عاشورا پژوهي در غرب (2)

مراحل شيعه پژوهي غربيان
 

مرحله اول: سفرنامه‌اي
 

پيشينه آشنايي اروپاييان با شيعيان و مذهب تشيع، با وقوع جنگ‌‌هاي صليبي آغاز ‌شد. تا پيش از اين، کشور‌هاي غربي تنها با اسلام سني که دين رسمي و حکومتي کشور‌هاي مسلمان بود، آشنا بودند. اما در خلال جنگ، صليبيان با فرقه‌هايي از شيعيان، همچون فاطميان در مصر و پس از مدتي با باطني مسلکان روبه‌رو شدند. در برخي از آثار نويسندگان‌ اين دوره مطالبي راجع به شيعيان ديده مي‌شود که نادرست بوده و با تعصب آميخته شده است. شايد بتوان گفت که اولين آشنايي جدي غرب با تشيع از طريق سفر و سفرنامه نويسي است که آغاز آن را بايد از سفرنامه مارکوپولو(1) در دهه‌‌هاي آخر قرن سيزده و اوايل قرن چهارده دانست. مارکوپولو اولين يادداشت‌هاي سفرنامه‌اي را از اسماعيليه شامات دارد.(2)
اما اوج سفرنامه نويسي را عمدتاً در قرن‌هاي شانزده و هفده يعني پس از تشکيل دولت صفوي و افزايش ارتباط سياسي و اقتصادي اروپاييان با ‌ايران شاهد هستيم. شايد بتوان معروف‌ترين ‌اين دسته را سفرنامه ژان شاردن ناميد که اطلاعات نسبتاً خوبي از اوضاع آن روزگار ‌ايران ارائه مي‌دهد. مشخصه اين دوره يادداشت‌هاي روزانه‌‌اي است که از نظم و موضوعيت برخوردار نيستند.

مرحله دوم: سفرنامه‌اي – علمي (قرن 19 ـ 18)
 

در ‌اين مرحله و در ادامه سنت سفرنامه نويسي، افرادي که تجربيات سياحان گذشته را نيز به همراه داشتند، به عنوان سفيران سياسي، اقتصادي و فرهنگي در کشور‌هاي شرقي مشغول به کار شدند. وجه تمايز ‌اين مرحله با مرحله قبل را مي‌توان در سکونت بيشتر ‌اين افراد در آن بلاد و تلاش در جهت نوشتن آثاري منظم درباره تاريخ شرق و‌ ايران دانست؛ البته در ابتدا موضوعات عام، از قبيل مذهب، سياست، اقتصاد و تجارت بود، ولي بعدها ‌اين موضوعات تخصصي‌تر و جزئي‌تر گرديد؛ براي مثال در خصوص مذهب، حيطه کار آنان در کشور‌هاي شيعه نشين، تاريخ تشيع و ديگر مطالعات شيعي بود.

مرحله سوم: شيعه پژوهي علمي (قرن 20)
 

قرن بيستم همان طور که در سير مطالعات اسلامي هم از جايگاه مهمي برخوردار است، در مطالعات شيعي نيز اهميت فراواني دارد.
در چند دهه اخير، گروهي از محققان به بعضي از ساحت‌هاي اسلام شيعي توجه جدي مبذول داشته‌اند. پيشگامان ‌اين گروه عبارت‌اند از: رودلف اشترومان (3) (1877 ـ 1960)،(4) لوئي ماسينيون (5) (1883 ـ 1962) (6)، هانري کربن (7) (1913 ـ 1978) که سهم کربن در مطالعات شيعي از جهت شناخت ارزشمندش از انديشه شيعي، چه شيعه اسماعيلي و چه شيعه اثني عشري، منحصر و ممتاز است. (8)
اين مرحله با توجه به ويژگي‌ها و شخصيت‌هايي که در آن بروز و ظهور داشته اند به سه مرحله تقسيم مي‌شود:
شخصيت معروف و کليدي ‌اين دوره دونالدسون (9) است که با نگاشتن کتاب مذهب تشيع، مطالعات مشخص اماميه شناسي در آمريکا (هارفورد) را بنيان نهاد. که به شهادت دکتر نصر کتاب فوق هنوز در مطالعات شيعه اماميه مستند و مرجع است.(10)
دونالدسون اهل انگلستان و فارغ التحصيل مدرسه تبليغات کندي در هارتفورد است که مدت شانزده سال در ‌ايران و مشهد سکونت داشت و به برخي از کشور‌هاي اسلامي نيز مسافرت كرد؛ اما آثار او بيشتر شيعه پژوهانه است.
پس از جنگ جهاني دوم و پس از آنکه در سال 1972 واتيکان اعلاميه بسيار مهم خود را در قبال اسلام منتشر ساخت، (11) رويکرد علمي به شدت در ميان اسلام شناسان غرب افزايش يافت و به تبع ‌اين رويکرد، به بخش مطالعات شيعي اسلام شناسي هم نفوذ کرد و باعث ظهور چهره‌‌هاي برجسته‌اي چون نيکي کدي، مارشال هاجسن و ويلفرد مادلونگ شد. علاوه بر شخصيت‌‌هاي پيش گفته مي‌توان به «دانشمنداني چون اتان کولبرگ،‌ هاينس هالم، حسين محمد جعفري، موجان مومن، فرهاد دفتري، محمد علي امير معزي و ديگران که در بالابردن شناخت ما از اسلام شيعي کمک شاياني کردند اشاره نمود».(12)
مشخصه برجسته ‌اين دوره افزايش مطالعات راجع به مذهب اسماعيليه است که علاوه بر توجهي که هاجسن و مادلونگ به اسماعيليه داشتند انديشمندان ديگري چون ‌ايوانف روسي و عرفان تامر به‌ اين وادي توجه جدي نشان دادند.
پژوهش علمي در شاخه‌‌هاي گوناگون تشيع در‌اين دوره آغاز شد؛ به طور مثال شايد بتوان آغازگر مطالعات کلامي شيعه در دهه‌‌هاي اخير را ويلفرد مادلونگ دانست که با كتاب انديشه‌‌هاي کلامي اماميه و معتزله باب ‌اين بحث را در عصر حاضر گشود. (13)
پيروزي انقلاب اسلامي در ‌ايران به رهبري يک فرد روحاني و تشکيل حکومتي که داراي ويژگي‌‌هاي خاص ديني همراه با مشروعيت مردمي است و در کمال ناباوري غربيان با شيو‌ه‌اي دموکراتيک اداره مي‌شود، توجه جهان غرب را به چيستي و دلايل ‌اين امر جلب كرد. در اين راستا ‌اين سؤال براي غربي‌ها پيش آمد که ريشه انقلاب کجاست و چه عواملي باعث پديد آمدن انقلاب شد؟ به‌اين ترتيب حجم عظيمي از مطالعات اسلامي غربيان به سوي مطالعات شيعي جهت داده شد. کرسي‌‌هاي شيعه شناسي در مراکز آموزشي غرب تأسيس گرديد. مستشرقان غربي و شرقي مطالعات جدي را در باب تشيع به خصوص شاخه اماميه آن آغاز کردند که تحقيق حاضر در صدد به دست آوردن نمايي از ‌اين رويکرد جديد غربيان به تشيع است.
با نگاهي گذرا به سير مطالعات شيعي در غرب در مي‌يابيم که انقلاب اسلامي ‌ايران به مثابه زنگ بيدارباشي براي جهان غرب، ‌آنها را وادار كرد تا بخش قابل توجهي از توان تحقيقي و مطالعاتي مراکز و مؤسسات پژوهشي خود را معطوف مطالعات شيعه شناسي كنند. که نقطه عطفي در سير تاريخي مطالعات شيعي غرب به حساب مي‌آيد. تعداد قابل توجه آثار منتشر شده در باب تشيع در دو دهه اخير خود گواهي روشن بر‌اين امر است.
بديهي است که پس از انقلاب اسلامي‌در ايران و ظهور جنبش‌هاي شيعي در جهان، توجه غرب به مطالعات شيعي را بيش از پيش جلب كرد؛ براي نمونه مي توان به نگارش بيش از پانصد عنوان پايان نامه در مقاطع تحصيلات تکميلي دانشگاه‌‌هاي غرب در مورد ‌ايران و تشيع (14) اشاره کرد. اما مسئله مهم ‌اين است که ما به عنوان کانون توجه ‌اين مطالعات، تا چه حد از مطالعات غربيان درباره تشيع آگاهيم؛ چه افراد، مراکز و مؤسساتي، شيعه پژوهي را وجهه همت خويش قرار داده اند؛ آيا ‌اين کارها از اصالت کافي علمي برخوردار است و....
با کمال تأسف تا کنون پاسخ شايسته‌اي به‌اين پرسش‌ها داده نشده است؛ مشکل نيز از همين‌جا شروع مي‌شود، زيرا بدون شناخت توانايي‌‌هاي طرف مقابل، نمي‌توان در مقابل چشماني که ما را به ديد يک پديده تازه کشف شده مي‌نگرد، به برنامه‌ريزي مناسبي دست زد. مقاله حاضر با هدف پر كردن اين خلأ در يك حوزه خاص ـ هر چند به صورت ناقص نگارش يافته است.

پی نوشت:
 

*کارشناس ارشد تاريخ تشيع
1) Yule, Henry (Ed.), The Travels of Marco Polo, Dover Publications, (New York, 1983).
2)رک: علي اصغر حكمت، اسلام از نظرگاه دانشمندان غرب (تهران، انتشارات امير کبير، 1357) ص 199 ـ 201.
3) Rodolph Strouthmann.
4) رادولف‌ اشتروتمان‌ دانشمند آلمانى به‌ سبب تحقيق‌ درباره‌ زيديه‌ و اسماعيليه‌ بسيار مشهور شد با آثاري مانند رسائل و اشعار زيد بن علي، شيعه و زيديه. در زمينه‌ اماميه‌ مهم‌ترين‌ دستاورد وى كتاب‌ دوازده‌ اماميان‌ است‌ كه‌ در آن‌ انديشه ‌شيعيان‌ را مطرح‌ نموده‌ است‌. او همچنين‌ مقالات‌ متعددى درباره‌ عقايد شيعه‌ نگاشت‌ كه‌ در ويرايش‌ نخست‌ دايره ‌المعارف‌ اسلام‌ آمده‌ است‌. (رك: محسن الويري، پيشين، ص138).
5)Louis Massignon.
6) در 25 ژوئيه 1883 در يکي از نواحي پاريس به دنيا آمد. در 1900 ديپلم ادبيات و فلسفه و در 1901 ديپلم رياضي و يک سال بعد ليسانس ادبيات خود را دريافت نمود. در سال 1904 ديپلم تحقيقات عالي خود را از سوربن اخذ کرد و در 1906 نيز مدرک زبان عربي خود را از مدرسه ملي زبان‌هاي شرقي گرفت و در همان سال اولين تحقيق خود را در باب شرق‌شناسي در مورد مراکش در 305 صفحه انجام داد. در سال‌هاي 1907 و 1908 در سفري که به عراق داشت با تشيع آشنا شد و در طول زندگي خويش در کنار علاقه‌اش به تصوف و به خصوص حلاج، به نگارش تحقيقاتي درباره مذهب شيعه پرداخت؛ از آن جمله مي‌توان به‌اين موارد اشاره کرد: مقالات «نصيريه» و «فهرست منابع درباره نصيريه» در دايره المعارف اسلام، «فهرست منابع قرامطه»، «اصول شيعي خانواده بني فرات»، «حضرت فاطمه (س) و جايگاه او در ميان شيعه» و «مباهله در مدينه» و نوشتاري با عنوان «سلمان پاک و شکوفه‌‌هاي معنويت اسلام در‌ايران». (براي آشنايي بيشتر با او رک: عبدالرحمان بدوي، فرهنگ کامل خاورشناسان، ترجمه شکرالله خاکرند، دفتر تبليغات اسلامي قم).
7) Henry Corbin.
8) ارزينه لالاني، پيشين، ص 7.
9) D.M.Donaldson.
10) بنابر اطلاعاتي كه در وب‌سايت دانشگاه زنجان موجود است كتاب مذهب شيعه از دونالدسون از سوي پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي با ترجمه عباس احمدوند در دست چاپ مي باشد. http://www.znu.ir
11) در‌اين اعلاميه جالب توجه آمده است: «تصوير کهنه اي که از اسلام به ما رسيده است و بر اثر خرافات و تهمت‌ها تغيير صورت يافته و خود مسيحيا‌ن اين تصوير را از اسلام براي خويش برساخته اند بايد طرد شود، و غرب تحت تربيت مسيحي بايد به بي عدالتي‌هايي که در گذشته نسبت به مسلمانان مرتکب شده، اعتراف کند». (عباس احمدوند، گذري بر مطالعات شيعي در غرب، مقدمه، ص5).
12) ارزينه لالاني، پيشين، ص 8.
13) زابينه شميتکه، انديشه‌‌هاي کلامي علامه حلي، (مشهد،آستان قدس، 1378)، ص15.
14) رک: مركز اسناد انقلاب اسلامي، انقلاب اسلامي در پايان نامه‌‌هاي دانشگاهي جهان (تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامي، 1378).
 

منبع: فصلنامه تخصصي تاريخ اسلام شماره 37

/ج