پينوكيو، كهن الگوي معاصر

آدمكي كه آدم شد
 

تاكنون بيش از 35 فيلم فقط به زبان ‌انگليسي براساس داستان پينوكيو تهيه شده است. اگر به اين تعداد، فيلم‌هاي غيرانگليسي‌ زبان و سريال‌هاي تلويزيوني و فيلم‌ها و سريال‌هاي كارتوني را بيفزاييم (تئاترها و اپراها به كنار) شايد تا حدي به سماجت اين عروسك سر به هوا و نافرمان پي ببريم. از بچه و پير و جوان و بي‌سواد و فرهيخته، كسي در اين دهكده ي جهاني از اين وروجك در امان نبوده است. او به هر ترفندي شده به زندگي و ذهن هر يك از ما راه يافته و هر بار به گونه‌اي. در هر جايي كه تصور كني گوشه‌اي مصون از اوست، مانند گوشه ي ذهن فيلسوفي همچون اكو، و در رؤياي نخبه‌اي در آخرين گوشه ي اين جهان، به گونه‌اي نامنتظر، سر و كله ي اين عروسك چوبي پيدا مي‌شود. او در اين صد و اندي سال كه از كارگاه كولودي گريخته، ماجراهاي بي‌شماري را از سر گذرانده و سفرهاي بي‌شماري كرده است. او كه زماني از مدرسه هم فرار كرد، حتي تا مقام استادي دانشگاه ارتقاء پيدا كرد و به هر جاي ممكن يا ناممكن سر زد. او حتي از قصه ي خود نيز گريخت و به قصه‌ها و افسانه‌هاي ديگر هم سرك كشيد!
اصلاً او از ما چه مي‌خواهد؟ شايد مي‌خواهد رازي مهم، مثلاً راه وصول به مقام انسان راستين، را با ما درميان بگذارد يا مثلاً به ما - از زبان اسپيلبرگ - بگويد كه چگونه با يك عروسك، كه حالا ديگر بدون كمك نخ هم مي‌تواند حركت كند (يعني همان ربات يا «مكا»ي اسپيلبرگ) بايد رفتار كرد؟ و اينكه وقتي به عروسكي (يا فرق نمي‌كند، رباتي) سخن گفتن و تفكر آموختيم، وقتي هوس كباب پختن (يا ساختن ماشيني ديگر) به سرمان زد، ديگر نمي‌توانيم از آن به عنوان هيزم (يا آهن قراضه يا بازيافتي) استفاده كنيم. اين چيزها اگرچه بسيار پرارزش و در روزگار ما حياتي‌اند و شايد مهم ترين مسائل روزگار ماشين‌زده ي ما باشند، مسلماً تنها چيزهايي نيستند كه اين شاگرد فراري دبستان - كه مشتاقانه پول فروش كتابش را صرف تماشاي نمايش عروسك‌هاي نسل پيش از خود كرد - مي‌خواهد به ما بياموزد؛ به شرطي كه بصيرتي را كه او يافت بيابيم، و گوش شنوايي را - كه او نداشت - داشته باشيم.
ماجراهاي پينوكيو نوشته ي كارلو لورنزيني، معروف به كارلو كولودي، اثري جهاني و جاودان است؛ به انواع و اقسام شكل‌ها، بارها در اقصي نقاط جهان و به زبان‌هاي گوناگون چاپ و منتشر شده (فقط تا 1976، دويست ترجمه از آن در جهان موجود بوده) و آن را از اين ‌لحاظ با اديسه ي هومر و كمدي الهي دانته مقايسه كرده‌اند. دولت ايتاليا هم با آگاهي از اهميت داستان و نويسنده ي آن در سال 1962 پارك و مركزي مطالعاتي به نام «بنياد كارلو كولودي» را در توسكاني، زادگاه نويسنده، تأسيس كرده است. تنها تا سال 1983 تعداد 531 نسخه ي مصور مختلف از داستان فقط در خود ايتاليا موجود بوده و تا 1996 حدود سي كتاب در نقد داستان يا زندگي‌نامه ي خالق آن وجود داشته كه اين ارقام روزبه‌روز در حال افزايش است. در اين صد و چند سالي كه از آفرينش اين آدمك چوبي گذشته، اين اثر به شكل‌هاي گوناگون و در عرصه‌هاي متفاوت مورد توجه و ارجاع بوده و بازآفريني‌هاي مختلف ادبي و هنري آن، متنوع و رنگارنگ است. چنان‌كه شاهد ظهور پينوكيو در هيأت‌هاي گوناگون - كاشف، فضانورد، دزد دريايي، كارگر راه‌آهن، دوچرخه‌سوار، پليس، استاد دانشگاه و حتي در سال‌هاي 8-1927 در قالب پينوكيوي فاشيست - بوده‌ايم.
شاهكارها از آنجا كه هميشه زنده‌اند و در هر خوانش دوباره‌اي، بخش‌هاي جديدي از لايه‌هاي پنهان‌شان آشكار مي‌شود، هميشه معاصرند و گرد كهنگي نمي‌گيرند و از اين‌رو همواره مورد توجه نويسندگان، فيلسوفان، عالمان، روان‌كاوان، زبان‌شناسان، روشنفكران و هنرمندان بوده‌اند. يكي از نمونه‌هاي بسيار جديد و جالب در مورد ماجراهاي پينوكيو رويكرد فلسفي تيم ماديگان در يكي از شماره‌هاي مجله ي «فلسفه، اكنون» در همين امسال بوده است. در اين مقاله، نويسنده تأثير شخصيت جيميني كريكت فيلم والت ديزني را بر فهم همگاني از وجدان، بسيار بيشتر از نوشته‌هاي عالمانه ي بزرگاني مانند توماس آكويناس، امانوئل كانت و جوزف باتلر درباره ي اين پديده، ارزيابي كرده است. نمونه ي جديد و درخور توجه ديگر، مقدمه‌اي است كه فيلسوف، روشنفكر و نويسنده ي مشهور ايتاليايي، اومبر تواكو بر ترجمه ي جديد (2008) ماجراهاي پينوكيو به زبان ‌انگليسي نوشته است. پينوكيو در كشور ما هم به اندازه ي كافي آشنا و محبوب هست، و اوج اين موفقيت در دهه ي 1360 بود كه سريال كارتوني آن از تلويزيون پخش مي‌شد. اين پرونده‌اي‌ست درباره ي پينوكيو، خالقش، و جنبه‌هايي از چند فيلمي كه بر اساس آن ساخته شده، به اضافه ي مواد و مصالح ديگري براي دوستداران و كنجكاوان اين پديده.
منبع:ماهنامه ي سينمايي فيلم، شماره ي 402.
/ج