راهبردهای روان شناختی حفظ قرآن (3)

د. تقويت خود (1)
 

پس از زيايي از كار و احراز كاميابي از انجام كار مشخص، فرد مي‌تواند خود را تشويق كند و بدين وسيله امكان توفيق بيشتر در انجام بقيه كار را براي خود فراهم سازد؛ به طور مثال مي‌تواند مقرر كند در صورتي كه برنامه حفظ روزانه را به درستي انجام دهد، امكان ديدار دوستان، رفيق به مهماني، تماشاي برنامه تلويزيوني خاص و... براي او ايجاد شود؛ البته در صورتي نيز كه فرد وظيفه مشخص خود را انجام ندهد مي‌تواند با استفاده از روش هاي ذيل رفتار نامطلوب كم كاري خويش را حذب كند يا كاهش دهد:

1. محروم كردن از تقويت
 

روش محروم كردن (2) يعني فرد به دليل رفتار نامطلوب (كم كاري در حفظ روزانه قرآن) براي مدتي از تقويت هاي مورد علاقه محروم شود؛ براي مثال، فرد به دليل كوتاهي در حفظ هر صفحه، خود را از تماشاي برنامه تلويزيوني مورد علاقه محروم سازد.

2. جريمه كردن (3)
 

جريمه كردن، برداشتن مقدار مشخصي از يك تقويت كننده، مشروط به وقوع رفتار مشكل آفرين است. جريمه، زماني كه به كاهش در احتمال بعدي رفتار مشكل آفرين مي‌انجامد، شيوه تنبيهي منفي است؛ (4) به طور مثال اگر فرد با خود قرار بگذارد هر گاه برنامه روزانه حفظ قرآن را اجرا نكرد، خود را جريمه كرده، مبلغي پول به عنوان صدقه بپردازد، احتمال بسيار كمي وجود دارد كه پس از نخستين بار جريمه باز هم برنامه روزانه حفظ قرآن را به تعويق اندازد.

در اين روش، فرد با خود قرار مي‌گذارد كه در صورت تخلف از برنامه حفظ قرآن، آن را در نخستين زمان ممكن جبران كند. اگر افزون بر جبران تخلف، قرارشود به انجام اعمال اصلاحي ديگر نيز بپردازد، براي مثال افزون برآنكه صفحه را حفظ كند، آيات آن را نيز بنويسد، به روش مورد استفاده، جبران اضافي (6) مي‌گويند.(7)

3. تمركز حواس (8)
 

در موارد بسياري، با اينكه طبق برنامه روزانه به حفظ قرآن مي پردازيم، پس از صرف زمان متوجه مي‌شويم كه يادگيري صورت نگرفته و افكار پراكنده، ما را به سوي خود جلب كرده و نتوانسته‌ايم بر روي مطالعه و حفظ آيات قرآن كريم متمرکز شويم. در اين صورت، در توجه به مطلب و متمركز ساختن حواس در مورد آن مشكل داريم. تمركز حواس، ما را توانا مي‌سازد به يك تكليف جذب شده، به رغم وجود عوامل حواس پرتي، آن تكليف را ادامه دهيم؛ (9) از اين دو تمركز حواس به ويژه عملي دفاعيضد تاخت و تاز افكار خارجي است.(10)
ز فكر تفرقه باز‌اي تا شوي مجموع به حكم آنكه چوشد اهرمن سروش آمد (11)
دقت در امور ذيل مي‌تواند ما را براي رسيدن به تمركز بيشتر ياري رساند:

محيط مناسب
 

اگر بايد حواس خود را براي مطالعه متمركز كنيد، لازم است نخست خود را از دنياي خارج مجزا سازيد و محيط مناسبي را براي مطالعه برگزينيد. چنين محيطي بايد آرام و روشن و داراي گرمايي طبيعي و ساكت باشد. هيچ چيزي به اندازه سر و صدا، به ويژه سر و صداهاي مكرر و خسته كننده، براي تمركز حواس زيان بخش نيست. اين محيط كار به دو دليل اهميت دارد: نخست به اين دليل كه نمي‌توانيد حواس خود را متمركز ساخته، مطالعه كنيد، مگر اينكه شرايط آرامش و راحتي ذكر شده مورد توجه قرار گرفته باشد؛ سپس به اين دليل كه شما هربار كه خود را در وضعيت مادي يكساني در مطالعه قرار مي‌دهيد، بازتابي‌ شرطي ازتمركز را ايجاد مي‌كنيد. هنگامي كه بدن هميشه در موقعيت مادي يكسان قرار گيرد، ذهن به خودي خود حالتي بيدار و دقيق و متمركز به خود خواهد گرفت.(12)
با توجه به اهميت نقش اكسيژن برروي سلول هاي مغزي و در نتيجه، فعاليت هاي فكري، بايد از حفظ كردن قرآن در مكان هايي كه داراي هواي آلوده و دودآلود و يا دم كرده هستند، پرهيز كرد و حتي الامكان از محيط هايي كه داراي هواي سالم و آزاد هستند، بهره برد.(13)

حذف علل مادي پريشان حواسي
 

پس از استقرار در محيط انتخاب شده ديگر نبايد علت و موجبي براي تفريح فكر داشته باشيد؛ پس بايد هرچه را كه در اطراف شما مي‌تواند باعث عدم تمركز شود، خارج كنيد. اسناد و مدارك، نقشه راه ها، روزنامه ها و مجله را در محلي دور از نظر قرار دهيد.
جلو پنجره اتاق قرار نگيريد. يكي به اين علت كه نور را از مقابل دريافت خواهيد كرد و ديگر، اينكه ممكن است از پنجره موضوعي را مشاهده كنيد كه توجه شما را به خود جلب كند و تمركز حواس شما را به هم زند. (14)
به علل پيش گفته بكوشيد هنگام راه رفتن يا هنگامي كه سوار اتومبيل، اتوبوس و مانند آن هستند، به قرائت و مطالعه و حفظ آيات از روي قرآن نپردازيد. در اين حالت ها بهتر است آياتي را كه پيش تر حفظ كرده‌ايد، تكرار و تمرين و آنها را در ذهن خود مرور كنيد. (15)

انتخاب بهترين لحظات
 

به طور كلي از همان ساعات اول بيداري، مغز آماده است و بيشتر از ساير اوقات انرژي ذهني دارد. آزمايش هاي بسياري روي محصلان انجام شده تا درجه خستگي فكري ايشان در ساعات گوناگون روز مشخص شود. همچنين مشاهده
شده در جريان كلاس هاي صبح، دانش آموزان اشتباهات املايي كمتري دارند؛ سريع تر محاسبه مي‌كنند و حساسيت لامسه ايشان بيشتر است؛ در نتيجه امكانات بيشتري در اختيار دارند. يك گروه از دانش آموزان كه صبح قبل از آغاز كلاس (40) غلط املايي داشته‌اند، تعداد اشتباهانشان پس از گذشت يك ساعت از كلاس به 70 غلط، پس از دو ساعت به 160 غلط و پس از سه ساعت به 190 غلط رسيده است.
نتيجه اين مشاهدات مشخص مي‌كند كه براي يادگيري مسأله‌اي اساساً بايد اين عمل را در ساعات اوليه صبح انجام داد. درعين حال چون ضمير ناخودآگاه نقش بسيار مهمي در رابطه با يادگيري دارد، بهتر است شب ها قبل از خوابيدن، موضوع مورد مطالعه صبح را به سرعت بررسي كنيد. اين اصل كه شامل يادگيري هنگام صبح است، مطمئناً بدون استثنا نيست. افرادي كه عادت دارند تا دير وقت شب كار كنند، اغلب، صبح ها خسته بوده، در نتيجه براي اين كار آمادگي ندارند؛ پس ساعات بعد از ظهر و شب براي آنها جهت به خاطر سپردن و كارهاي حفظي بهتر است. (16)
ضمناً بهتر است زمان به صورت متراكم به حفظ قرآن اختصاص داده نشود؛ بلكه زمان به صورت پراكنده و متناوب باشد. تأثير «توزيع و زمانبندي» به تحقيقاتي اشاره دارد كه نشان مي‌دهد زماني اطلاعات بهتر يادآوري مي‌شود كه مطالعات فرد به صورت متراكم انجام نگرفته؛ بلكه پراكنده و متناوب باشد؛ چون مطالب در مطالعه توزيع شده، در مقايسه با مطالعه متراكم، بيشتر و كامل تر پردازش مي شود. (17)
به طور كلي زمان مطالعه را طوري در نظر بگيريد كه بتوانيد حتي الامكان قبل و بعد از آن كمي استراحت كنيد.(18)

انتخاب قرآن مناسب
 

انتخاب نوع قرآن نيز عاملي مؤثر در جهت تمركز يا عدم تمركز حواس است. قرآن مورد استفاده بايد ساده و داراي خطي زيبا و كاملاً خوانا، همراه با اعراب گذاري دقيق، كم زرق و برق و در عين حال بي غلط باشد و كلمات و حروفش در هم و بر هم نگاشته نشده باشند و در ضمن داراي ترجمه زيرنويس سليس و روان باشد. معتبر بودن شماره آيات قرآن مورد نظر مهم است.
از قرآن هايي كه زمينه صفحات رنگارنگ و مزين دارند، حتي الامكان استفاده نشود. به كار بردن قرآن هايي كه زمينه صفحات آن كاملاً سفيد است، باعث خستگي چشم مي‌شود. در طول مدت حفظ قرآن از قرآن هاي گوناگون استفاده نشود؛ زيرا در اين صورت به تدريج براي ذهن مشكلاتي ايجاد مي‌شود و تصوير آيات و صفحات از قرآن هاي گوناگون در ذهن با يكديگر اختلاط خواهند يافت و در نتيجه ممكن است برخي آيات محل مشخص خود را در صفحه ذهن نيابند؛ پس آيات فقط از يك نوع قرآن حفظ شود؛ البته مناسب است چندين جلد از قرآن مورد نظر خود را در قطع هاي گوناگون جيبي و وزيري تهيه كنيد تا بتوانيد افزاون بر اينكه در منزل حفظ مي‌كنيد، در محيط بيرون نيز با استفاده از قرآن جيبي، از وقت خود به طور كامل بهره ببريد.(19)

هـ. آمادگي جسمي – رواني
 

آمادگي جسمي – رواني شرط ديگر تمركز حواس به شمار مي‌رود؛ بنابراين، عواملي چون گرسنگي و تشنگي، خستگي و كسالت، خواب آلودگي، اضطراب، عجله، دل مشغولي و... باعث آن مي‌شود كه هنگام حفظ قرآن، آرامش و تمركز لازم را نداشته باشيم و نتوانيم قرآن را به دقت حفظ كنيم. براين اساس، بهتر است ابتدا آمادگي لازم را به دست آورده، برنامه حفظ قرآن خود را به زمان مناسب ديگري موكول كنيم.

و. كاستن از بار حافظه
 

بهتراست ذهن خود را از پرشدن دور كنيد؛ زيرا در اين صورت، حافظه خود را با اين انديشه كه كارهاي كوچك متعدد روزانه ضرورتاً بايد در زمان خاصي انجام شوند، انباشته خواهيد كرد.(20) آن گاه كه مجبور شويم بسياري از موضوعات كوچك و پيش پا افتاده را به خاطر بسپاريم، توانايي خود را در جهت تمركز حواس براي حفظ قرآن به حداقل ممكن كاهش داده‌ايم. براي اينكه مانع از فشار اين موضوعات به ذهن شويم، پيشنهادهاي ذيل توصيه مي‌شود:
كارهايي را كه بايد انجام شود، باسرعت انجام دهيد تا ديگر به آنها فكر نكنيد.
از توجه به افكار بي ارزش، بيهوده، تصاوير نامناسب، متون بي محتوا و جزئيات گنگ خوداري كنيد. براي اين كار كافي است هر چيزي را در همان وهله اول حفظ نكنيد.(21)
موضوعات روزمره را كه هنگام حفظ قرآن به ذهن خطور مي‌كند، بي درنگ در يك دفتر يادداشت، يادداشت كرده، بدين وسيله حافظه خود را درگير آن نكنيد.
بكوشيد موضوعات كم ارزش و جزئي را كه در كار حافظه اخلال ايجاد مي‌كند، به فراموشي بسپاريد.(22)

پي نوشت ها :
 

* دانشجوي دكتري روان شناسي تربيتي مؤسسه آموزشي وپژوهشي امام خميني قدس سره.
1. self - reinforcement.
2. time out.
3. response cost
4. ريمونه ميلتن برگر، شيوه هاي تغيير رفتار، ترجمة علي فتحي آشتياني و هادي عظيمي آشتياني، ص 167.
5.restitutional.
6. overcorrection
7. علي اكبر سيف، روان شناسي پرورشي، ص 460.
8. concentration.
9.G Terry page, jB thomas , A R marshall, international dictionary of education, p . 80
10. عبدالکريم قريب، 57 درس براي تقويت حافظه، ص 113.
11. شمس الدين محمد حافظ ، ديوان حافظ ، به اهتمام حسن اعرابي، ص 169.
12. عبدالكريم قريب، 57 درس براي تقويت حافظه، ص 114.
13. شهريار پرهيزگار، چگونه قرآن را حفظ كنيم؟، ص 37.
14. عبدالكريم قريب، 57 درس براي تقويت حافظه، ص 114.
15. همان.
16. روبرت توكه، چگونه حافظه برتر داشته باشيم، ترجمه ساعد زمان، ص 197 و 198.
17.گلاور، جان اي راجر اچ و برونينگ، روان شناسي تربيتي اصول و كاربرد آن، ص 86
18. سيد حشمت الله مرتضوي زاده، روان شناسي تمركز، ص 62.
19. شهريار پرهيزگار، چگونه قرآن با حفظ كنيم؟، ص 33.
20. روبرت توكه، چگونه حافظ برتر داشته باشيم؟، ص 199.
21. همان، صد 200.
22. همان.
 

منبع:اسلام و پژوهش هاي تريبيتي ش 3

/ج