مفهوم «تأويل» در سوره يوسف عليه السلام(1)

چکيده:
 

چه بسيار واژه هاي قرآني که در ساختار کلام الهي از بار معنايي خاصي برخوردارند و جز با ژرف انديشي و تأمل در زبان قرآن، دسترسي به معاني آنها ميسر نمي باشد. «تأويل» که شاهد هفت مرتبه تکرار آن در قرآن هستيم، از جمله واژه هايي است که در ترکيب با ديگر کلمات و يا عبارات قرآني، معاني مختلفي را افاده مي نمايد. در بسياري ازآنها ميان اهل تفسير اختلاف چنداني ديده نمي شود. آنچه در تفاسير تاکنون ابهام آميز مي نمايد، مفهوم اين واژه در آيه 37 سوره يوسف است که ترجمه هاي قرآني دسترس، غالباً «تعبيرخواب» را بر آن انتخاب کرده اند که پيام آيه را دگرگون ساخته است.
اين مقاله با نگاهي نقدآميز به ترجمه ها و تفاسير موجود، به دنبال کشف بهترين و نزديک ترين مفهومي است که سخن وحياني را در اين زمينه در بر مي گيرد.

کليد واژه ها:
 

تأويل/يوسف عليه السلام / تعبير خواب / چگونگي غذا / ذلکما

پيش گفتار
 

آيات قرآني با چيدمان حکيمانه ي کلمات و ترکيب واژه ها در سياق عبارات خود، تفسيرگوي يکديگر مي باشند. (1)درآياتي که به دليل نبود روايات صحيحي از پيشوايان معصوم عليهم السلام دسترسي به تفسيري واقعي تر ازآنها ميسر نيست، ژرف کاوي
در ساختار کلام الهي تنها سنجه اي است که ما را به دريافت درست تري از پيام وحياني رهنمون مي باشد.
بر اين اساس، سوره يوسف که زيباترين جلوه هاي جمال انسانيت و سيره نبوي را ترسيم مي نمايد - در زماني که به دليل نمايش فيلم داستاني آن از صدا و سيماي جمهوري اسلامي ايران، به فراگير شدن مفاهيم و پيام هاي آن در گستره اي به اندازه مخاطبان داخلي و خارجي منجر شده است - از اهميت بيشتري برخوردار است تا با بررسي برخي از آيات و مفاهيم مورد اختلاف آن در ميان مفسران، تا جايي که اقتضا دارد، نقاب از عروس معناي برانداخته و با زدن در محک تحقيق دوباره، پيام هاي نزديک به واقعيت آن برگزيده شود.
ما در مقاله پيشين،(2) مفهوم شناسي واژه هاي «ربي» ، «هم» و «برهان» را در سوره يوسف مورد بازکاوي قرار داديم و اينک به مفهوم «تأويل» در آيه 37 همان سوره که مورد اختلاف مفسران است مي پردازيم.
آيات 36 و 37 سوره يوسف
براي ورود به بحث، ابتدا لازم است که متن و معناي دو آيه زير را در طول مقاله به خاطر داشته باشيم. آنها عبارتند از:
(و دخل معه السجن فتيان قال أحدهما اني أراني أعصر خمراً و قال الآخر اني أراني أحمل فوق رأسي خبزاً تأکل الطير منه نبئنا بتأويله انا نراک من المحسنين*قال لا يأتيکما طعام ترزقانه الا نبأتکما بتأويله قبل أن يأتيکما ذلکما مما علمني ربي اني ترکت ملة قوم لا يؤمنون بالله و هم بالآخرة هم کافرون)
«همراه يوسف، دو جوان ديگر هم زنداني شدند. يکي از آنان گفت: خواب ديدم که انگور را براي شراب ساختن مي فشارم و ديگري گفت: خواب ديدم که مقداري نان روي سرم گذاشته ام و پرندگان از آن مي خورند. خواب ما را تعبير کن که تو را از نيکوکاران مي بينيم. (يوسف) گفت: غذايي که روزي شماست براي شما نمي آورند، مگر اينکه پيش از آمدنش از چگونگي آن به شما خبر مي دهم. اين از چيزهايي است که پروردگارم به من آموخته است. من آيين قومي را که به خدا اعتقاد ندارند و منکر آخرتند، رها کرده ام.»

«تأويل» در آيه مورد نظر از نگاه مفسران
 

تفاسير و ترجمه هاي قرآني با توجه به معنا و مفهومي که از واژه «تأويل» در عبارت آيه دوم داشته اند، دوگانگي تفسير و ترجمه آن را موجب شده و پيام آيه را با برداشت هاي گوناگوني که در هر کدام از آن معاني به دست مي آيد، به طور ابهام آميز رها کرده اند و اگر برخي از تفاسير هم بدان پرداخته اند، يا به نقل قول ها بسنده کرده، و يا به طور کوتاه از کنارش گذشته اند. در نتيجه شماري از زيبايي ها، پيام ها و نکات ظريف آيه در پرده ابهام باقي مانده و يا به برداشت هاي ديگري منجر شده است.
در گروه بندي تفاسير و ترجمه هاي قرآني درمي يابيم که آنها نوع پاسخگويي حضرت يوسف عليه السلام به هم زنداني هايش را که از تعبير خوابشان سؤال کرده بودند چهار گونه آورده اند:

گروه نخست:
 

الف) ترجمه آيه:
 

«يوسف عليه السلام در پاسخ آنها گفت: من شما را پيش ازآنکه طعام آيد و تناول کنيد، به تعبيرخوابتان آگاه مي سازم که اين علم از چيزهايي است که خداي به من آموخته است، زيرا من آيين گروهي را که به خدا بي ايمان و به آخرت کافرند ترک گفتم.»

ب) پيروان ديدگاه در ميان تفاسير:
 

آسان، روشن، عاملي، کوثر، مخزن العرفان، نور، طبري، صفي، تبيين القرآن، بيان السعاده، من وحي القرآن، نمونه، هدايت، من هدي القرآن، التحرير و التنوير، تيسير الکريم الرحمن، الجامع لأحکام القرآن، منشور جاويد، از جمله تفاسيري هستند که گروه نخست را نمايندگي مي نمايند.

ج) پيروان اين ديدگاه در ترجمه هاي قرآني:
 

آيتي، ارفع، اشرفي تبريزي، الهي قمشه اي، انصاريان، برزي، بروجردي، پورجوادي، ترجمه الميزان، تشکري آراني، شعراني، طاهري قزويني، فارسي،
فيض السلام، کاويانپور، حجتي، مشکيني، مصباح زاده، مکارم شيرازي، نوبري، ياسري، انصاري خوشابر، دهلوي، صفارزاده، صفوي، معزي، ترجمه طبري.

گروه دوم:
 

الف) ترجمه آيه:
 

«(يوسف) گفت: غذايي که روزي شماست براي شما نمي آورند، مگر اينکه پيش از آوردنش، از چگونگي (نوع، رنگ، طعم، مقدار و ...) آن شما را آگاه مي نمايم...»

ب) پيروان اين ديدگاه در ميان تفاسير:
 

احسن الحديث، خسروي، روان جاويد، تاج التراجم، نسفي، ارشاد الاذهان، اطيب البيان، انوار درخشان، البلاغ، تفسير اثني عشري، الکاشف، المبين، المعين، شريف لاهيجي، منهج الصادقين، تقريب القرآن الي الاذهان، الجديد، حجة التفاسير و بلاغ الاکسير، زبدة التفاسير، سواطع الالهام، الفرقان في تفسير القران بالقرآن، مقتنيات الدرر و ملتقطات الثمر، مواهب عليه، الميزان، مقاتل بن سليمان، فتح القدير، البحر المديد، بحرالعلوم، بيان المعاني، القرآني القران، المراغي، المنير في العقيدة و الشريعة و المنهج، الواضح، الوسيط (طنطاوي)، روح البيان، تفسير سور آبادي، روح المعاني، الفواتح الالهيه و المفاتح الغيبية، الفتوحات الهيه، الکشاف، محاسن التأويل، المحرر الوجيز، مراح لبيد لکشف معني القرآن المجيد، معاني القرآن، الميسر، جمال انسانيت يا تفسير سوره يوسف، کشف الحقايق عن نکت الآيات و الدقائق.

ج) پيروان اين ديدگاه در ميان ترجمه ها:
 

در ميان ترجمه هاي قرآني، رضا سراج، تنها مترجم قرآني است که ازاين ديدگاه پيروي کرده است.

گروه سوم:
 

الف) ترجمه آيه
 

«گفت: غذايي براي شما [در خواب] آورده نمي شود که بخوريد، مگر آنکه از تعبير آن [در بيداري] - پيش از آنکه براي شما وقوع بيابد - خبردارتان مي کنم...»

ب) پيروان اين برداشت در تفاسير:
 

کشف الاسرار و عدة الابرار، دقائق التأويل و حقائق التنزيل، الوجيز في تفسير الکتاب العزيز (دخيل)، الجلالين، جامع البيان، الکشف و البيان.

ج) پيروان اين برداشت در ترجمه:
 

در ميان ترجمه ها، محمد خواجوي و ابوالقاسم پاينده، دو مترجمي هستند که به اين ديدگاه گرايش نشان داده اند.

گروه چهارم:
 

الف) ترجمه آيه:
 

اين گروه يا ترجمه دو پهلو ارائه کرده اند، يا اينکه معاني سه گانه قبلي را در ترجمه خود گنجانيده اند. سه نمونه از ترجمه هاي اين گروه را در زير مي آوريم:
1-«گفت: غذايي که مي خوريد نزد شما نمي آيد، مگر اينکه پيش از آن من شما را از تعبير آن آگاه مي کنم...» (تفسير کوثر، جعفري).
2-«گفت: هيچ خوردني که روزي شما سازند شما را نرسد، مگر به تأويل آن - تعبير و سرانجام خواب يا آن خوردني - پيش از آنکه به شما رسد آگاهتان کنم...» (مجتبوي).
3-«گفت: غذايي که خوراک شما شود به رؤيايتان نيايد، مگر شما را از تعبير آن پيش از آنکه وقوع يابد خبردار کنم...» (پاينده).

ب) پيروان اين ديدگاه در ميان تفاسير:
 

جوامع الجامع، روض الجنان، التبيان، مجمع البيان، الصافي، تفسيرعبدالله شبر، کنزالدقائق و بحرالغرائب، التفسير لکتاب الله المنير، جلاء الاذهان و جلاء الاحزان، الجوهر الثمين، الوجيز في تفسير القرآن العزيز (عاملي)، تفسير القرآن العظيم (ابن
کثير)، تفسير القرآن العظيم (ابن ابي حاتم)، التفسير المظهري، تفسيرالوسيط (زحيلي)، غرائب القرآن و رغائب الفرقان، جواهر الحسان، زاد المسير، کتاب التسهيل التنزيل، لباب التأويل في معاني التنزيل، معالم التنزيل، مفاتيح الغيب، تفسير راهنما.

ج) پيروان اين ديدگاه در ميان ترجمه ها:
 

بهرام پور، حلبي، رضايي اصفهاني، رهنما، فولادوند، مجتبوي،
در جمع بندي ديدگاه هاي چهارگانه که از تعداد 131 تفسير و ترجمه قرآني استخراج شده است، نتايج زير حاصل مي شود:

ترتیب	خلاصه دیدگاه	پیروان در تفسیر	پیروان در ترجمه
گروه اول	تأویل=تعبیر خواب	17	27
گروه دوم	تأویل=چگونگی غذایی که خواهند آورد	48	1
گروه سوم	تأویل=تعبیر غذایی که در خواب دیده اند	6	2
گروه چهارم	نقل اقوال یا ترجمه دو پهلو	23	7
جمع	-	95	36

پي نوشت ها :
 

* کارشناسي ارشد مديريت

منبع:نشريه پژوهش هاي قرآني ،شماره60-59.

/ج