نگاهي به گسترش اسلام در غرب آفريقا (2)

در قرون 17 و 18 ميلادي، اسلام دين رسمي بسياري از حكومت ها و اصول اعتقادي مردم در سرزمين وسيع سودان مبدل شد كه از آن جمله مي توان به ساكنان مناطق وادائي و بانگيرمي در قرن 17 و شمار زيادي از پل ها اشاره كرد. مهاجرت اقدامي همچون توآرگها، مورها و پل ها و تردد بي وقفه بازرگانان بين شمال و جنوب صحراي آفريقا، به نشر اسلام در سودان كمك كرد.
در بيشتر موارد تشرف مردم به اسلام تدريجي و مسالمت آميز بود: اسلام دين بازرگانان ثروتمند و دانشمندان از جذابيت و اعتبار خاصي برخوردار بود. گاهي اوقات هم جهاد تنها راه باقي مانده براي اسلام گرايي بود همانند آنچه كه پل ها در قرون 17 و 18 ميلادي انجام دادند. در عين حال بايد خاطر نشان كرد گروه هايي نيز همچون موسي ها و بامباراها با حفظ وفاداري نسبت به اديان سنتي خود، در برابر گسترش اسلام مقاومت كردند. بايد اذعان كرد كه احياي اسلام تا حدودي زيادي مديون بيداري پل ها و تشرف آنها به دين اسلام بود. آنها كه تا چندي پيش دشمن مسلمانان بودند با گرويدن به اسلام، به مدافعان پر شور اين مكتب متعالي بدل شدند.
پل ها كه از قرن 15 ميلادي در كنار بومياني همچون جالونكه، با گاس و لاندوماس در منطقه فوتاجالون سكني گزيده بودند، انسان هايي بت پرست بودند. در قرن 17 ميلادي، گروه هايي از پل ها كه مسلمان شده بودند با مهاجرت از مناطق فوتاتورو و ماسينا به منطقه فوتا جالون آمدند. آنها پس از مدتي قيام بزرگي را كه به نبرد تالانسان معروف شد، سازماندهي كردند. در اين نبرد كه حدود سال 1730 ميلادي روي داد، مسلمانان با تهيه سلاح هاي آتشين از سيرالئون، در مبارزه اي سخت، آخرين گروه هاي بت پرست را از پاي درآوردند.
مسلمانان پيروز سپس به منظور انتخاب رهبر ديني، پايتخت و اعلام اسلام به عنوان دين رسمي فوتاجالون، در منطقه فوگومبا (گينه) گرد هم آمدند. بدين ترتيب كانون بزرگ فرهنگ اسلامي در غبر آفريقا بنيان نهاده شد و اسلام به سرعت در جامه پل ها گسترش يافت.
توكولورها كه مردمي مسلمان بودند، در سال 1776 ميلادي با تشكيل گروه هاي مبارزي موسوم به تورودس، حكومت دينيانكه هاي بت پرست را سرنگون و اسلام را به عنوان دين رسمي منطقه فوتاتورو اعلام كردند. از اين تاريخ، حكومت اين منطقه نيز همانند منطقه فوتاجالون به شيوه الاماميه اداره مي شد.
عثمان دان فوديو كه از توكولورها بود، در سال 1804 با اعلام جنگ مقدس (جهاد) در سوكوتو حكومت مقتدري را در كشور هوسا بنيان نهاد. وي كه مسلماني پر شور بود، با متهم كردن حكومت گوبير به ظلم و ستم عليه مردم هوسا، اعلام جهاد كرد. عثمان پس از پيروزي بر هوسايي هاي كار، خود را خليفه (فرمانرواي مؤمنان) ناميد. پل ها در سال 1808 سوكوتو را به عنوان مركز خلافت انتخاب كردند.
عثمان دان فوديو در سال 1810 به يكي از زاهدان ماسينا به نام احمدو كه انساني عالم و به دشمني با كفار معروف بود، لقب شيخ را اعطا كرد. شيخ احمدو اندكي بعد، با اعلام جهاد، بر كفار بامبارا پيروز شد. وي سپس حكومت روحانيون پل را در ماسينا تأسيس كرد. شيخ احمدو در واقع رهبري يك حكومت را كه شوراي بزرگي متشكل از علما و فضلاي اسلامي بود، رهبري مي كرد. قانون و تعليم و تربيت در حكومت ماسينا بر اصول و تعاليم قرآن كريم مبتني بود. در اين دوران، امور جامعه تحت نظارت شديد بود و مي بايست بر اساس اصول اسلامي اداره مي شد.
امپراطوري الحاج عمر طال حكومت روحانيون مسلمان بود كه شخص شيخ در رأس آن قرار داشت و توسط شوراي بزرگي مركب از علماي مسلمان و فرماندهان نظامي اداره مي شد. الحاج عمر (1864 ــ 1796)، خود انساني زاهد و از قوم توكولور بود كه در دينگيراي (گينه) زندگي مي كردند. وي كه از اعضاي جامعه تيجاني بود، با اعلام جهاد در سال 1853 ميلادي، بخش عظيمي از امپراطوري ماسينا را كه شامل كارتا، كاسو و سيگو مي شد، به تصرف خود درآورد. امپراطوري توكولور كه در پي اسلام گرايي تيجاني با توسل به زور بود، در سال 1862 امپراطوري ماسينا را كاملاً ساقط كرد.
آنچه كه تا كنون گفته شد، نگاهي اجمالي بود به وضعيت اسلام در سودان پيش از دوران استعمار اروپايي ها به عبارت ديگر يك نظام كارآمد حكومتي كه اسلام دين رسمي آن بود هر چند كه در اين ميان، برخي از فرمانروايان محلي به دين آبا و اجدادي خود يعني بت پرستي وفادار ماندند. به همين دليل بود كه مبارزه با نفوذ و سيطره استعمارغرب نه تنها براي نجات دولت ها بلكه براي حفظ اسلام به عنوان دين بخش عظيمي از مردم سودان، اهميتي خاص به خود گرفت.
امپراطوران ديگري هم از جمله احمدو دوسگو و الاماميه ساموري توره به مبارزاني بزرگ در مقابله با نفوذ استعمار غرب مبدل شدند. آنها به نام اسلام با اروپايي ها كه درصدد اشاعه مسيحيت بودند، مبارزه مي كردند.
در منطقه اطراف درياچه چاد واقع در شرق سودان هم يك امپراطوري اسلامي بنام كانيم ــ بورنو وجود داشت. اين منطقه به عنوان چهار راه تجارت به حساب مي آمد. امپراطوري كانيم ــ بورنو كه با امپراطوري غنا هم دوره بود، تا قرن 14 ميلادي ادامه داشت. اين امپراطوري كه در قرن 12 ميلادي به اسلام گرويد، در قرن 13 ميلادي با گسترش تا منطقه اودائي در شرق و منطقه مورزوك در غرب، به اوج عظمت و شكوه خود رسيد. ادريس سوم آخرين امپراطور از امپراطوران كانيم ــ بورنو مساجد و مدارس علوم قرآني فراواني ساخت و علما و دانشمندان را به دربار خود دعوت مي كرد.
3.اسلام سياهان
همان طوري كه در مباحث آينده خواهيم ديد، اسلام نه رنگ خاص را مي شناسد و نه به كشور و طبقه خاصي اختصاص دارد. از لحاظ منطقي، اسلام سياه، سفيد، سرخ، زرد، عربي، آفريقايي، اروپايي و غيره وجود ندارد.
اسلام يك دين واحد و در عين حال جهان شمول است. همه انسان ها جداي از نژاد كشور، رنگ پوست و مليت شان مي توانند با پذيرفتن اصول اساسي اسلام، از اعضاي امت اسلامي باشند. اسلام يك دين توحيدي است. اصول دين در اسلام عبارتند از:
•اعتقاد به خداي يگانه، خالق جهان، زاده نشده، فرشتگان دستياران او هستند، اعتقاد به معاد، رستاخيز و روز قيامت.
•واجبات ديني كه به اركان پنج گانه معروف هستند، عبارتند از:
1.اظهار علني اعتقاد به اسلام (گفتن شهادتين)، يك انسان با گفتن جمله اشهد ان لا اله الا الله و اشهد ان محمدا رسول الله مسلمان مي شود.
2.نمازهاي پنج گانه كه بايد پس از گرفتن وضو، پنج بار در روز خوانده شود.
3.زكات (خراج براي مساوات)، يك نوع ماليات است كه بايد از روي محصول برداشت شده و يا سود حاصل از كار و تجارت، هر ساله به صندوق خيريه پرداخت و صرف امور مسلمانان شود.
4.روزه، هر روز در ماه مبارك رمضان از هنگام سحر تا زمان غروب آفتاب، بايد از خوردن و آشاميدن پرهيز كرد. گرسنگي و تشنگي مشقت زندگي فقرا را با اغنيا مي چشاند.
5.حج يعني همان زيارت خانه خدا در صورت استطاعت مالي شخص مسلمان، يك بار در طول حيات واجب است.
در صورت عدم اشاره صريح قرآن كريم به يك قانون خاص و يا عدم توانايي مسلمانان به استخراج يك قاعده و قانون در زمينه اي خاص از قرآن كريم، مسلمانان از فرمايشات پيامبر گرامي اسلام (ص) كه به حديث معروف است، استفاده مي كنند. به مجموع احادث سنت گفته مي شود كه در اسلام پس از قرآن كريم، در خصوص مراجعه به آن به منظور دريافت اصول و قواعد زندگي توصيه اكيد شده است. مراجعه مسلمانان به احاديث سبب ايجاد علمي معروف به علم حديث شده است. البته نظرات فقها نيز به عنوان ديگر منابع مراجعه به قرآن و سنت اضافه شده است.
اجراي فرامين و فرايض اسلامي كه در واقع عمل به اصول توحيدي اسلام است نبايد دچار تغيير، تحريف و زمان زدگي شود. هيچ جامعه اي، چه سياه، سفيد، سرخ و يا زرد اجازه اجراي قوانين و فرائض اسلامي را به گونه اي كه متأثر از اصول و عقايد اديان آبا و اجدادي شان و مطابق بامقتضيات زمان باشد، ندارد. به عبارت ديگر، اسلام سياهان نمي تواند به عنوان مسير حركت باشد. هر چند كه سعي شده اين چنين القا شود كه اسلام به عنوان دين آبا و اجدادي به مردم بت پرست آفريقا قبولانده و يا تحميل شده است. در عين حال، با وجود گرويدن دوباره مردم آفريقا به اسلام، برخي از اعتقادات بت پرستي همچنان به قوت خود باقي مانده است. چنين چيزي شايد از عدم آموزش نظام مند و در نتيجه عدم استيلاي كامل اصول توحيدي اسلام در منطقه ناشي شده باشد. زبان عربي كه زبان قرآن كريم است، زبان مادري بسياري از مسلمانان آفريقايي نيست. امپراطوران سودان كه از قرن 13 ميلادي سفر به حج و زيارت خانه خدا را آغاز كردند، در بازگشت از مكه، با خود مشاوران عرب را به منظور خالص و پاك كردن اسلام از عقايد و اعمال بت پرستي كه دين آبا و اجدادي مردم آفريقا بود، به همراه آوردند.
امروزه تعليم و تربيت اسلامي با استفاده از تمامي ابزارهاي پيشرفته ارتباطات، مطمئن ترين و بهترين روش براي زدودن آثار بت پرستي از چهره برخي قواعد و فرائض اسلامي است. از اين رو، كشورهاي ثروتمند و بسيار پيشرفته آسيايي و شمال آفريقا بايد براي تحقق اين مهم، نقش اساسي ايفا كنند.
پس از استقلال كشورهاي منطقه وسيع سودان از سلطه استعمارگران غربي، دولت هاي آفريقايي از دهه 60 قرن بيستم ميلادي، بيش از پيش به نشر و گسترش اسلام كمك كردند. مدرسه علوم قرآني در تمامي كشورهاي منطقه ساخته شد و جوانان پس از اتمام تحصيلات، توانستند با گرفتن بورس، تحصيلات عاليه خود را در كشورهاي شمال آفريقا، حاشيه خليج فارس و ديگر كشورهاي عربي ادامه دهند.
همچنين فراهم كردن امكانات لازم براي زيارت خانه خدا، جزو وظايف دولت ها شد. سازماندهي سفر به مكه توسط دولت در كشورهاي آفريقايي سبب شد تا بسياري از مسلمانان بدون مشكل خاصي، امكان زيارت خانه خدا برايشان فراهم شود.
تشكيل چارچوبي كارآمد و نظام مند براي تعليم و تربيت اسلامي، ساخت مدرسه هاي علوم قرآني و تسهيلات دولتي در زمينه سفر به مكه از نتايج گسترش اسلام در سودان پس از استقلال بود.
1.متنوع كردن قوانين و فرائض اسلامي: روحانيون و امامان مساجدي كه مدارس اسلامي كشورهاي مختلف تحصيل كرده اند، قوانين و فرائض متنوع و مختلفي را كه مربوط به مذاهب تشيع، تسنن، وهابي (1) و غيره است، تبليغ مي كنند.
2.سياسي كردن اسلام: بسياري از دولت ها در منطقه سودان، از طريق تأسيس نهادهاي وابسته، هدايت اسلام را در كشورهايشان به عهده گرفته اند. از اين رو، رؤساي مدارس اسلامي، روحانيون و امامان مساجد در برخي از كشورها توسط حكومت مركزي منصوب مي شدند. در برخي ديگر از كشورها هم دولت ها، رهبران و امامان مساجد را ابزاري براي نيل به اهداف سياسي خود قرار مي دهند: بسيج كردن گروه هاي مسلمان براي حمايت از نامزدهاي مسلمان در انتخاب مختلف (مجلس، رياست جمهوري و غيره).
3.اقدام كشورهاي ثالث براي احياي اسلام و مستحكم كردن پايه هاي آن و نيز هدايت مجدد آن از طريق ميليون ها دلار سرمايه گذاري در احداث تأسيسات زيربنايي در كشورهاي اسلامي، اعطاي بورس تحصيلي به جوانان، روحانيون، سفر مكه و غيره. اين كشورها سعي دارند تا بدين ترتيب ديدگاه و درك خاص خود را از اسلام تحميل كنند.
رهبران سياسي، احياي اسلام را مترادف با "مبارزه در راه خدا" نمي دانند. به عبارت ديگر، بايد زندگي را بر پايه اصولي همچون صلح عادلانه، مساوات و پيشرفت براي همه استوار ساخت. اين همان چيزي است كه حضرت امام علي (ع) مي فرمايد: هر كس كه نشان حيات در خود دارد، بايد از حق استفاده از ابزار وجودي آن برخوردار باشد. عدالت اجتماعي در زمينه توسعه و پيشرفت به معني آن است كه همه طبقات اجتماعي بايد توانايي برخورداري از ضروريات زندگي را داشته باشند.
"اين شريعت شماست، شريعتي يگانه. و من پروردگار شما هستم، مرا بپرستيد. و دردين خويش فرقه فرقه شدند. همه به نزد ما باز مي گردند." (آيات شريفه 92 و 93 سوره مباركه انبيا)

جهاني بودن اسلام 

قرآن كريم كتابي است كه خداوند متعال از طريق آن دين خود را به طور تمام و كمال بر انسان ها عرضه كرد. اين مهم در قرآن كريم به خوبي تصريح شده است. "امروز من دين شما را براي شما تمام و بركتم را بر شما كامل كردم. و من اسلام را به عنوان دين شما برگزيدم.
همه انسان ها جداي از نژاد، كشور، رنگ پوست و مليتشان مي توانند با پذيرفتن اصول اساسي اسلام، از اعضاي امت اسلامي (جامعه بزرگ مسلمانان و جزو برادران مسلمان باشند. قلمرو وظايف و مسئوليت هاي اسلامي به هيچ سرزمين خاصي تعلق ندارد. اين امري جهاني است و هيچ گونه مرز قراردادي نبايد به سدي در برابر تبليغ و نشر افكار آزاديخواهان اسلامي و وحدت مسلمان مبدل شود.
دين اسلام براي مردم خاصي نيست. اين يك ساختار جهان شمول است. از نظر يك مسلمان هر مكاني قلمرو و محضر خداست و همه مخلوق او هستند. اسلام قلمرو وي‍ژه ملت خاصي نيست و براي هدايت جامعه خاصي نيز تنظيم و تدوين نشده است. اسلام مي خواهد كه همه انسان ها از تعاليم سعادت بخشش بهره مند شوند. قرآن كريم چراغ هدايت همه انسان هاست و پيامبر گرامي اسلام را بركت براي همه جهانيان معرفي كرده است.
"اين است همان كتابي كه در آن هيچ شكي نيست. پرهيزكاران را رهنماست. آنان كه به غيب ايمان مي آورند و نماز مي گذارند و از آنچه روزيشان داده ايم انفاق مي كنند و آنان كه به آنچه بر تو و پيامبران پيش از تو نازل شده است، ايمان مي آورند و به آخرت يقين دارند.
اي مردم، پروردگارتان را كه شما وپيشينيانتان را بيافريده است، بپرستيد. باشد كه پرهيزكار شويد.
آن خداوندي كه زمين را چون فرشي بگسترد و آسمان را چون بنايي بيفراشت و از آسمان آبي فرستاد و بدان آب براي روزي شما از زمين هر گونه ثمره اي بپرورانيد و خود مي دانيد كه نبايد براي خدا همتاياني قرار دهيد." (آيات شريفه 22، 21، 4، 3، 2 سوره مباركه بقره).
با توجه به آيات شريفه قرآن كريم به روشني مي توان دريافت كه همه انسان ها بدون استثنا مي توانند از بركت اصول و تعاليم اسلام بهره مند شوند.(2)

پي نوشت :
 

1.وهابي و وهابيگري جزو هيچ يك از مذاهب اسلامي و ديني نيست يك مسلك انحرافي خشن و افراطي است كه توسط فرقه اي در عربستان سعودي رشد و نمو پيدا كرده است.(سردبير)
2.اين گزارش توسط آقايان حميدرضا قرباني و حسن سرابي در سفارت جمهوري اسلامي ايران ــ گنبه كوناكري ترجمه گرديده است كه بدينوسيله از آنها تشكر مي گردد.(سردبير)
* كارشناس جغرافياي راهبردي و استاد دانشگاه
 

منبع:پايگاه نور35
/ع