اصفهان،شهرخانه هاي تاريخي (2)

اقدامات صورت گرفته براي نجات خانه هاي تاريخي
 

نخستين اقدامات در جهت نجات بخشي و احياي خانه هاي سنتي اصفهان توسط متخصصان از دوره ي پهلوي دوم هم زمان با خريد تعدادي از خانه هاي ارزشمند تاريخي چون مارتاپيترز (جاني) حقيقي، سوکياس،داويد....توسط دانشگاه هنر اصفهان (فارابي سابق)آغازگرديد،که تاکنون اين روند ادامه داشته و نمونه هاي ارزشمندي ازاين خانه ها،به خصوص خانه هاي صفوي جلفا،با تغييرکاربري به بخش هاي مختلف دانشگاه هنراصفهان،احيا شده اند؛که جاي بسي تقديرو تشکراست (خانه ي خواجه پتروس (هراتيان) خاچيکيان ، ايوبيان،استپانيان،...) و جا دارد که ديگر مراکز آموزشي و دانشگاه هاي‏شهرهم به اين اقدام مناسب عمل کنند.همچنين برخي اداره ها و نهادهاي دولتي چون سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري،نوسازي و بهسازي شهر اصفهان، مسکن سازان، تعداد زيادي از دفاتر حوزه ي علميه ي اصفهان و درالقرآن نما پس از احياي تعدادي از خانه هاي تاريخي در اين خانه ها استقرار يافته اند که باعث شده اند در کالبدي قديمي (خانه ي تاريخي) زندگي جديد جريان يابد.
‏همچنين با اجراي طرح پرديسان، هفت خانه ي تاريخي درمحدوده ي خيابان حکيم، کوچه ي حکيم احيا شده و به مهمان پذير تبديل خواهند شد.تعدادي ازخانه هاي تاريخي هم از سوي بخش خصوصي احيا شده اند که از نمونه هاي بارزآن مي توان به دفتر مهندسان مشاورپلشير(خانه ي زاوليان)مهندسان مشاور باوند، هتل سنتي اصفهان، خانه ي ديبايي، خانه ي بخردي و... اشاره کرد. همچنين تعداد ديگري از خانه هاي تاريخي چون کشيش جلفا (توسط آقاي افهامي) و برخوردار (توسط آقاي بديعي) در حال تبديل به گالري هستند،تعدادي از خانه ها هم توسط مالکان خصوصي مرمت شده اند و هنوز به عنوان خانه مورد استفاده قرار مي گيرند، مانند خانه ي شيخ بهايي (پشت مسجد جامع _ توسط خانواده ي جمالي)
‏اما نکته ي در خور توجه آن است که تعداد خانه هايي (حدود 35 ‏مورد) که احيا شده اند، نسبت به نمونه هاي موجود و در معرض تخريب حدود چندصد مورد بسيار ناچيز مي باشد و جا دارد که مسؤولان شهر و علاقه مندان به حفظ هويت فرهنگي ايران تا پيش ازآن که بقيه ي نمونه ها تخريب شوند،با اختصاص کاربري هاي مناسب و در خور به حفظ اين گنجينه ي ناب و بي بديل اقدام ورزند. جادارد سازمان نظام مهندسي ساختمان نيزبا خريد يکي از اين خانه ها و اختصاص آن به «خانه ي مهندس» با نجات يکي از اين خانه هاي تاريخي مکاني شايسته براي گردهمايي هاي مهندسان فراهم آورد. همچنين بسياري از دفاتر مهندسي و مشاوران مي توانند در اين خانه ها استقرار يابند و ارزش هنر معماري را به کارکنان و کارفرمايان خود گوشزد کنند. (مقايسه با ديگرشهرهاي ايران نشان مي دهد که در شهرهايي همچون کاشان و پزد تعداد زيادي از خانه هاي تاريخي با تبديل به مهمان پذير، رستوران، جاذبه هاي گردشگري و.، احيا شده اند و مورد استفاده قرار مي گيرند که ميزان توجه آن ها به خانه هاي تاريخي بسيار بيش تر ازشهر اصفهان است.) در ادامه، به معرفي دو نمونه از خانه هاي تاريخي (خانه هاي بخردي و شيخ بهايي) که توسط بخش خصوصي مورد مرمت قرار گرفته اند، پرداخته مي شود.

خانه ي تاريخي بخردي (جمشيدي سابق )(1)
 

مشخصات تاريخي: بر اساس شواهد و قرائن سبکي،اين خانه متعلق به سبک صفوي ست و در دوره هاي مختلف تاريخي تغييراتي دربخش هاي مختلف آن صورت گرفته است.اين بنا در سال 1381 به شماره ي 9088 به ثبت فهرست آثار ملي ايران رسيده است.
موقعيت قرارگيري: خانه ي بخردي (جمشيدي) درمحله ي تاريخي سنبلستان،در محدوده ي غربي باغ تاريخي قصرجميلان واقع شده است.
‏کاربري قبلي: از زمان ساخت تا حدود 1375 ‏کاربري اين بنا مسکوني بوده است.
‏کاربري فعلي: کاربري فعلي اين بنا مهمان پذيرخصوصي (خانه ي مسکوني امروزي) مي باشد.
‏مالکيت:مالکيت اين بنا تا سال 1375 ‏با خانواده ي جمشيدي بوده است در سال 1375‏اين خانه توسط سازمان مسکن و شهرسازي اصفهان خريداري شد و پس از تهيه ي طرح مرمت،بازسازي و بهسازي از سال 1378 ‏فعاليت هاي اجرايي آن شروع شد. دراوايل1382‏اين خانه توسط مهندس مرتضي بخردي با هدف تبديل به يک خانه ي مسکوني امروزي خريداري گرديد.
‏توصيف بنا:خانه ي جمشيدي به سبک خانه هاي ايوان دار(با ايوان وسيع درقسمت مياني ساختمان) احداث شده است. در دوره هاي مختلف تاريخي تغييراتي در ساختار آن صورت گرفته است که از جمله مي توان به ساخت زيرزمين در زير ايوان در مرحله ي دوم ساخت بنا اشاره کرد.سازه ي اصلي استفاده شده دراين بنا از نوع سازه هاي تاقي سفتي مي باشد.دربخش ايوان مياني از سقف تخت (ايوان با جفت ستون چوبي) استفاده شده است.ازجمله عناصرتزييناتي استفاده شده دراين بنا،مي توان به مقرنس (داخل تاقچه هاي طرفين ايوان)دوال سازي با قطارگچي، قطاربندي،فتيله سازي اطراف لبه ي تاقچه ها،بخاري سازي ،گچ بري، حجاري (پايه ي ستون ها) و... اشاره کرد.

‏چگونگي اجراي طرح مرمت و باززنده سازي خانه ي بخردي
 

‏خانه ي جمشيدي درسال 1375 ‏توسط سازمان مسکن و شهرسازي اصفهان خريداري گرديد و پس از تهيه ي طرح مرمت(2) بازسازي و بهسازي از سال 1378 ‏فعاليت هاي اجرايي طرح شروع شد.ازابتدا تغييرکاربري ازمسکوني به اداري براي بنا پيش بيني شده بود،در سال 1382 ‏پس از خريد خانه توسط مهندس بخردي کاربري پيش بيني شده از اداري به مسکوني تغيير يافت.
‏هم زمان با استحکام بخشي سازه اي، متناسب با طرح احيا و نيازهاي روز، طرح احداث ورودي خانه، محل تأسيسات، کانال هاي ناکش،...طراحي شد. همچنين، تغييراتي در طرح معماري داخلي خانه براي تغيير کاربري بنا به کاربري جديد صورت گرفت که در انجام آن، اين نکته در نظر گرفته شد که ويژگي هاي تاريخي داخلي تحت تاثيرتغييرات جديد قرار نگيرند.

‏تأثيرات و عواقب مثبت بازسازي خانه ي بخردي
 

‏مرمت و باززنده سازي خانه ي تاريخي بخردي که با سختي بسيارو بدون حمايت هاي لازم مادي و معنوي سازمان هاي مسؤول و با همت مهندس مرتضي بخردي (معمار)صورت گرفت،باعث شده است تأثيرات مثبتي بربافت سنتي پيرامون آن گذاشته شود که ازمهم ترين آن ها مي توان به اميدوارشدن و بالارفتن رضايت مالکان بناهاي تاريخي مجاوربه امکان زندگي در خانه ي تاريخي،بالارفتن کيفيت بهداشت و...اشاره کرد. همچنين پس از بازديد تعدادي از علاقه مندان ازخانه ي تاريخي بخردي،تلاش هايي براي نجات تعدادي ديگر ازخانه هاي تاريخي توسط بخش خصوصي صورت گرفته است که از مهم ترين آن ها مي توان به احياي خانه ي آقانجفي اشاره کرد.

‏خانه ي تاريخي شيخ بهايي(3)
 

مشخصات تاريخي:براساس شواهد و قرائن سبکي،اين خانه دردوره ي قاجار ساخته شده است.گفته مي شود اين خانه در گذشته بخشي ازمجموعه خانه ي وزيري بوده است.
‏کاربري:کاربري اين خانه از گذشته تاکنون مسکوني بوده و درمالکيت خانواده ي شيخ بهايي مي باشد.

‏داستان مرمت و نگه داري به جاي تخريب
 

‏درحدود سال 1375 مالکان خانه ي تاريخي شيخ بهايي که از زندگي در بناي تاريخي فرسوده و بدون امکانات رفاهي متناسب با زندگي امروز،خسته شده بودند، به دفتر آقاي مهندس مزين مراجعه کردند تا طرح جديدي براي آپارتماني چهارطبقه به جاي خانه ي مزبورتهيه شود.طي صحبت هاي کارفرما با مهندس مزين با توجه به اشارات مالکان به علاقه مندي براي حفظ قسمت هايي از خانه چون اتاق ميناخانه و... و طي بازديد هاي صورت گرفته توسط مهندس مزين و همکاران،ارزشمندي خانه ي مزبور مشخص گرديد و درمذاکرات به عمل آمده کارفرما تشويق شد که به مرمت خانه (به جاي تخريب)اقدام کند.اين عمل نه تنها هزينه ي کم تري (حدود يک دهم) را براي کارفرما در برداشت،بلکه باعث مي شد گنجينه ي خانوادگي آن ها نيزحفظ گردد. همچنين طي صحبت هاي به عمل آمده تاکيد شد که امکان تغييرطراحي داخلي خانه متناسب با زندگي امروز وجود دارد. بنابراين،طرح مرمت و احياي خانه ي تاريخي شيخ بهايي شکل گرفت.درحين عمليات مرمت،حدود شش ماه،خانواده شيخ بهايي به زندگي خود درديگربخش هاي خانه ادامه دادند.استفاده ازکانال هاي ناکش به عنوان عنصر تزييناتي درنما،استفاده از مصالح موجود مانند قطعات شکسته ي کاشي براي کف فرش زيرزمين و... از جمله ابداعات به کاررفته در مرمت اين خانه ي تاريخي بودند.همدلي کارفرما با تيم مرمتگر در طول عمليات مرمت را مي توان از مهم ترين دلايل موفقيت مرمت اين خانه دانست.

‏خانه هاي سنتي اصفهان،گنجينه اي بي مانند هستند که درطول تاريخ متناسب با فرهنگ، اقليم و...شکل گرفته اند.با ظهورتغيير در جامه ي ايران و گرايش به مدرنيته،بسياري از ساکنان اين خانه ها را ترک کردند و بسياري از اين خانه ها متروک ماندند. امروزه (سال 1388 ‏) براساس برآوردها حدود چندصد خانه ي تاريخي ارزشمند در شهر اصفهان موجودند که بيش ترآن ها خالي از سکنه اند. از اين تعداد،حدود سي خانه با تغيير کاربري،زندگي جديدي را در کالبد قديمي تجربه مي کنند،از مهم ترين آن ها مي توان به مجموعه ي خانه هاي تاريخي دانشگاه هنراصفهان... اشاره کرد.
‏لازم به ذکراست که احياي همه ي خانه هاي تاريخي همت بخش خصوصي را مي طلبد،که ازجمله نمونه هاي احياي خانه هاي تاريخي مي توان به خانه هاي بخردي و شيخ بهايي اشاره کرد.

پي نوشت ها :
 

*عضو هيات علمي دانشگاه آزاد اسلامي واحد خوراسگان
1مطالب بر اساس مصاحبه با مهندس مرتضي بخردي با حضور در محل تنظيم شده است.براي کسب اطلاعات بيش ترمي توانند به مقاله ي «خانه تاريخي سنبلستان اصفهان،مرتضي بخردي» مجله ي معمار مراجعه نمايند.
2-تهيه شده توسط دکترعبدالله جبل عاملي و همکاران.
3-مطالب اين بخش براساس مصاحبه با مهندس مزين تنظيم شده است.لازم به ذکر است که خوشبختانه با پي گيري گروه تخصصي معماري سازمان نظام مهندسي و... مقررگرديد تا بخش اندروني خانه ي شيخ بهايي به عنوان خانه ي مهندس توسط سازمان نظام مهندسي اصفهان خريداري گردد.
 

منابع و ماخذ
1-سلطان زاده،حسين.«معماري داخلي خانه هاي درون گرا دراقليم گرم و خشک ايران»،مجله ي معماري و فرهنگ، شماره ي 28، 1386.
2-قاسمي سيچاني،مريم،«نقدي برچگونگي طراحي داخلي خانه هاي سنتي اصفهان» مجله ي معماري و فرهنگ،شماره ي 28، 1386.
3-بخردي ،مرتضي،«خانه ي تاريخي بخردي،سنبلستان اصفهان» مجله ي معمار
4-Diba Darab,Philiph Revault,Serge Santelli, Maisnneuve Larose:paris 2001
نشريه دانش نما ،شماره 169-167
/ع