اصفهان و زاینده رود

رودخانه ی زاینده رود بزرگ ترین رود مرکزی ایران است که از ستیغ 3 تا 4 هزار متری برف گیر زرد کوه، کوهرنگ و فریدن سرچشمه گرفته است و نشیب های تند و دره های پر پیچ و خم و کوهستانی را می پیماید و تند و سرکش و مغرور به پیش می رود به هر کجا که گام می گذارد، بذر زندگی و شادی و امید می پاشد؛کوه و دشت و دامنه را سرسبز می کند،شوره زار و خارستان را گلستان می سازد،بیابان ها را آبادان می کند،انسان و دام و دد و پرنده و گل و گیاه را سیراب می نماید و سرانجام افتادن و خیزان و خسته و ناتوان در پهنه ی گسترده ی کویرگرم و سوزان، با دلی خونین در مرداب گاوخونی می میرد.
او در دهان همه ی تشنه کامان آب زندگی و شهد و انگبین می ریزد،اما دریغ و درد که انسان نادان و نمک نشناس تا آن جا که می تواند زهر در کامش روانه می سازد.
ابرهای دریای مدیترانه برفراز کوهرنگ و زردکوه باعث ریزش باران و برف می شوند. برف ها درزمستان انباشته می گردند و در بهار و تابستان آرام آرام آب می شوند. بخشی ازآن ها ازدامنه ها سرازیر می گرددوبخشی در غارهای زیرزمینی و شکاف کوه ها انبار شده، از چشمه های زلال و پرآب کارستی فوران می کند. آنگاه جویبارها به هم پیوسته و رودخانه ی خروشان را می سازند.

تونل اول کوهرنگ که در سال 1333 ه.ش. ساخته شده و 3 کیلومتر درازا دارد، بخشی از آب های کارون را به سوی زاینده رود برمی گرداند. داستان این تونل به گذشته های دور می رسد. دانشمند،ریاضی دان و عارف بزرگ زمان صفوی،شیخ بهایی نخستین بار نقشه و برنامه ی کندن یک کانال برای برگرداندن آب های کارون به سوی زاینده رود را کشید.به دنبال آن، به دستور شاه عباس یک مهندس فرانسوی به نام دوشنه برای این کاربه ایران آمد و بخشی از کانال در دل کوه با دست و باروت بریده شد. پس ازآن،شاه طهماسب این کار را دنبال کرد،اما به سرانجام نرسید. نشانه های کانال شیخ بهایی هنوز بر جای مانده است و درست در همان راستای تونل کنونی دیده می شود. تونل اول کوهرنگ سالانه 300 میلیون متر مکعب از آب های کارون را به زاینده رود بر می گرداند. در سال های پس ازانقلاب،تونل دوم کوهرنگ به درازای 3 کیلومتر و تونل ماربران به دارازای 10 کیلومتر ساخته شد. این دو تونل بر روی هم نزدیک به 250 میلیون متر مکعب آب را به زاینده رود بر می گردانند. بدین ترتیب،سالانه 550 میلیون متر مکعب آب ازکارون به زاینده رود می ریزد و این مقداربر 900 میلیون متر مکعب آب دهی سالانه ی زاینده رود افزوده شده و در دریاچه ی سد زاینده رود انباشته می گردد.
سد زاینده رود در سال 1348 و سد تنظیمی پایین دست در سال 1349 به پایان رسید.بلندای سدازپی 100مترو ازبستر رودخانه 88 متر و درازای آن در تاج 450 مترو پهنای آن درپایه 38/72 متر و در تاج 6/5 متراست.گنجایش مفید آن 1090 میلیون متر مکعب و گنجایش آن در تراز 2059 (ترازحداکثر معمول )، 1250 میلیون متر مکعب بوده و کشش سرریز گذر سیلاب آن 1500 متر مکعب در ثانیه است. سد تنظیمی پایین دست ازپی 14 متر و از بستر رودخانه 10 متر بلندی دارد و گنجایش آن 2 میلیون متر مکعب است. نیروگاه آن 55 مگا واتی و دارای سه توربین است. سد در نزدیک روستای چادگان بنا شده و آفتاب درخشان و آسمان آبی و آب های نیلگون و تپه ماهورهای سرسبز و گلزارهای پرگل کرانه ی آن، چشم انداز بسیار زیبایی را پدید آورده است. آنگاه رودخانه 70 کیلومتر در میان تنگه ها به پیش می رود و سپس به بند چم آسمان می رسد.این بند یک آب برگردان است که از راه تونل و لوله، آب را به منبع های نزدیک دانشگاه صنعتی اصفهان روانه ساخته و آب آشامیدنی اصفهان بزرگ را فراهم می کند(بیش از 20 کیلومتر تونل و 30 کیلومتر لوله ).اندکی پایین تر از بند چم آسمان، زاینده رود از زیر پل کله گذشته، وارد دشت سرسبزاصفهان می شود. دشت اشیان درآغاز راه است و آن گاه به بند آب برگردان نکوآباد می رسد.
بند آب برگردان نکوآباد 61 متر درازا و 6/5 متربلندی دارد و آب زاینده رود را به کانال های کرانه ی راست و چپ می ریزد که درازای کانال های آن164 کیلومتر است.کشش بیشینه ی کانال کرانه ی چپ 50 متر مکعب بر ثانیه و گستره ی آبیاری آن 55000 هکتار و کشش بیشینه ی کانال کرانه ی راست 15 متر مکعب بر ثانیه و گستره ی آبیاری آن 16000 هکتار است.
آنگاه زاینده رود از دشت های لنجان و فلاورجان گذشته،زمزمه کنان وارد شهر زیبای اصفهان می شود و از زیر پل های زیبا و تاریخی مارنان،سی و سه پل، جویی و خواجو و از میان گلستان های سر سبز، خرامان خرامان می گذرد.پل خواجواز زیباترین پل های جهان است که سرگذشت دور و درازی دارد و شب هنگام به ویژه از پایین دست، شکوه وزیبایی بی مانندی دارد. در پایین دست شهر،بند آبشار در کنار پل باستانی شهرستان بنا گردیده و کودک و پیر و جوان در کنار آن به بازی و شادی می پردازند.
بند آبشار نیز مانند آب برگردان نکوآباد است.درازای کانال کرانه ی چپ آن 36 کیلومترو پهنه ی آبیاری آن 17000 هکتار و کشش بیشینه ی آن 15 متر مکعب بر ثانیه است.درازای کانال سمت راست آن 33 کیلومترو پهنه ی آبیاری آن 14000 هکتار و دبی بیشینه ی آن 15 متر مکعب بر ثانیه است.
پس از آن زاینده رود دامن کشان از شهر دور می شودو ازرودشت و بندهای باستانی مروان و گلی می گذرد.آخرین بند، شانزده ده نام دارد و ازآن پس دیگر از میان کویر و شوره زار راه می گشاید و یا شن زار و کویر دست و پنجه نرم می کند. اما دیگر نیرویش به سستی گراییده و به سختی راه می گشاید؛هزاران رشته ی زهر در کامش ریخته اند،رخسارش به زردی می گراییده و دلش چرکین می گردد. با این همه، تا آن جا که توان دارد،در دو کرانه ی خود با اهریمن کویر می رزمد و درخت و سبزه می رویاند و سایه ی مهرمی گسترد؛لهیب آتش کویر را فرو می نشاند و نسیم خنک می آفریند. اما سرانجام خسته و ناتوان،ازپای در می آید و شکوهمندانه در غروبی دلگیر و با شکوه در مرداب گاوخونی می میرد.(1)

پي نوشت ها :
 

1-برگرفته ازکتاب «مجموعه ی مقالات کنگره ی جهانی بزرگداشت اصفهان»به کوشش فضل الله صلواتی،صص 285-279، 1385.
 

منبع:نشریه دانش نما ،شماره 169-167
/ع