بررسی استخوان بندی شهر اصفهان (1)

دوره نخست ( پیدایش شهر)
 

هسته ی اولیه شهرکنونی اصفهان، دو سکونتگاه کوچک به نام های جی و یهودیه بوده است. موقعیت مناسب جغرافیایی شامل وجود یک رودخانه ی دائمی، آب و هوای مناسب،خاک حاصل خیز برای فعالیت های کشاورزی در جلگه ی رودخانه ی زاینده رود، عوامل مؤثری در استقرار این سکونتگاه ها بوده است.جی درحاشیه ی زاینده رود واقع بوده و یهودیه در کنار راه ارتباطی و بازرگانی منطقه، درجلگه ای هموار مستقر بوده است.

ویژگی های کالبدی
 

جی شهری بوده که به چهار دروازه و مرکز حکومتی آبادی های توابع آن محدود بوده است. یک ارگ قدیمی در جی وجود داشته و جی در کنار مسیر ارتباطی بازرگانی منطقه، پناهگاهی برای عبور کاروانیان بوده است. جی در صدر اسلام بر خلاف یهودیه که شهری بی دفاع و دایره مانند بوده است، پادگانی برای فتح ناحیه به دست مسلمانان بود.
عناصر اصلی شهر در جی، یک بازارگاه یا میدان السوق بوده که در برابر دروازه ی خور، در شمال شهر قرارداشته است. بعد از اسلام مسجد جمعه ای در جی ساخته می شود.
بعد از فتح ناحیه توسط مسلمین، کاسته شدن از اهمیت دفاعی جی به دلیل ثبات سیاسی و آمیخته شدن اعراب با ایرانیان،مرکز حکومت از جی به خوزینان، دهکده ای بین جی و یهودیه منتقل گردیده، همچنین قصر و مسجد جمعه ای در ساحل نو فرسان بنا شد،بازار بزرگی نیز در حومه ی خوزینان در مقابل یهودیه و درمنطقه شمال غربی آن،گسترش یافت.
با توسعه ی ساخت و سازها، چندی بعد این ناحیه به یهودیه اتصال یافت و خوزینان در یهودیه مستحیل گردید.سپس مسجد جمعه ی سوم در یهودیه و در محل مسجد جمعه ی کنونی اصفهان بنا شد.

موقعیت استخوان بندی در شهر
 

به دلیل تحولات سیاسی -نظامی منطقه درصدراسلام،موقعیت هسته ی مرکزی درسه مرحله تغییر مکان می دهد،که شامل مراحل زیر است:
درمرحله ی نخست،استخوان بندی اصلی سکونتگاه درحاشیه ی شمالی دروازه ی اصلی جی و در مجاورت محوراصلی آن قرار داشته است. این مجموعه از یک سو با فضاهای بازو از سوی دیگر با بافت مسکونی هم جوار بوده است.
درمرحله ی دوم،هسته ی جدیدی از عناصر شهری بین این دو سکونتگاه و در حاشیه ی نهر آب شکل می گیرد. بازار موقعیت حومه ای نسبت به سکونتگاه اصلی ( خوزینان )داشته و در کنار راه ارتباطی به یهودیه واقع بوده است. در مقطع سوم مسجد جمعه و میدان کهنه در مرکز یهودیه واقع بوده اند که با رشد شهر به سمت شمال شرق، جنوب غرب، شمال غرب و جنوب، موقعیت شهری قبلی آن تثبیت می شود.

ساختارکالبدی استخوان بندی در شهر
 

با نتیجه گیری از اطلاعات محدود موجود در این زمینه، مرکز کاربری های عمومی در جی به صورت دو هسته بوده است که احتمالاً از طریق یکی از دو محور اصلی شهربا یکدیگر در رابطه بوده اند. یکی از این هسته ها در خارج از شهر(بازارگاه و میدان ) و هسته ی دیگر(مسجد)، در داخل شهر شکل گرفته است.
درخوزینان ساختار عناصر استخوان بندی آن به صورت یک هسته که شامل قصر و مسجد و یک عنصر با ساختار خطی که همان بازار بزرگ شهر می باشد، بوده است. در یهودیه یک ساختار هسته ای و متمرکزازعناصر شهری شامل مسجد جامع و میدان کهنه وجود داشته است.
دو قطبی بودن مرکز شهر( میدان کهنه و نقش جهان )، باعث تلفیق پایدار و ارگانیک مرکز شهر صفوی با مرکز کهنه پیش از آن شد. بازار طویل شهر مانند پلی میان مرکز شهر کهنه و مرکز شهر جدید ارتباط برقرار می نمود و با واقع شدن در میدان جاذبه ی این دو قطب، توانست زنده و فعال باقی بماند.

ویژگی های کارکردی
 

1-مرکزیت اداری و حکومتی ؛
2- مرکز معاملات و مبادله ی کالای کشاورزان روستاهای اطراف و در عین حال مکانی برای گرد آمدن مردم و برگزاری مراسم جشن سال نو و نیز برپایی بازار مکاره ی نوروزی؛
3- کارکرد فرهنگی ،مذهبی ( مسجد جمعه).
در ادامه ی تحولات این ناحیه، عملکرد عناصرشهری در خوزینان نیز مشابه با جی بوده و فعالیت اداری - حکومتی و مذهبی در مجاور هم و فعالیت های تجاری با فاصله از آن دو است، اما در ادامه ی تحول در یهودیه فقط عناصر مذهبی و تجاری شکل گرفته و عناصر اداری در خوزینان واقع بوده است.

دوره ی دوم ( اوایل اسلام )
 

ویژگی های کالبدی
 

عناصرطبیعی و مصنوع: دراین دوره حضور عناصر طبیعی در استخوان بندی اصلی شهر چون دوره ی پیش دیده نمی شود؛اما در مورد عناصر مصنوع که در شکل گیری استخوان بندی شهر مؤثر بوده اند،(غیر از راه های ارتباطی اصلی که در میدان کهنه همدیگر را قطع می کنند)از عناصری چون مسجد جمعه، بناهای حکومتی و بازار که حول میدان کهنه متمرکز شده اند،می توان نام برد. تا پیش از این دوره، میدان کهنه در حاشیه ی یهودیه قرار داشته است،اما در نتیجه ی پیوستن خوزینان به یهودیه، این میدان در مرکز یهودیه قرار می گیرد.

موقعیت استخوان بندی در شهر
 

عناصر اصلی شهر بر روی محور اصلی یا ستون فقرات شهر ( محور شمالی -جنوبی ) قرار گرفته اند. این محور همان راه ابریشم و ادویه بوده و از وسط شهر می گذرد،از این رو استخوان بندی اصلی در مرکز ثقل شهر واقع است.اطراف این محور اصلی را فضاهای مسکونی احاطه می کنند. موقعیت این هسته ی مرکزی از استخوان بندی اصلی شهر در محل تلاقی دو راه اصلی شهر، شمال شرقی به جنوب غربی و جنوب شرقی به شمال غربی ست.

ساختارکالبدی استخوان بندی در شهر
 

اساس ساختارکالبدی استخوان بندی اصلی شهر در این مقطع تاریخی،تلاقی دو محور اصلی ارتباطی است که امتداد یکی از این دو محور در محل تلاقی تغییر مکان داده و گشایشی به صورت میدان حاصل شده است که به وجود آورنده ی یک تمرکز از نوع هسته ای در محل تلاقی ست. عناصر اصلی استخوان بندی اصلی شهر مثل مسجد و قصر حکومتی در این هسته شکل گرفته اند و بازار به صورت عنصری خطی از دو سمت این هسته ی اصلی و در راستای محور اصلی تر از دو جهت گسترش یافته است.
به دلیل آن که همه ی معابر اصلی شهر به میدان کهنه ای که در حاشیه ی یهودیه و سپس در قلب اتصال یهودیه به خوزینان واقع بوده ختم می شوند،ساختار استخوان بندی اصلی شهر،شکلی از یک الگوی شعاعی به خود می گیرد.

بافت شهری استخوان بندی
 

سه نوع بافت در منطقه ی استخوان بندی اصلی شهر موجود است:
1-بافتی که دارای قطعه بندی های کوچک ،ریزدانه،مسقف و با محصوریت بالا ( بازار) می باشد.
2- بافت درون گرا که با فضاهای بسته با بازار مرتبط می شوند ( مسجد،سرا،کاروان سرا).
3- بافتی که فضای باز احاطه کننده ی فضای بسته می باشد ( کوشک ).
فضاهای باز مذکور توسط دایره هایی از فضاهای عمومی منفک شده اند.
در بافت این محدوده، ابتدا از فضاهای بسته و محصور به داخل فضای نیمه بازمشرف به میدان عبور کرده و سپس با عبور از فضاهای بسته با فضاهای باز اختصاصی هر بنا، ارتباط برقرار می شود.
درسلسله مراتب عبور از فضاهای فوق، تنوع فضایی از جهت اندازه، کیفیت فضایی و محصوریت، قابل ادراک بوده است. در این بافت شهری وجود یک فضای باز عمومی ( میدان کهنه ) قابل توجه است.

ویژگی های کارکردی
 

سه کارکرد حکومت، مذهب و تجارت،دراستخوان بندی اصلی شهر و شبکه ی ارتباطی اصلی، قابل ذکر است. اگر چه هر یک حوزه ای مجزا دارند، مجاورت و تمرکز آن ها قابل توجه است. فضای باز وسیع میدان کهنه که در ابتدا به عنوان مکانی برای اسب دوانی و چوگان و دادو ستد مورد استفاده بوده است،دراین دوران به عنوان فضایی مشترک بین عملکرد حکومت و مذهب جهت انجام تشریفات مذهبی و یا گرد هم آیی های مختلف استفاده شده و الگوی مناسبی را در ترکیب کارکردهای ستون فقرات مطرح می کند.

ویژگی دسترسی ها و آمد و شد
 

دراین دوره، از چهار محور که با یکدیگر در محدوده ی استخوان بندی اصلی تلاقی کرده اند، با خارج شهر دسترسی برقرار می شود.اتصال دروازه ی شمال غربی به جنوب شرقی ، اتصال شمال شرقی به جنوب غربی که دو شاخه شده،یکی به سمت غ

رب و دیگری به سمت جنوب می رود.
ارتباطات داخلی شهرنیز به صورت سلسله مراتب و از همین دو محور اصلی صورت می گیرد و بیش تر معابر به میدان کهنه ختم می شوند.

دسترسی بین عناصر اصلی استخوان بندی شهر
 

دسترسی بین عناصر استخوان بندی اصلی شهر از طریق میدان کهنه و نیز توسط راسته ی بازار با یکدیگرامکان پذیر بوده است. دسترسی ها بنا به اهمیت عناصر مورد بحث یا به طور مستقیم از بازار یا در صورتی که همچون مسجد جامع در مجاورت میدان بوده اند،به طور مستقیم از میدان فراهم شده و یا به طور غیرمستقیم همانند برخی از کاروان سرا ها از طریق راسته های انشعاب از بازار اصلی فراهم شده و کاربری اصلی یعنی مقر حکومتی به طور مستقیم از میدان دسترسی داشته است.
منبع:نشریه دانش نما،شماره167-169
/ع