترين ارتفاع خود مي رسد و بر فراز افق جنوبي قرار دارد براي رصد آن اقدام كنيد تا اثر مخرب غبار افق بر كيفيت نمايي كه از اين خوشه مي بينيد كاهش يابد. در شرايط بسيار مناسب رصدي مي توانيد امگا- قنطورس را با چشم برهنه نيز ببينيد.
چهار درجه بالاتر از امگا- قنطورس، 5128NGC يا كهكشان قنطورس A قرار دارد كه منبع بسيار قوي راديويي و نزديك ترين كهكشان راديويي به ما است. حتي در بزرگنمايي پايين، حدود 20 برابر،‌هم مي توانيد رگه ي تاريكي در ميان آن ببينيد. اين كهكشان در فاصله ي 15 ميليون سال نوري از ما قرار دارد، قدر ظاهري آن در حدود 7 و اندازه ي ظاهري آن 18 دقيقه ي قوس است. به نظر مي رسد قنطورس A در نيم ميليارد سال گذشته يك كهكشان مارپيچي را بلعيده باشد! همين طور در 3 درجه اي جنوب شرق زتا- قنطورس خوشه ي باز 5460NGC از قدر 6 با گستردگي 30 دقيقه ي قوس قرار دارد.

در قلمرو قوس و عقرب
 

در روزهاي گرم تابستاني، پس از تاريك شدن آسمان، قوس و عقرب در افق جنوب شرقي خودنمايي مي كنند. اين شب ها اين دو صورت فلكي به خوبي در آسمان ارتفاع مي گيرند، به طوري كه مي توان با دوربيني كوچك نيز سحابي ها و خوشه هاي ستاره اي آن را رصد كرد. كمي پايين تر از اين دو صورت فلكي، در محدوده اي كه ستارگان ارتفاع چندان زيادي نمي گيرند، اجرام جذاب بسياري وجود دارند.
صورت فلكي عقرب را در آسمان پيدا كنيد. 5 درجه پايين تر از تتا- عقرب، ستاره ي آلفا- آتشدان (مِجمَر) را بيابيد. پايين تر از آلفا- آتشدان دو ستاره ي بتا و گاما- آتشدان قرار دارد كه در 5/3 درجه اي غرب آنها مي توانيد زتا- آتشدان را بيابيد. شناخت اين ستارگان راهگشاي رصد اجرام اين منطقه است. در 6 درجه اي غرب زتا- آتشدان خوشه كروي 6067NGC از قدر 6 و با اندازه ي زاويه اي 15 دقيقه ي قوس قرار دارد. در اين محدوده از آسمان اجرام بسياري وجود دارند. كافي است اطلس خود را باز كنيد و خوشه هاي باز و كروي پر تعداد اين ناحيه را رصد كنيد.
اما كمي بالاتر از آن،‌در محدوده ي بين قوس و جدي، يكي از جذاب ترين اجرام آسمان قرار دارد: كهكشان 6822NGC كه آن را بارنارد، از منجمان تيزبين تاريخ نجوم، در سال 1884 كشف كرد و از اين رو به افتخار كاشفش آن را كهكشان بارنارد نيز مي نامند. كهكشان بارنارد كهكشان نامنظمي است كه در فاصله ي 6/1 ميليون سال نوري، يكي از نزديك ترين كهكشان ها به راه شيري به شمار مي آيد. حالا بياييد و صورت فلكي جدي را در آسمان پيدا كنيد. دو ستاره ي آلفا و بتا- جدي را در نظر بگيريد. 6822NGC در 10 درجه اي غرب اين دو ستاره قرار دارد. مي توانيد از سه ستاره، كه همچون مثلث كمي پايين تر از كهكشان بارنارد قرار گرفته اند، براي رسيدن به اين كهكشان كمك بگيريد. 6822NGC از قدر 9 مي درخشد و گستردگي اش حدود 12 دقيقه ي قوس است. از آنجا كه اين كهكشان اندازه ي ظاهري بزرگ و درخشندگي سطحي كمي دارد، از زمينه ي تاريك آسمان به سختي تفكيك مي شود. از اين رو جرمي است كه تا حدي فراموش شده و براي رصد آن نياز به آسمان تاريك داريد!
در فاصله ي 41 دقيقه ي قوس، در شمال كهكشان بارنارد، سحابي سياره نماي جواهر كوچك يا 6816NGC قرار دارد كه از قدر 9/9 مي درخشد و در بزرگنمايي پايين، همچون بيشتر سحابي هاي سياره نما، مانند ستاره اي به نظر مي رسد كه كمي از وضوح خارج است.

در قلمرو حجار و قيطس
 

به سراغ قيطس مي رويم. در 5 درجه اي شمال بتا- قيطس سحابي سياره نماي 246NGC قرار دارد. اين سحابي درخشان را ويليام هرشل در سال 1785 كشف كرد. در رصد با تلسكوپ هاي بزرگ دو ستاره در مركز اين سحابي ديده مي شود كه در اندازه گيري هاي دقيق مشخص مي شود كه يكي از اين دو ستاره فقط در مسير ديد ما قرار گرفته و در واقع چندين سال نوري از خود سحابي دورتر است.
ناحيه ي زيرين بتا- قيطس را نگاه كنيد. اين منطقه از آسمان بسيار مورد توجه علاقه مندان به رصد اجرام اعماق آسمان است. بي شك هيچ رصدگري خاطره ي نخستين رصد خود از كهكشان حجار را فراموش نمي كند. كارولين هرشل (خواهر ويليام هرشل) كهكشان حجار يا 253NGC را در سال 1783 كشف كرد. اين كهكشان، به رغم پرنور بودن،‌در فهرست مسيه نيست، زيرا از ديد رصدگراني همچون شارل مسيه، كه در ناحيه ي معتدل شمالي زندگي مي كنند،‌ ارتفاع كمي از افق مي گيرد و در پس لايه هاي غبار نزديك افق به سختي ديده مي شود.
كهكشان حجار در 7 درجه اي جنوب ستاره ي درخشان بتا- قيطس است. كمي بالاتر از كهكشان حجار و در 3 درجه اي جنوب شرق بتا- قيطس، كهكشان 247NGC از قدر 9 و با گستردگي حدود 20 دقيقه ي قوس قرار دارد. 247NGC كهكشاني مارپيچي است كه تقريباً از لبه ديده مي شود. اين كهكشان به همراه 253NGC در مركز گروه كهكشاني حجار قرار دارند و يكي از نزديك ترين كهكشان ها به راه شيري، در فاصله ي حدود 10 ميليون سال نوري، هستند. براي رصد به آسماني با حد قدر بالاتر از 5 نياز داريد.

در دو درجه اي جنوب شرق كهكشان حجار، خوشه ي كروي 288NGC از قدر 5/8 و با اندازه ي 10 دقيقه ي قوس قرار دارد. اين خوشه ي كروي و كهكشان حجار در ميدان ديد باز دوربين هاي دو چشمي منظره ي بسيار زيبايي را به وجود مي آورند 288NGC خوشه اي كروي است كه ستارگان آن بسيار پراكنده اند. وقتي به اين خوشه نگاه مي كنيد تقريباً گويي به نقطه اي در آسمان نگاه مي كنيد كه قطب جنوب كهكشان ما در آنجا قرار دارد. زيرا 288NGC فقط 37 دقيقه ي قوس از قطب جنوب كهكشان فاصله دارد.

از صورت فلكي حجار نيز پاين تر مي آييم. در 25 درجه اي جنوب بتا- قيطس به دنبال 4 ستاره ي نسبتاً پرنوري در آن منطقه در نزديكي افق باشيد. اين ستارگان متعلق به صورت فلكي سيمرغ هستند. با استفاده از نقشه، ستاره هاي آلفا، بتا، گاما و دلتا- سيمرغ را پيدا كنيد. در 3 درجه اي شمال غرب آلفا- سيمرغ كهكشان 55NGC قرار دارد. اين كهكشان از نوع مارپيچي است و سال ها تصور مي شد كه عضو گروه كهكشاني حجار است. اما در سال 1377/1998 مشخص شد كه عضو گروه محلي ما است. 55NGC در فاصله ي 7 ميليون سال نوري از ما از قدر 4/8 مي درخشد و اندازه ي ظاهري اش به 25 دقيقه ي قوس رسيده و به شكل كشيده در آسمان ديده مي شود.
كمي بالاتر از 55NGC، كهكشان 7793NGC قرار دارد. براي پيدا كردن آن ابتدا از طريق آلفا و بتا- سيمرغ، ستاره ي بتا- حجار را پيدا كنيد. 7793NGC كهكشاني مارپيچي و يكي از پرنورترين كهكشان هاي گروه حجار، در فاصله ي 13 ميليون سال نوري از ما، است و در 6 درجه اي شمال و 2 درجه اي شرق بتا- حجار قرار دارد.
همين طور در 8 درجه اي شمال بتا- سيمرغ كهكشان 300NGC را مي يابيم كه كهكشاني مارپيچي در فاصله ي حدود 7 ميليون سال نوري است و در ابتدا تصور مي شد به گروه كهكشاني حجار تعلق دارد. اما بعد از آن كه فاصله اش به طور دقيق تعيين شد، مشخص شد كه 300NGC نيز عضو گروه محلي ما است. آلفا- سيمرغ و آلفا- حجار دو ستاره ي درخشان در اين ناحيه اند كه براي رصد اين كهكشان مي توانيد پرش ستاره اي خود را از آنها آغاز كنيد.
در ناحيه ي كم ستاره ي ميان بتا- سيمرغ و بتا- قيطس، ستاره ي آلفا- حجار را پيدا كنيد. در 7 درجه اي شرق آلفا- حجار كهكشان 613NGC قرار دارد كه كهكشاني مارپيچي- ميله اي در فاصله ي 65 ميليون سال نوري از ما است. به نظر مي رسد كه اين كهكشان بازوي مارپيچي خود را با توده اي از ابر و غبار به اشتراك گذاشته كه در نزديكي آن در حال شكل دادن به يك ستاره اند. همين طور امواج راديويي قوي اين كهكشان نشان مي دهد سياهچاله ي پرجرمي در مركز آن وجود دارد.

در قلمرو كوره و نهر
 

اگر از حجار كمي به طرف شرق بياييد به خوشه ي كهكشان هاي كوره مي رسيد. در اين منطقه از آسمان كهكشان هاي پرنوري وجود دارند كه فقط به علت جنوبي بودن و ارتفاع كم آنها از افق مورد بي مهري رصدگران نيمكره ي شمالي قرار گرفته اند. از جمله كهكشان هاي اين منطقه از آسمان 1232NGC، 1316NGC، 1326NGC و 1365NGC هستند. همه ي آنها تقريباً در يك ناحيه به همراه چندين كهكشان ديگر قرار گرفته اند كه براي ديدن بقيه ي آنها به ابزار بزرگ تر و آسمان تاريك تري نياز داريد.
صورت فلكي نهر و ستاره تاو 3- نهر را پيدا كنيد و سپس در 5 درجه اي جنوب آن آلفا- كوره را بيابيد. آنگاه در 8 درجه اي جنوب آلفا- كوره، سه ستاره خي 1، خي 2 و خي 3- كوره را پيدا كنيد. 1326NGC و 1316NGC در يك درجه اي و 2 درجه اي غرب آن و 1365NGC در 2 درجه اي شرق اين سه ستاره ديده مي شود.

1365NGC، معروف به كهكشان كوره A، از قدر 10 مي درخشد و اندازه ي ظاهري اش به 6 دقيقه ي قوس مي رسد. اين كهكشان در 50 سال اخير، از سال 1336/1957 تاكنون، 3 ابرنواختر را ميزباني كرده است و مي تواند گزينه ي مناسبي براي جويندگان ابرنواخترها باشد. كهكشاني مارپيچي- ميله اي است كه در نواحي مركزي آن خطوط تاريكي ديده مي شود. كوره A بزرگ ترين كهكشان خوشه ي كوره است و جرمي در حدود جرم راه شيري دارد.
1316NGC نيز از قدر 9 و به اندازه ي 5/3 دقيقه ي قوس است. اين كهكشان از برخورد كهكشان هاي كوچك تر ايجاد شده و چهارمين منبع راديويي درخشان در آسمان است. علت آن هم وجود سياهچاله اي پرجرم در مركز اين كهكشان است.
1326NGC كهكشاني با شكل نسبتاً جالب است: از چهار حلقه تشكيل شده كه اين حلقه ها در واقع محل شكل گيري ستارگان اند. تصوير آن با تلسكوپ هاي غول پيكر مانند تصوير زحل از درون تلسكوپ هاي كوچك است! در اين محدوده از آسمان كهكشان هاي متعدد ديگري هم وجود دارد كه پرداختن به آنها مجال ديگري را مي طلبد.
به سراغ صورت فلكي نهر برويد و اگر از شهرهاي جنوبي ايران رصد مي كنيد تماشاي طلوع دل انگيز آخرالنهر را فراموش نكنيد. ستاره هاي تاو 3 و تاو 4- نهر را پيدا كنيد. در 3 درجه اي شمال ميانه ي اين دو ستاره كهكشان 1232NGC قرار دارد. اين كهكشان آن قدر پرنور است كه با يك اپتيك 50 ميلي متري نيز ديده مي شود.
در 4 درجه اي جنوب تاو 5- نهر نيز سحابي سياره نماي 1360NGC از قدر 9 و با اندازه ي ظاهري 7 دقيقه ي قوس قرار دارد. همين طور در 4 درجه اي شرق ستاره ي گاما- نهر سحابي سياره نماي 1535NGC از قدر 5/9 قرار دارد و به علت اندازه ي ظاهري آن، كه در حدود 20 ثانيه ي قوس است، در دوربين هاي دوچشمي به صورت يك ستاره ديده مي شود و براي ديدن جزييات بيشتر آن بايد به سراغ اپتيك هاي بزرگ و بزرگنمايي هاي بالا رفت.

در قلمرو كشتيدم و خرگوش
 

در ميانه ي تابستان و در شرايطي كه حدود دو ساعت از نيمه شب مي گذرد، طلوع خوشه ي پروين نويد آسمان پاييزي را مي دهد. شفافيت آسمان پاييزي و زمستاني و خوشه هاي باز فراوان آن همواره رصدگران آسمان شب را شيفته خود مي كند. اگر با يك دوربين كوچك به گشت و گذار در اين منطقه بپردازيد خوشه هاي باز فراواني را در گوشه و كنار آن پيدا مي كنيد.

صبر كنيد تا كلب اكبر و شباهنگ به طور كامل طلوع كنند. در اين حالت بايد كلب اكبر را، كه به صورت افقي در حال طلوع است، در افق جنوب شرق پيدا كنيد. سپس نوبت به طلوع كشتيدم مي رسد. در 10 درجه اي جنوب شرق مثلث پاييني كلب اكبر و در محدوده ي كشتيدم، خوشه ي باز بزرگ 2451NGC از قدر 5/3 و اندازه ي ظاهري 40 دقيقه ي قوس قرار دارد. اين خوشه ي باز شامل 40 ستاره ي پرنور است و در فاصله ي 850 سال نوري از ما قرار دارد. به علت جنوبي بودن آن ويليام هرشل و شارل مسيه و البته ديگر رصدگران تيزبين نيمكره ي شمالي موفق به رصد آن نشده بودند.

در 5/1 درجه اي جنوب شرق 2451NGC، خوشه ي باز 2477NGC از قدر 6 و اندازه ي 25 دقيقه و در 4 درجه اي شرق آن هم خوشه ي باز 2546NGC از قدر 5/6 و اندازه ي ظاهري 35 دقيقه ي قوس را مي يابيد. 2477NGC در فاصله ي 4200 سال نوري از ما قرار دارد و از 300 ستاره تشكيل شده است و در حدود 60 هزار برابر خورشيد درخشندگي دارد. اين خوشه 700 ميليون سال عمر دارد كه بسيار جوان محسوب مي شود!
به سراغ صورت فلكي خرگوش مي رويم كه در پايين پاي جبار قرار دارد. در 15 درجه اي جنوب خرگوش مي توانيد خوشه ي كروي 1851NGC را ببينيد. اين خوشه ي كروي از قدر 5/7 و اندازه ي 6 دقيقه است و در فاصله ي 40 هزار سال نوري از ما قرار دارد.
در اين منطقه صورت هاي فلكي بسياري وجود دارند كه كمتر اسم آنها را شنيده ايم. 4 درجه بالاتر از 2451NGC ستاره ي زتا- بادبان و 10 درجه بالاتر از آن ستاره ي لاندا- بادبان قرار دارد. با استفاده از نقشه محل دقيق اين دو ستاره را در آسمان پيدا كنيد. در عرض هاي جنوبي ايران دو ستاره ي گاما و دلتا- بادبان نيز از افق طلوع مي كنند. در 10 درجه اي شمال غرب لاندا- بادبان سحابي سياره نماي 3132NGC را مي بينيد. اين سحابي از قدر 9 و اندازه ي يك دقيقه ي قوس است كه در بزرگنمايي كم همچون يك ستاره به نظر مي رسد.
در 5 درجه اي شرق 3132NGC، خوشه ي كروي 3201NGC از قدر 7 و اندازه ي 12 دقيقه ي قوس ديده مي شود. ستارگان اين خوشه ي كروي تمركز بسياري ندارند و پراكنده اند. همين طور در 2 درجه اي غرب دلتا- بادبان خوشه ي 2391IC قرار دارد؛ خوشه اي باز در فاصله ي 500 سال نوري از ما و اندازه ي 50 دقيقه كه با چشم برهنه نيز در شايط مناسب ديده مي شود. اين خوشه باز را نخستين بار عبدالرحمن صوفي، دانشمند و ستاره شناس ايراني، در سال 924 بعد از ميلاد رصد و در كتاب صورالكواكب ثبت كرده است.
حتي با يك دوربين دوچشمي متوسط يا تلسكوپ كوچك 4 اينچي، كه اپتيك دقيقي داشته باشد، مي توانيد در آسماني تاريك و بدون آلودگي نوري تك تك اجرام مورد بحث در اين مقاله را رصد كنيد. داشتن نقشه ي مناسب، به ويژه نقشه هايي كه نرم افزارهاي آسمان نما نظير Starry Night Pro ارائه مي كنند، به سرعت كار شما هنگام رصد بسيار مي افزايند.
منبع:نشريه نجوم،شماره187