باغ ارغوان،کتابخانة وقفی شیخ الاسلام خویی

مقدمه:
نویسنده مقاله در پی معرفی کتابخانه وقفی شیخ الاسلام خویی می باشد ولی برای روشن نمودن اذهان خوانندگان ، ابتدا به معرفی شهر خوی پرداخته و سپس چهار حوزه علمیه این شهر را نام برده و به معرفی حوزه علمیه نمازی و آیت الله نمازی و چهار تن از خاندان ایشان به نام های شیخ محمد جعفر ، شیخ عبدالوهاب، ملا محمد نمازی و ملا محمدرضا پیش نماز می پردازد .

در این مقاله ، کتابخانه مدرسه و شیخ الاسلام خویی و چهارده تن از خاندان ایشان به نامهای فتح اللَّه شریف حسینی ،مولی فتح علی بن فتح اللَّه خویی، مولی اسماعیل بن فتح اللَّه خویی، فتحعلی بن اسماعیل خویی، مولی علی نقی خویی، مولی محمد خویی، محمد تقی خویی، علی نقی بن ابراهیم خوئی، فتح الله بن ابراهیم شریف حسینی خوئی، احمد خویی، آقا محمدرضا بن فتح اللَّه شریف حسینی خویی، آقا محمد حسن شریف حسینی، آقا محسن شریف حسینی، آقا فتح الله حسینی معرفی می گردند .

کلید واژه ها:
شهر خوی – مدرسه علمیه شهر خوی – حوزه علمیه نمازی – مسجد نمازی – شیخ الاسلام نمازی – خاندان شیخ الاسلام

در آمد
شهر خوی یکی از شهرهای فرهنگی مهم ایران زمین است در این شهر واقفان خیر خواه برای تقویت فرهنگ دینی حوزه های علمیهء متعددی را وقف و تاسیس نموده اند یکی از این مدارس دینی کهن شهر خوی مدرسه نمازی است این مدرسه در طی بیش از دو قرن و نیم فعالیت علمی و فرهنگی خود دانشمندان زیادی را پرورش و به جامعه علمی تحویل داده است.

در کنار تدریس و تحصیل علوم در این مدرسه ، کتابخانه ای توسط عالمان شهر در سال 1365 ق به صورت وقفی تاسیس گردید که تاکنون بیش از نیم قرن در این شهر دائر بوده و مورد استفاده دانشمندان و دانش پژوهان قرار گرفته است .

با تاسیس و شکوفایی کتابخانه مدرسه نمازی عالمان مهم شهر کتابخانه های خود را که حاوی کتاب های مهم خطی و چاپی بوده به این کتابخانه وقف نمودند که از این رهگذر گنجینه ای نفیس از متون کهن و آثار نایاب و کمیاب در این کتابخانه فراهم گردید. در این مقاله کتابخانهء شیخ الاسلام خویی که یکی از کتابخانه های مهم وقف شده بر مدرسه نمازی خوی معرفی می باشد ، در سه بخش معرفی می گردد .

بخش نخست : این بخش شامل چند مطلب است : معرفی مدرسه نمازی خوی ، آیت الله شیخ محمد نمازی واقف و موسس مدرسه نمازی و خاندان علمی وی ، شیخ الاسلام خویی و عالمان خاندان او ؛
بخش دوم : معرفی کتابخانهء شیخ الاسلام خویی و گزارشی از 68 کتاب باقیمانده از کتابخانهء وی به ترتیب الفبا از الف تا طاء؛
بخش سوم : معرفی 45 اثر دیگر باقیمانده از کتابخانه شیخ الاسلام به ترتیب الفبا از حرف عین تا یا.

به عنایت حضرت باری دیگر کتابخانه های وقفی بر مدرسهء نمازی خوی – که تعداد آن ها از ده کتابخانه متجاوز است – در مقالات دیگر معرفی خواهد شد.

شهر خوی
شهر خوی ملقب به دارالصفا در عرض 38 درجه شمالی و طول 45 درجه شرقی در غرب سرزمین پهناور ایران اسلامی واقع شده و از شهرهای بنام آذربایجان به ‏شمار می‏رود. این شهر که اکثر قریب به اتفاق آن پیرو مذهب حقّه شیعه اثناعشری می ‏باشند خاستگاه بزرگان و اندیشمندان زیادی بوده است و در این راستا از قرن سیزدهم به بعد حوزه‏ های علمیه چندی در این شهر تأسیس شده و وقف شده ، که عبارتند از:
الف: حوزه علمیه نمازی، تأسیس درحدود 1200 ه’ .ق.
ب: مدرسه خان، تأسیس حسینقلی‏خان دنبلی در سال 1208 ه’ .ق.
ج: مدرسه حاج‏ آقاحسین امام جمعه، تأسیس در 1250 ه’ .ق.
د: مدرسه شفیعیه، تأسیس حاج ‏شفیع خویی در سال 1266 ه’ .ق.

از چهار حوزه علمیه ذکرشده امروزه مدرسه نمازی پابرجا و دایر می‏ باشد و مدرسه خان که در صحن مسجد خان فعلی بوده تخریب شده و در محل آن اداره نظمیه (سابق) ایجاد شده است. و مدرسه حاج آقاحسین امام جمعه که جنب مسجد ملاحسن واقع بوده ازبین رفته و مدرسه شفیعیه که جنب مسجد شفیعیه فعلی واقع بوده به صورت مخروبه درآمده و قسمتی از محوطه آن نیز توسط بعضی ادارات تصرف شده است.

تاسیس و وقف حوزه علمیه نمازی
همانطور که ذکر شد قدیمترین حوزه علمیه شهرستان خوی، حوزه علمیه نمازی است. این مدرسه در زمان حاکمیت دنبلیها در خوی درحدود سال 1200 ق. به ‏وسیله حاج ‏محمّد، داماد آیت الله شیخ‏محمّد نمازی برای محل تدریس وی در جنب منزلش احداث شده است. بنای اوّلیه مدرسه یک‏ طبقه و چوب‏ پوش بوده و تقریباً ده حجره مسکونی داشته که بعداً در تاریخ 1296ق به همت مرحوم حاج ‏ابراهیم‏ بن زین ‏العابدین مشهور به نواده بیت ‏الله در دو طبقه تحتانی و فوقانی، با طاق‏ بند آجری تجدید بنا شده که دارای سی حجره مسکونی بود.

سنگ نوشته‏ء این بازسازی که تاکنون باقی مانده و در زیر زمین مدرسه نصب شده چنین است:«هو. تباعاً لمرضاه الله و رجاءً لما هو خیر عنده که فرموده و الباقیات الصالحات خیر عند ربک ثوابا این زمان فیروز نشان عهد خدیو دوران... ناصرالدین شاه قاجار دامت دولته، بنده فقیر ابن المرحوم آقا زین‏العابدین الحاج ابراهیم الشهیر بنواده بیت ‏الله از بنای مدرسه پرداخت سنه 1296».

پس از آن این مدرسه با اعانت مرحوم حاج ‏یحیی سلماسی - بانی مسجد سلماسی در محله یخچال قاضی قم - و مباشرت آیت ‏الله حاج سیدعلی اصغر صادقی و مرحوم حجت ‏الاسلام حاج شیخ‏علی مجتهدی مرمّت و تعمیر گردید.

بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، به امر حضرت امام خمینی - قدس سره - و کمک و مساعدت علمای محل، این مدرسه دوباره تجدید بنا گردید و در سال 1363ش. برابر با 1408ق. بنای آن اتمام یافت. این بنا دارای پنج طبقه و حدود چهل حجره مسکونی و دارای تجهیزات کامل می ‏باشد سالانه حدود صد تا صد و پنجاه نفر طلبه، تحصیلات مقدماتی را تا اتمام لمعتین در این مدرسه طی کرده تا جهت ادامه تحصیلات عالی روانه حوزه علمیه قم شوند. بزرگان زیادی در این مدرسه تحصیل نموده و درجات عالیه علم و عمل را پیموده‏اند از جمله:

حضرت آیت الله العظمی حاج سید ابوالقاسم خویی (قدس سره)، شهید آیت الله حاج میرزا ابراهیم دنبلی خویی، حکیم و فیلسوف مشهور ملاعبدالله زنوزی، علامه میرزا محمد حسن زنوزی، علامه حاج میرزا حبیب‏الله هاشمی خوئی صاحب شرح نهج‏البلاغه و آیت اللَّه سید ابراهیم علوی - شاگرد فلسفی امام خمینی - و عالمان مبرز دیگر، که ذکر آنها از حوصله این مقال خارج است.

مسجد آیت الله نمازی
پس از تاسیس مدرسه نمازی، حسین خان بیات ماکوئی در سال 1238ق مسجدی جهت اقامه نماز توسط آیت الله نمازی، در جنب مدرسه نمازی احداث و وقف نمود که الان هم به نام مسجد شیخ معروف و دائر است.

دانشمند و شاعر معروف، سید عبدالرسول بن محمد حسن زنوزی متخلص به فنا (م 1369ق) در تاریخ بنای مسجد شیخ قطعه ‏ای سروده، که ماده تاریخ ساخت آن است و بر سر در ورودی این مسجد بر روی سنگ حک شده است. فنا می‏گوید:
در زمان جلوس جمجاهی / که بود زیب تخت خاقانی
ماه برج شرف سپهر جلال /مهر شاهی و ظلّ یزدانی
شاه عباس خسرو قاجار /بانی کشور جهانبانی
یکی از چاکران درگاهش /که مزین به نام او خانی
فخر ایل بیات ماکوئی / هادم کفر و شرع را بانی
مسجدی ساخت تا شود برپا / پایه کعبه مسلمانی
گفت تاریخ این مقام «فنا» / کرد معمور کعبه ثانی

(مواد التواریخ، حسین نخجوانی: ص 54. مصرع «کرد معمور کعبه ثانی» به حساب ابجد برابر با 1238 است که تاریخ بنای مسجد شیخ است).

آیت الله شیخ محمد نمازی
آیت الله شیخ محمد نمازی خویی عالمی بود عامل، فاضل و زاهد، و چون دائماً مشغول نماز بود بدین جهت وی را نمازی لقب دادند. از محل تحصیل و استادان وی اطلاعی در دست نیست و یاد او به وسیله مدرسه نمازی (که محل تدریسش بوده) و مسجد شیخ (که محل برگزاری نماز او بوده) و بازماندگان دانشمندش ماندگار گردیده است.

آخوند نمازی در مسجد و مدرسه یاد شده مزبور انجام وظیفه می‏کرد تا اینکه در حدود سال 1250ق در خوی، دارفانی را وداع گفت.

دانشمندان خانوادهء آیت الله نمازی
پس از آیت الله نمازی خاندانش در خوی مشلعدار علم و معرفت دینی بوده‏ اند. دانشمندانی از این خاندان که پس از آخوند مصدر خدمات فرهنگی و دینی در خوی بوده و مدرسه نمازی را بر پا نگه داشته ‏اند عبارتند از:

شیخ محمد جعفر نمازی
وی فرزند شیخ محمد نمازی است و در مسجد شیخ در جایگاه پدرش اقامه جماعت می‏ نمود و نماز جماعتش به اندازه‏ ای مورد علاقه مردم بود که برای نماز صبحش از یک فرسخی شهر می‏ آمدند. شیخ جعفر نمازی در وعظ و ارشاد بی نظیر بود به طوری که او را با عالم معاصرش خطیب شهیر شیخ جعفر شوشتری مماثل می دانستند.

از ملا محمد جعفر نمازی اثری به نام حدائق الاشارات در احوال پنج تن آل عبا علیهم السلام، در پنج جلد، بر جای مانده که نشانگر قدرت وی در بیان عقائد و تسلط به اخبار و احادیث است. این کتاب سر نوشت عجیبی دارد. سه مجلد آن تاکنون مفقود گردیده و نسخه‏ ای از آن شناسایی نشده است. مجلد امیر المؤمنین آن نیز تا چند سال قبل نسخه منحصر آن در نزد یکی از عالمان شهر خوی بوده ولی هم اکنون آن نیز ناپدید شده است.

خوشبختانه از مجلد مربوط به حضرت فاطمه زهرا علیهماالسلام، تاکنون چهار نسخه باقی مانده است. ولی در هیچ کدام از نسخه ‏های خطی نامی از مؤلف برده نشده است.
ملا محمد جعفر نمازی تا آخر عمر در خوی مشغول افادات و افاضات بوده و تاریخ فوت وی را میرزا ابوالقاسم امین الشرع خویی در خاطراتش، سال 1296ق، در شهر خوی، ضبط نموده است.

شیخ عبدالوهاب نمازی
وی فرزند ملا محمد جعفر نمازی است. برای تحصیل به نجف اشرف مهاجرت نمود و در نجف از شاگردان مرحوم سید کاظم یزدی و خواص اصحاب وی بود. بعد از مراجعتش به خوی در مسجد خانوادگی شان (مسجد شیخ) امامت جماعت و تدریس می ‏نمود. ملا عبد الوهاب نمازی قریحه شعری هم داشت و منظومه‏ ای به عربی در ارث و نکاح، از وی باقی مانده است.وفات وی در سن هشتاد و هشت سالگی در سال 1358ق در خوی اتفاق افتاد و در کنار قبر آخوند ملا زین العابدین نوائی مدفون گردید.

ملا محمدرضا پیش نماز
وی یکی دیگر از فرزندان ملا محمد نمازی می‏ باشد. تحصیلاتش در نجف و کربلا صورت گرفته است. از آثار او تحریر کتاب قوانین الاصول میرزای قمی در کاشان در سال 1225ق (موجود به شماره 134 در کتابخانه خطی مدرسه نمازی خوی) و تحریر مجموعه رسایل وحید بهبهانی در کربلا در سال 1223ق (موجود در کتابخانه مزار سید یعقوب مقبره در خوی) در دست است.همچنین دستخطی از وی در آخر نسخه ش 186 مدرسه نمازی و تملکی در آغاز نسخه ش 186 و 66 مدرسه نمازی وجود دارد.

ملا محمد بن محمد رضا نمازی
وی نوه ملا محمدنمازی بانی مدرسه نمازی می‏ باشد. تألیفاتی در فقه و اصول از وی باقی مانده که عبارتند از:•  الدروس الحائرئیه، که تقریرات درس استادش سید ابراهیم قزوینی که در کربلا نوشته است. نسخه منحصر آن در ضمن کتابهای مرحوم آیت الله سید ابراهیم علوی در کتابخانه سید یعقوب مقبره در خوی نگهداری می‏شود.

•  حاشیه قواعد الاحکام، که آن را در سال 1285ق در مدرسه صالحیه قزوین تالیف نموده و نسخه آن به شماره 186 در مدرسه نمازی خوی نگهداری می‏شود.

کتابخانه مدرسه نمازی خوی
کتابخانه مدرسه نمازی در سال 1370ق در مدرسه نمازی خوی ایجاد گردید. و اکثر کتب آن از طرف علما و افراد خیر محل وقف شده است. هم اکنون این کتابخانه دارای سه مخزن می‏ باشد:

•مخزن کتب چاپی جدید که متجاوز از بیست هزار عنوان کتاب در موضوعات مختلف علوم اسلامی، تفسیر، حدیث، فقه، اصول، فلسفه و عرفان و کلام و... را شامل است.
•مخزن کتاب چاپ سنگی، که متجاوز از دو هزار کتاب نفیس چاپ سنگی است..

•مخزن نسخه‏های خطی، که شامل هزار نسخه خطی در بیش از دو هزار عنوان است. کتابخانه مدرسه نمازی با داشتن این نسخه‏ها یکی از نفیس‏ترین کتابخانه‏های خطی آذربایجان و ایران به شمار می‏آید.

آقا ابراهیم شیخ الاسلام خوی
شیخ الاسلام آقا ابراهیم بن فتح الله شریف حسینی خویی (م 1233ق) از عالمان برجسته و عارف مسلک شهر خوی است.

شیخ الاسلام نقش مهمی در تاریخ فرهنگی و سیاسی خوی داشته و و متاسفانه تاکنون پژوهی جدی در باره وی و بازماندگانش که قریب به صد سال شیخ الاسلام شهر خوی بدانها مفوض بوده، انجام نشده است.

پدر شیخ الاسلام (شهید فتح اللَّه شریف حسینی)
اولین شخصی که از خاندان شیخ الاسلام در خوی می‏شناسیم ملا فتح الله بن عبداللَّه خویی است. در این مورد آگاهی ما مرهون نگارشِ عالمانه علامه محمد حسن فانی زنوزی هستیم. زنوزی در کتاب ارزشمند بحرالعلوم (این کتاب تاکنون به چاپ نرسیده، و ما از نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی استفاده نموده ‏ایم) در ذکر جمعی از عالمان معاصر خود، اولین نفر ملا فتح را ذکر نموده و می‏نویسد:

«المولی الجلیل فتح اللَّه بن عبد اللَّه الخویی، فهو عالم فاضل نبیل جلیل، ماهر فی العقلیات، قرء فی الاصبهان علی الفضلاء، و تأهّل هناک، ثمّ رجع مع الاهل و العیال الی المحروسه و اقام بها وکان ظریفاً لطیفاً، مائلاً الی المطائبه و المزاح، متواظعاً لأرباب الفقر و الصلاح و ساعیاً فی جوائجهم بالغدو و الرواح کثیر البکاء و العویل فی تعزیه سید الشهداء علیه و علی آبائه افضل الصلوات الملک الجلیل. سافر الی زیارت بیت اللَّه الحرام فی العام السادس و الثمانین بعد المائه و الالف من الهجره و استهشد فی تلک السنه بایدی السرّاق فی الطریق قبل الوصول الی البیت العتیق رحمه اللَّه و نجّاه عن النار الحریق». [۱]

بدین ترتیب آقا فتح اللَّه در راه مکه به دست دزدان طریق، در سال 1186ق، شربت شهادت نوشید. آقا فتح سه پسر داشت به نام های فتحعلی و ابراهیم و اسماعیل و دختری نیز داشت که دو فرزند اهل علم داشت به نام های آقا علی نقی و آقا احمد که همه از عالمان و دانشمندان به نام عصر خود بودند.

شیخ الاسلام خویی
آقا ابراهیم فرزند شهید فتح الله فرزند عبد اللَّه شریف حسینی خویی مشهور به شیخ الاسلام خویی. او معروف‏ترین شخص خاندان خود بوده و در کتاب های تراجم از وی یاد شده است.

آقا ابراهیم کوچکتر از برادرش فتحعلی و بزرگتر از برادر دیگرش اسماعیل بوده است. وی مقدمات علوم را در خوی فرا گرفت. سپس برای ادامه تحصیل به همراه برادرش اسماعیل، مدتی به اصفهان رفته و از علمای معروف آن دیار خصوصاً مرحوم ملا علی نوری فیلسوف بزرگ استفاده کرد و برای ادامه تحصیل راهی عتبات عالیات شد و بعد از چند سالی به خوی برگشت.

آقا ابراهیم خویی بعد از درگذشت ملا حسن شیخ الاسلام (بانی مسجد ملا حسن در خوی)، مقام شیخ الاسلامی شهر خوی را به عهده گرفت.علامه محمد حسن زنوزی -که معاصر شیخ الاسلام خویی بوده- در کتابش بحرالعلوم، در باره وی چنین نوشته است:

«المولی ابراهیم و المولی اسماعیل ابنا المولی فتح اللَّه الخویی، عالمان فاضلان صالحان عابدان عارفان کاملان، قرءا اولاً علی فضلاء المحروسه ثمّ سافرا بعد مسافره اخیهما الاکبر المولی فتحعلی الی اصبهان، ثمّ الی العراق، ثمّ الی الطوس، فقرءا فی تلک البلاد و استکملا فی العلقلیات و النقلیات، الّا انّهما مایلان کثیراً الی العرفان، ثمّ رجعا الی المحروسه فتصدیا بأمر الوعظ و النصیحه و الارشاد. و لهما قریحه عجیبه و سلیقه غریبه. اطال اللَّه بقاهما» [۲] دیوان بیگی نیز در باره وی چنین می ‏نویسد:

«صاحب علم و فضل و زهد و تقوی، در کربلای معلی تحصیل علوم ظاهر کرده و خدمت مرحوم نور علی شاه رسیده، از جانب ایشان مأمور به ارشاد ظاهر و باطن شده، ولی در بدو امر خیلی زحمت کشیده، چنانچه نزد آقا محمد شاه از او سعایت کردند و به تهرانش طبیده چوبش زد و امر کرد تا در حوض آبش انداخته چوب بزنند.

دو ساعت از زیر آب بیرون ننموده بر تغیرش افزوده، گفت حوض را خالی کنند. در آن حال طفلی از فتحعلی شاه از بام افتاده، سبب تنبیه آقا محمد خان شده دست از او بداشت. بعد از آن که نجات یافت بر سر کار خود رفت و به ملاحظه آن صدمه، تا تواند خود و فقرا را حفظ کند، تکیه به سلطنت ظاهری داده رتبه شیخ الاسلامی تبریز یافت. سفری هم به سفارت روم رفت و در آن جا خیلی محترم بود. در سال هزار و دویست و سی و اند در تبریز بدرود جهان نموده است». [۳]

امین الشرع خویی که معاصر نوه آقا ابراهیم خوی (آقا محمد رضا شیخ الاسلام است) در خاطراتش در شرح حال شیخ الاسلام خویی چنین می‏ نویسد:«از جمله خلد مقام مولانا آقا ابراهیم خویی - قدس سره - از علمای عاملین و اتقیای کاملین بوده و از علمایی است که مابین علم و عمل را جمع کرده و حاوی علوم شریعت و طریقت و حقیقت و صاحب مقامات عالیه و کرامات باهره بوده است. و پوشیده نماند مقصود مصنف از ارباب طریقت و حقیقت العیاذ بالله نه بعضی از دراویش و متصوفه است که به طریق لاقیدی و بی مبالاتی رفتار کرده و پشت پا بر احکام شریعت مقدسه می‏زنند و به ریاضات غیر مشروعه و شهیق و نهیق و رقص کردن عبادت می‏ نمایند. حاشا لله تعالی، بلکه مقصود ما اشخاصی است که به ریاضات شرعیه و عبادات موظفه و زهد و تکلف و مجاهدات نفسانیه خود را به مقام بصیرت قلبیه و کشف سرائر باطنیه رسانیده و عارف بالله گردیده‏ اند. کما لا یخفی. و این الثری من الثریا و ما لتراب و ربّ الارباب. فتدبّر جیداً.

بالجمله آقا ابراهیم مرحوم در طریقت مرید و فرزند مرحوم نور علی شاه بوده، گویا اوقاتی که آن مرحوم در نجف اشرف مشغول به تحصیل و تکمیل ظاهر بوده به خدمت نور علی شاه رسیده و مرید وی گردیده و شخصی حکایت کرد که می ‏فرموده است: «نور علی شاه در آن اوقات بتصرف ولایتی دیده بصیرت مرا با چند نفر از رفقایم باز کرده و حلقه ‏های ارواح مومنین و مجامع ایشان را در وادی السلام نجف اشرف عیناً به ماها ارائه نمود».

در سلطنت فتحعلی شاه به واسطه پاره‏ای حوادث و تهمت، شاه بر وی غصب کرده و به طهران احضار می ‏نماید.

روزی که مولانا به خدمت پادشاه می‏رسند به سبب افساد مفسدین شاه را به غایت درجه غضبناک یافته پس با آن جناب بنای اهانت و تعریض گذاشته می‏گوید: آقا ابراهیم می‏ گویند تو صوفی هستی. مولانا می‏ فرماید: من نمی‏دانم مقصود شما از صوفی کیست و چیست. می‏ گوید: اگر صوفی نیستی به نور علی شاه لعنت بکن. در جواب می ‏فرماید: «نور از اسماء الله است آن را لعنت نتوان کرد و علی هم اسم مبارک شاه اولیا است و او را هم ناسزا نتوان گفت لیکن به شاهش هزار لعنت باد» شاه مغرور جاهل بی‏ باک مانند تنوره آتش مشتعل گردیده حکم می‏ کند که سر مولانا را به حوض آبی فرو آویخته و تا سینه در میان آب برده و بپاهایش چوب بسیار می‏ زنند. یک ساعت نجومی چندانکه یقین می‏ کند که دیگر مولانا در آب خفه گردید آن وقت می ‏گوید: بکشید بیرون. چون سرش را از آب خارج می ‏نمایند صیحه «یا علی» بی اختیار از باطنش در غایت رعوبی و وحشتناکی سر می‏زند که بدن منحوس شاه از آن صیحه به لرزه درآید. آن وقت می ‏گوید: آقا ابراهیم راست بگو این چه بوالعجبی بود که در ظرف یک ساعت نجومی هنوز خفه نشدی مولانا می‏ فرماید: بلی مرشد من سی سال قبل بر این مرا بحبس نفس امر کرده و آموخته بود حالا معلوم کردم که به جهت چنین روزی بوده است.

پس شاه رو به محمد خان قراگوزلوی مرحوم که با مولانا هم طریقت بوده‏ اند، کرده می‏ گوید: محمد خان حالا بیا و مرشد خود را بردار ببر. محمد خان در کمال جسارت می‏ گوید: قربان مرشدم نیست ولی برادر طریق و مهمان من است البته می‏ برم و به جان منّت قبول می ‏کنم پس وی را بر پشت خود سوار کرده و به منزل می ‏آورد.

و از این گفته محمد خان نیز قدری بر دلتنگی شاه می‏ افزاید. بعد از چند وقتی روزی از محمد خان از مولانا احوال پرسی کرده و می‏ گوید:

برو از قول من به آقا ابراهیم بگو که اگر می‏ خواهد من او را مرخص و آزاد کنم مدت یک سال است به طهران بارش نی آمده و خشک‏سالی است و از این جهت مردم به غایت وحشت و دهشت دارند اگر او مرد خداست از خدای خود بارش طلب کند محمد خان آمده به مولانا ابلاغ می‏ نماید می ‏فرماید برو بگو به چشم من متعهد شدم که بارش آمده و رحمت حق به طهران نازل شود.

محمد خان گفته مولانا را به شاه می‏رساند مجدداً می‏گوید: چون محتمل است که اتفاقاً بارش بوده، باید وقت را تعیین بنماید تا دل من مطمئن گردد. محمد خان گوید: من دو مرتبه به مولانا گفتم: که شاه چنین گفته مختصر تأملی کرده گفت:

بگو روز جمعه اول زوال وعده‏ گاه من است. محمد خان گوید: من تنگ حوصله شده از غایت دلتنگی گفتم: «آقا ابراهیم چوخ یالان اولمسون» یعنی مگر شما را با خدا قرابت و خویشاوندی هست در مقابل پادشاه قهاری که بهانه جوئی می‏ کند و مقصودش اتلاف نفس تو است به این جسارت تعیین وقت می‏ کنی بلکه بارش نیآمد در جواب چه خواهی گفت. مولانا می‏ فرماید: همانا تو خداوند خود را نشناخته ‏ای برو و آنچه را که گفتم به شاه برسان.


بالجمله محمد خان کیت و کیت مطلب را به شاه می‏ گوید و شاه منتظر بوده است تا روز موعد برسد. راوی گوید که من در انتظار تمام بودم که روز وعده برسد تا چه پیش آید از این جهت غالباً ملتفت به حال مولانا بودم ببینم وی چه می‏ کند به گمان این که دعائی یا ندبه‏ ای و گریه و خصوع و خشوعی اظهار کرده مثلاً دعای کمیل‏ ابن ‏زیادی یا صحیفه سجادیه ‏ای خواهد خواند و گریه و ناله خواهد کرد و به چه جور به خدای خود متوسل خواهد شد.

دیدم ابداً چنین کاری از وی سر نزده و در کار نیست بلکه به همان قرار مرسوم مشغول صحبت و انس با احباب است چندآنکه روز وعده رسید و از قضا آن روز را چند نفر مهمان عزیز و محترم بر مولانا وارد گردید و وی مشغول محابه و موادّه و پذیرایی بود و من مکرر خیال می‏ کردم که رفته وی را متذکر شوم گویا این مرد فراموش گفته که امروز روز موعد شاه است.

طاقت نیاورده عاقبت اظهار کردم که آقا امروز جمعه و موعد ما است فرمود: می ‏دانم علی الله. باز با رفقا و مهمانان بنای صحبت و عشرت گذاشته چندانکه قریب به ظهر مهمان ها برفتند و منزل خالی گردید. آنگاه مولانا تجدید وضویی فرمود به نمازگاه خود که پستویی بود برفت و به من فرمود که شما ابداً به توجه و حالت من متعرض نشده و با من گفتگویی نکنید که خیال و توجهات مرا به باطن آشفته ننماید.

همین قدر که از بیرون منتظر باشید هر وقت هوا ابر شد به من مژده بدهید پس مرحوم داخل خلوت گردیده و من در بیرون با نهایت پریشانی و انتظار نشسته بودم و یقین داشتم که اگر بارش نیاید و موعد بگذرد شاه این مرد به جهتی هلاک خواهد کرد و هوا به غایت صاف و گرم و روشن بود و ابداً آثار بارندگی دیده نمی‏ شد تا اذان ظهر گذشت و ربعی هم زیاد بگذشت ناگاه بیرون شده به هوا نگاه کردم دیدم قطعه ابری از جانب شمیران به هوا بلند گردیده و از یک طرف افق طهران نمودار شد آمده گفتم:

آقا بشارت باد که قطعه ابری از افق پیدا شده و از پنجره نگاه کردم ببینم وی بچه مشغول است دیدم مربع به هر دو زانو نشسته و سر به زانو نهاده و متوجه عالم غیب و غریق بحر توجه به باطن است و گاهی سر بر آورده به زبان خود می‏ گوید:

«جانم یاغ گوزوم یاغ» یعنی جان من ببار و چشم من ببار باز متوجه می‏ شود. محمد خان گوید قسم به خدای یگانه که هنوز ربعی از آن نگذشته بود که دیدم قطعه ابر سیاهی به فوریت تمامی افق را فرو گرفت و چندی نگذشت که بنای باریدن گذاشت آن وقت فریاد کردم آقا مژده ات باد بارش آمد و دریای فیض الهی چنان در حرکت و جنبش آمد که سه روز و شب بارندگی شدیدی بود و بعضی خانه‏ ها که در ممرّ سیل واقع شده بود خراب گردید آن وقت فرمود: برادر حالا دیدی که تو خدای خود را هنوز نشناخته ‏ای!


جهان را صاحبی باشد خدا نام / کزو شوریده دریا گردد آراممؤلف تاریخ گوید: این قضیه اگر چه به طریق اجمال در میان مردم خوی مشهور و معروف بوده و من آن را از افواه رجال شنیده بودم لیکن به این تفصیل که ذکر شد آن را از خلد مقام آقا فتح الله شیخ الاسلام نوه همین آقا ابراهیم مرحوم شنیدم و وی نیز روایت می‏ کرد که در زمان مرحوم علاء الدوله امیر نظام در چمن درشک در سلماس اردو زده بودند و من به جهت مهمی و شکایتی به اردو برفتم و در آنجا با مرحوم اعتضاد السلطنه قراگوزلوی همدانی اتفاق ملاقات افتاده بعد از آنکه مرا معرفی کردند معلوم گردید که اعتضاد السلطنه نوه همان محمد خان قراگوزلو بوده پس از حصول معرفت و آشنایی از طرفین اعتضاد السلطنه همین تفصیل را به قراری که مشروحاً ذکر شد از جدّ خود محمد خان قراگوزلو - رحمه الله علیه - تفصیلاً به مرحوم آقا فتح الله شیخ الاسلام روایت کرده بود. و آن مرحوم نیز بر این بنده حکایت نمودند


و بعد از ظهور این کرامت عظمی دیگر فتحعلی شاه با مولانا بنای مهربانی گذاشته و تبدیل به محبت و ملاطفت می‏ نماید.

و آن مرحوم پسر ملا فتح الله ایروانی است که بعد از استیلای روس به ایروان مهاجرت کرده به خوی اقامت می ‏نمایند و در اواخر از جانب فتحعلی شاه به عنوان رسالت و سفارت به اسلامبول تشریف می‏برند» [۴] از شیخ الاسلام هم اکنون چند اثر باقیمانده است، بدین ترتیب:

الف) نسخه ‏ای از جلد اوّل شرح توحید صدوق قاضی سعید قمی است که شیخ با خط نستعلیق بسیار زیبا، در ربیع ‏الاول 1202ق در قمشه اصفهان آن را تحریر نموده است. این نسخه به ش (309) در کتابخانه مدرسه نمازی خوی نگهداری می شود. در هامش این نسخه حاشیه ‏هایی از آقا فتح اللَّه فرزندآقا ابراهیم و آقا محمد رضا فرزند آقا فتح اللَّه مذکور و آقا فتح اللَّه فرزند آقا محمد رضای مذکور که هر سه شیخ الاسلام خوی بودند به چشم می‏خورد.

ب) نسخه ‏های خطی باقیمانده از کتابخانه وی است که در اول همه آنها وقفنامه به خط وی موجود است. در این مورد در کتابخانه شیخ الاسلام سخن خواهیم گفت.ج) مسجدی که هم اکنون به نام وی به نام مسجد آقا ابراهیم در خوی دائر و در خیابان محله در پشت حسینه میرزا ابراهیم واقع شده است.

این مسجد را شیخ الاسلام خوی آقاابراهیم شریف حسینی خویی در سال 1230ق بنا نهاده و بعد از وی تجدید بنا شده است. باید توجه داشت که بانی حسینه آیه الله شهید حاج میرزا ابراهیم دنبلی خویی (شهادت در سال 1325ق) است و بناید وی را با آقا ابراهیم شیخ الاسلام اشتباه گرفت.

یکی از وقایع مهمی که در زندگی آقا ابراهیم شیخ الاسلام خویی اتفاق افتاده، سفارت وی به درگاه سلاطین عثمانی است. در تمامی مصادر شرح حال وی به این مسئله تصریح شده و اولین مصدر در این زمینه روضه الصفا (ج 9، ص 347 و 440) می باشد و در مصادر دیگر به نقل از آن یاد شده است. [۵]

وفات شیخ الاسلام
در گذشت شیخ الاسلام در کتاب ها به درستی ثبت نشده است. در اغلب مصادر نوشته ‏اند که وی بعد از سال 1230 در تبریز در گذشته است.ولی وقف نامه ‏ای از شیخ الاسلام در دست است که در آن در جمادی الثانی 1233ق، نسخه‏ ای از درر النجفیه مرحوم بحرانی را وقف نموده است.

نوه شیخ الاسلام خویی (آقا محمد رضا بن فتح اللَّه بن آقا ابراهیم)، در نسخه‏ ای از مثنوی معنوی وفات جدّش آقا ابراهیم را در سال 1233 ق، ثبت نموده و ماده تاریخی هم برایش ساخته، بدین عبارت:

«1233 بموت العالم مات العالم، تاریخ وفات رضوان آرامگاه آقاابراهیم طاب‏ ثراه است. راقمها الداعی لترویح روحه المطهر محمدرضا بن آقا فتح الله طاب ثراه. تاریخ التحریر 24 جمادی‏الثانی من شهور 1266»[۶]

ولی اخیراً تصویری از کتاب آداب المسافرین نوشته محمد تقی خویی (خواهر زاده شیخ الاسلام خویی)، به عنایت دانشمندِ گرانمایه منوچهر صدوقی سها زید عزّه العالی، به دست نگارنده رسید که در آن شیخ الاسلام خویی را در سال 1235ق در قید حیات دانسته است. و گویا وفاتش قریب به این سال اتفاق افتاد است.

مولی فتح علی بن فتح اللَّه بن عبد اللَّه خویی
ملی فتحعلی که فرزند بزرگ پدر بود بعد از شهادت پدرش در سال 1186ق، راهی اصفهان و عراق گردید و بعد از تکمیل تحصیلات به خوی باز گشته دوبار سفرحج گزارد و در خوی به قضاوت و اجرای احکام مشغول گردید و تا سال 1213ق در قید حیات بوده است.

نسخه ‏ای از شوارق الالهام مولی عبدالرزاق فیاض لاهیجی (م 1051ق) در دست است که در 27 صفر 1200 برای همین آقا فتحعلی نوشته شده و در چند جا حاشیه هایی از وی براین کتاب موجود است.

(شوارق الالهام، نسخه خطی ش 192 مدرسه نمازی خوی)متوفای 10 ربیع الاول 1254ق به نقل از نسخه ش 29 خادم حسینی

مولی اسماعیل بن فتح اللَّه بن عبد اللَّه خویی
مولی اسماعیل که کوچکترین فرزند شهید عبداللَّه خویی بوده، همراه با برادر خود ولی ابراهیم راهی اصفهان و عراق و مشهد گردیده و تحصیل خود را در علوم عقلی و نقلی تکیمل نموده و به خوی برگشت. علاقه زیادی به عرفان داشت و در خوی به وعظ و ارشاد مشغول بود. از تاریخ فوت وی اطلاعی در دست نیست و تا سال 1213ق در قید حیات بوده است.متوفای 1252ق به نقل از نسخه ش 29 خادم حسینی

فتحعلی بن اسماعیل خویی
آقا فتحعلی بن اسماعیل بن فتح اللَّه بن عبد اللَّه خویی، او در سال 1214ق در خوی متولد شده و از فیلسوفان و متکلمان خوی است که در اصفهان نزد مولی محمد رضا تبریزی شاگرد ملا محمد اسماعیل واحد العین تحصیل کلام و فلسفه نموده است.

او در اصفهان طبق یادداشتی که خود قلمی نموده، یازده نسخه خطی را به دست خود تحریر نموده که دو نسخه از آن در دست است.

اولی نسخه ای از شوارق الالهام فی شرح تجرید الکلام مولی عبدالرزاق بن علی‏بن حسین فیاض لاهیجی (1051) است که شامل مقصد اوّل (امور عامه) از کتاب مذکور است. این نسخه را عموی وی که هم نامش بوده (فتحعلی بن فتح اللَّه) در 27 صفر 1200ق برای خود نویسانیده است. پس از آن فتحعلی بن اسماعیل در حالی که سی ویک سال بیشتر نداشته حاشیه ‏های آن را تحریر نموده و در روز چهار شنبه 1 رمضان 1245ق در حاشیه آن تحریر نموده است. (شوارق الالهام، نسخه خطی ش 192 مدرسه نمازی خوی)

او در حاشیه این نسخه حاشیه‏ های استادش محمدرضا و محمدعلی نوری، عبدالرزاق لاهیجی (شارح) و استاد الاستادش محمد اسماعیل خواجویی را به طور دقیق و با خط زیبا تحریر نموده و در پایان چنین مرقوم نموده است: «قد فرغت من تسوید الحواشی و استنساخها من خط الاستاد ادام‏الله بقائه ناقلاً من خط استاده یوم الاربعاء 14 رمضان 1245 و کنتُ ابن احد و ثلثین و کان هذا فی ایام الاشتغال بتعلم المشاعر و تدرسه عند الاستاد دام‏ظله و انا الذلیل ابن اسماعیل فتحعلی».

او در شوال 1243ق به خواندن این کتاب نزد استادش مشغول گردیده و در ربیع الاول 1247ق به مباحثه همین کتاب مشغول شده است.

استاد وی آقا محمد رضا تبریزی است که خود شاگرد محمد اسماعیل اصفهانی مشهور به واحد العین بوده است. تبریزی ساکن اصفهان و در سال 1247ق در قید حیات بوده و مشاعر ملاصدرا و شوارق الالهام تدریس می‏ کرده است.

آقا فتحعلی در 33 سالگی نسخه دیگری از شوارق (از اوّل مقصد ثانی جواهر و اعراض تا اول مقصد ثالث) را در 19 رجب 1247ق در اصفهان شروع به تحریر نموده و در 7 رمضان 1247ق به پایان رسانده، و آن را مقابله و تصحیح نموده. کتابش را بر اولادش وقف نموده است. (شوارق الالهام نسخه ش 550 مدرسه نمازی خوی، این نسخه در 174 برگ، 24 سطر، به اندازه 12×23 سانتی‏متر، واقع شده است.)

مولی علی نقی خویی
او خواهرزاده شهید ملا فتح الله خویی است. زنوری در بحرالعلوم در شرح حال وی می ‏نویسد:«علی نقی الخویی، کان فاضلاً صالحاً تقیاً نقیاً حسن الخلق و الخصال رضی الحال و الفعال، سافر الی العراق فزار الائمه (ع) و قرأ علی العلماء و استکمل فرجع الی المحروسه و سکن بها الی اخر العمر. توفی رحمه اللَّه فجأه فی سنه التسعه و التسعین بعد المأه و الالف. و قد قیل فی تاریخه بالعجیمه:
خوشا بر حال آن صاحب سعادت / که تاریخش خوشا بر حال آن شد»

مولی محمد خویی
او خواهرزاده دیگر شهید ملا فتح الله خویی است. زنوری در بحرالعلوم در شرح حال وی می ‏نویسد: «المولی الجلیل محمد الخویی اخو المولی علی نقی و ابن اخت المولی فتح اللَّه، علام فاضل سالک گامل حکیم عارف ادیب جامع شاعر منشی‏ء مورّخ ماهر فی اکثر العلوم و له حظّ فی الخط لطیف ظریف شریف کزیم الخصال، رضی الفعال ملیح الاقوال و هم من افاضل الخلان الوفا و اماثل اخوان الصفا بین وبینه صداقه صادقه و رفاقه خالصه. سافر الی اصفهان ثمّ الی العراق و قرء علی الفضلاء و استکمل فی العلوم و الاخلاق فرجع الی المحروسه ثمّ سافر الی الحج ثمّ الی العتبات و بعد الرجوع اقام بها و تصدی بامره و له بالفارسیه اشعار. اطال اللَّه بقاه».

محمد تقی خویی
محمد تقی بن محمد خویی منصور علیشاه (متولد 1204ق در خوی و متوفای 1274ق) خواهر زاده شیخ الاسلام آقا ابراهیم خویی است و لقب طریقتی وی منصور علیشاه است. کتابی در عرفان و تاریخ تصوف نگاشته به نام آداب المسافرین که در روز پنجشنبه 28 صفر 1256ق تألیف آن را به پایان رسانده و نسخه اصل به خط وی در دانشگاه تهران به شماره 2409 (فهرست نسخ خطی دانشگاه تهران ،ج 9، ص 1034) در 258 برگ، 15 سطری، در اندازه 21×5/15 سانتی متر، نگهداری می‏شود. وی در نزد دایی خود آقا ابراهیم و فرزند وی آقا فتح اللَّه تحصیل کرد و به مجذوبعلی شده همدانی دست ارادت داد. عاقبت در سال 1274ق بدرود حیات گفت. وی کتاب تعقیبات و اعمال هفته به عربی از مؤلف ناشناخته (نسخه ش 357 مدرسه نمازی خوی) را به اولاد ذکور فتح الله بن ابراهیم وقف نموده و تولیت آن را به خدیجه الرفانی بیگم‏جان خانم زوجه مرحوم فتح‏الله واگذار نموده است. چند حاشیه از محمدتقی خویی در حاشیه کتاب مذکور دیده می‏شود. وی را برادری بود به نام عبدالکریم که او نیز از اهل علم بود و بعداً به تصوف گرائید.

علی نقی بن ابراهیم خوئی
علی نقی ملقب به حاجی پسر بزرگ شیخ الاسلام آقا ابراهیم خویی است. آقا ابراهیم کتابهایش را بر وی و پسر دیگرش فتح اللَّه معروف به آقا و خواهر زاده خود احمد آقا وقف نموده است.

فتح الله بن ابراهیم شریف حسینی خوئی
فتح اللَّه ملقب به آقا پسر بزرگ شیخ الاسلام آقا ابراهیم خویی است. آقا ابراهیم کتابهایش را بر وی و پسر دیگرش علی نقی معروف به حاجی و خواهر زاده خود احمد آقا وقف نموده است. آقا فتح اللَّه جانشین پدر در مقام شیخ الاسلامی و ارشاد بود و مدتی را از سال 1336 تا 1339 در تبریز به سر برده است.

او بر کتابهای متعددی حاشیه نوشته که نشانگر فضل و دانش اوست و در سال 1252ق دار فانی را وداع کرد . آقا فتح اللَّه چند نسخه را بر اولادش وقف نموده و مهرش به شکل مربعی با سجع «الواثق بالله الغنی فتح‏الله شریف حسینی» در اول آنها به چشم می‏خورد،

این کتابها عبارتند از:
1. مجموعه ش 347 مدرسه نمازی، شامل: 1- الاسلام والایمان و 2- فیما ورد فی صدر هذه الامه هر دو از: ملاحیدر علی شیروانی (قرن 12)، وقف در سال 1227؛ 2. مجموعه ش 326 مدرسه نمازی، شامل:
1- معالم‏الدین و ملاذالمجتهدین از: شیخ حسن‏بن زین‏الدین عاملی (1011) .
2- زبدهالاصول از: شیخ بهاءالدین محمدبن حسین عاملی (1031)، وقف در سال 1238ق، آقا فتح الله طی یادداشتی مرقوم نموده که معالم را از اول تا آخر با احمد بن علی اکبر مباحثه نموده، و در 12 صفر 1244 به پایان رسانده است او همچنین حاشیه‏هایی بر معالم نوشته است ؛

3. نسخه ش 197 مدرسه نمازی، شرح الالفیه شهید اول از: شیخ حسین‏بن عبدالصمد عاملی (984)، در سال 1240ق؛

4.نسخه ش 198 مدرسه نمازی، الفوائد الملیه بشرح الرساله النفلیه از: شهید دوم زین‏الدین‏بن علی عاملی (966)، در سال 1240ق؛

5. نسخه ش 88 مدرسه نمازی، الصافی فی تفسیرالقرآن‏از: ملا محسن فیض کاشانی (1091) با تولیت پسرش محمدرضا در سال 1250ق وقف نموده است. همسر وی نیز اهل علم بوده و محمد تقی شریف حسینی خویی نسخه ش 357 مدرسه نمازی خوی در تعقیبات و اعمال هفته به عربی از مؤلف ناشناخته را وقف اولاد ذکور فتح‏الله‏بن ابراهیم نموده و تولیت آن را به خدیجه الرفانی بیگم‏جان خانم زوجه مرحوم فتح‏الله واگذار نموده است.

احمد خویی
او خواهر زاده آقا ابراهیم شیخ الاسلام خویی است که آقا ابراهیم کتابهایش را بر وی و دو فرزندش علی نقی و فتح اللَّه وقف نموده است.

 آقا محمدرضا بن فتح اللَّه شریف حسینی خویی
او نوه آقاابراهیم شیخ الاسلام است. و خود پس از پدر مقام شیخ الاسلامی خوی را و به همین دلیل به آقا محمدرضا شیخ الاسلام معروف بود. در سال 1296 قمری جهان فانی را وداع و به دارفانی خرامید.

آقا محمد رضا دارای ذوق شعری عالی بود و به «رضا» تخلص می ‏کرد و اشعار عرفانی عالی انشاء کرده که نمونه‏ هایی از آن چنین است:

چشمی نه چشم آنکه به یاری نظر نکرد / دستی نه دست آنکه دعایی به بر نکرد
عاشق نه آنکه تیر چو آید ز شصت دوست / مژگان به هم فرو زد و جان را سپر نکرد

از ما بریده دوست به دیگر نهاده دل / بی‏چاره این دلم سر یاری دگر نکرد
گفتم مگر دمی ز وصالش خبر دهد / عمرم به آخر آمد و روزی خبر نکرد
ز آه «رضا» خبر به تو باد صبا نداد / یا داد خود در آن دل سنگت اثر نکرد

و همچنین از غزلیات اوست:
آن دل کیست که آشفته آن کامل نیست / خود مگر سنگ شود کآن به حقیقت دل نیست
بهر توحید خود آن صورت حق بینا بس / کآیتی در حق توحید چنین نازل نیست

موشکافان همه انگشت تعجب خایان / در میان تو کسی نیست که آن جاهل نیست
عین عقل است که مجنون توام می ‏خوانند / کآنکه مجنون نشد از عشق رخت عاقل نیست

بر همه سال بیا بر سر خاکم نظری / بین که بار غمت از رستخیزم زایل نیست
تا دلم میل به آن صورت حق بین انداخت / دگر از هر دو جهان بر دگری مایل نیست
آفرین بر نفس دلکش موزون «رضا» / سِحری نیکو نه مسحره بابل نیست

آقا محمد رضا نسخه‏ ای از الفوائد الصمدیه شیخ بهاءالدین محمدبن حسین عاملی (1031) را در سال 1257ق در کربلا برای برادرش محمد حسن تحریر نموده است. (نسخه ش 362 مدرسه نمازی خوی)

آقا محمد حسن شریف حسینی
آقا محمد حسن بن فتح الله بن ابراهیم شریف حسینی، برادر کوچکتر آقا محمد رضاست و آفا محمد رضا فوائد الصمدیه شیخ بهایی را در سال 1247ق در کربلا به جهت وی تحریر نموده است. (نسخه ش 362 مدرسه نمازی خوی)

آقا محسن شریف حسینی
آقا محمد حسن بن فتح الله بن ابراهیم شریف حسینی، اطلاع ما از وی مرهون دو یادداشت از ملا حسنعلی ایروانی است او در دو نسخه از نسخه‏های کتابخانه شیخ الاسلام چنین نوشته است: «این کتاب از جناب آقامحسن خلف مرحوم فتح‏الله پیش حسن علی ایروانی امانت است». [۷] (Placeholder2) اطلاع دیگری از وی در دست نیست.

آقا فتح الله شریف حسینی معروف به شیخ الاسلام
آقا فتح اللَّه بن محمد رضا بن فتح اللَّه بن ابراهیم بن فتح اللَّه بن عبداللَّه شریف حسینی خویی معروف به آقا فتح اللَّه شیخ الاسلام، او تا سال 1336ق در قید حیات بوده ولی پس از آن اطلاعی از وی به دست نیآمده است. آقا فتح الله ذوق شعری عالی داشت، نمونه‏ ای از اشعارش مثنوی زیر است:

شنیدم که روزی رسول مجید / حبیب خداوند فرد وحید
به تمکین و عزت به منبر نشست / فقیری پریشان دلی پای جست

به پیغمبر پاک دل در سؤال / برون کرد در سر عنان مقال
بفرمود شاهنشه انس و جان / که باشد که او را به بَرد زبان

عطا دیده برخواست یعنی عمر / میان بسته امر نبی را کمر
برون برد و گفتش که اینک در آر / زبان را، فقیرش بنالید زار

علی آن شاهنشاه ملک کرم / به الهام باری بیرون زد قدم
بفرمود شاهنشه ملک و دین /که با اینت اینک چه کار و چه کین

بگفتا که هادی راه رشاد / به قطع زبانش کنون حکم داد
بخندید شه گفت هین دست دار / نه این است فرمان آن شهریار

که با تیغ احسان بفرمود شه / بریدش زبان ای خطا کرده ره
هزار آفرین گفتش و مرحبا / که تو در صوابی من اندر خطا

و لولا علی هلک العمر / حدیثی است معروف از آن بی شمر
ز فتح اللهت ای شه دادگر / به روز قیامت مگردان نظر

که امید واریش بردار تست / بحبّ تو و حبّ اولاد تست
این رباعی هم از اوست که در سال 1296ق سروده است:

دل اوست که غیر دوست آنجا نبود / در وی به جز از محبتش، جا نبود
آن دل که به غیر دوست کاشانه بود / از بودن او چه سود کاشا نبود

آقا فتح الله وقتی با پدرش به روستای قره قوش از روستاهای خوی رفته بود. ولی در آنجا حالش گرفته شده و هوای شهر گریبانگیرش می ‏شود. به ناچاز نامه‏ای منظوم به پدر نوشته و اجازه مرخصی می‏ گیرد. خود او این مطلب را تحریر نموده بدین عبارت:

«در خدمت آقا سلمه الله تعالی به قره قوش رفته بودم و از فرقت یاران و دوری دوستان دلتنگ گشته، با این چند بیت که به حضور آقا فرستاده، تقاضای رخصت مراجعت کرده و وی هم اذن فرموده، و ابیات این است :

امروز دو روز است که اندر قره قوشم / در آتش هجرت چو خم باده به جوشم
هر ساعتم از هجر تو بر دیده چو سالیست / یا آنکه فراق از رخ خدمت شده دوشم

دل گویدم هر دم که شوم باز به کویت / در خوف پدر لیک زبان بسته خموشم
از حال دل خسته شده چند بگویم / دانی که چه آید به سر اندر قره قوشم

بیدار مرا دیده خونبار چو پروین /از کیک بود تا به سحر جوش و خروشم
از بوی قغ و کرمه دماغم شده ناخوش / از صوت خر و گاو و کچی کر شده گوشم

یا کُرک پر از کیک به یک گوشه‏ء خانه / از تیر تو گه شاد و گه از هجر تروشم
چای سحرم چون متعفن شده آبی / ناهار یکی داسّز دوسّز کله دوشم
گر بخت مساعد شد و زین دهکده رفتم /زین پس رخ من خاک در باده فروشم [۸] »

آقا محمد رضا حواشی و یادداشت هایی بر نسخه‏های خطی کتابخانه جدش نگاشته است. از جمله حاشیه هایی بر کتاب انس المنقطعین الی عباده رب‏العالمین از: جمال‏الدین ابی‏عبدالله محمدبن اسماعیل‏بن حسن معافی موصلی (630)، که در سال 1336 به آن اشتغال داشته است. (نسخه 430 مدرسه نمازی خوی)

در نسخه ش 543 همان مدرسه نیز یادداشتی است بدین عبارت:«ولادت منور صبیه آقا فتح الله شیخ‏الاسلام 5 رمضان 1313»

بخش دوم :باغ ارغوان،کتابخانة وقفی شیخ الاسلام خویی
بخش دوم از معرفی نسخه های خطی کتابخانه وقفی شیخ الاسلام خویی است که در مدرسه نمازی خوی نگهداری می شود. مؤلف نخست تاریخچه ای از کتابخانه شیخ الاسلام بیان می کند؛ سپس از وضعیت کنونی آن و نسخه های خطی باقی مانده سخن می گوید.

آنگاه فهرست نسخه های موجود را به ترتیب حروف الفبا می آورد. در این مقاله، مشخصات کتاب شناختی و ظاهری 68 نسخه خطی آمده است.

کتابخانه شیخ الاسلام خوی
شیخ الاسلام خویی کتابخانه نفیسی داشته که سال‏ها عمر خود را صرف جمع‏آوری نسخه‏های مهم آن نموده بود. بخشی از کتاب‏های این کتابخانه موروثی وی بوده و برخی کتاب‏های وقفی بوده که تولیت آنها با اجداد او بوده و پس از آنها تولیتش به وی رسیده است.

شیخ الاسلام کتاب‏های کتابخانه خود را در رمضان سال 1230 ق وقف کرده و در برگ اول همه آنها به خط خود و فرزندانش وقفنامه‏ای نوشته و در زیر همه آنها مهر زده است. برخی از این وقفنامه‏ها مفصل و برخی کوتاه و مختصر است.

نمونه‏ای از وقف‏نامه‏های وی چنین است:
هو. این کتاب مستطاب را وقف شرعی نمودم به اولاد ذکور خود در هر رتبه که باشند؛ یعنی به اولاد ذکور هُم نسلاً بعد نسلٍ، به شرط اینکه موقوفٌ علیه طالب علوم أیّ علمٍ کان باشد؛ و تولیت آن را مفوّض نمودم به نور چشمی عالم ربانی الشریف الحسینی احمد همشیره‏زاده و دو نفر ولد ذَکَر حیّ و هما فتح اللَّه الملقب به آقا و علی‏نقی ملقب به حاجی. و شرط آخر وقف این است که هر که از غیر موقوفٌ علیهم بخواهد کتب وقف را ببیند ـ یعنی انتفاعی از آنها ببرد ـ باید در نزد یکی از اصحاب وقف استیفای حظّ خود نماید و به خارج نبرد. و موقوفٌ علیهم اگر بخواهند از کتب به جای دیگر ببرند، باید به اطلاع همدیگر ببرند و به همدیگر قبض بدهند. و لقد کُتب هذا بإذنی و أنا العبد الواقف الأثیم الشریف الحسینی ابراهیم. شهر رمضان 1230.

{ برگ اول نسخه خطی احقاق الحق قاضی نور اللَّه شوشتری، نسخه ش 54 مدرسه نمازی خوی. }

شیخ الاسلام به دلیل وقف کتاب‏هایش در ماه رمضان آنها را «موقوفات رمضانیه» نامیده است.بعد از وی نیز فرزندان وی از جمله آقا فتح الله کتاب‏هایی را بر این کتابخانه وقف کرده ‏اند.

پراکنده شدن کتابخانه شیخ الاسلام
کتابخانه شیخ الاسلام پس از وی دچار مشکلات گردید؛ از جمله اینکه برخی از نسخه‏های کتابخانه‏اش را با از بین بردن علامت وقف فروختند. ما از تعداد این نسخه‏ها و اینکه به دست چه کسانی این کار انجام گرفته خبر نداریم، ولی در یادداشتی در یکی از این نسخه‏ها در این مورد چنین آمده است:

«از کتب ورثه آقا ابراهیمِ مرحوم»؛ و در زیر آن مرقوم شده است:

این خط شریف خالی از فائده است؛ زیرا که در ورق ثانی نوشته شده است که من وقف کردم. معلوم است مال ورثه مرحوم مبرور آقا ابراهیم خواهد بود، و لیکن معلوم و مبرهن است که صاحب خط بسیار آدم متدین و امین بوده، از غایت احتیاط توضیحاً مرقوم فرموده ‏اند، به خلاف کسی که تولیت آن همه کتب نفیسه را به او سپرده، خط و مهر آن مغفور را حک کرده، در بلاد امصار فروخت؛ و پسرانش هم تبعیت به پدر کرده و ...(1)

فروخته در وجه قند و چای آغپر و لباس زرین‏حاشیه مصرف نمودند ...(2) هم نمی ‏پسندند. با وصف اینکه می‏ خورد حق تفوق ندارد، اما به چه رحمتی زحمت این کتب که از قطایع ملوک است تحصیل فرمودند و به چه آسانی ضایع نمودند؟! الها، پروردگارا، هر کسی که به مال وقف خیانت نماید، اسم او را از صفحه روزگار محو فرما! اولادش را به باد فنا بده! ذلیل دنیا و آخرت نما که عبره للناظرین باشد! یکشنبه 18 شعبان 1308.
{ از صفحه اول نسخه خطی ش 544 مدرسه نمازی خوی. }

نسخه‏ های خطی باقی‏ مانده از کتابخانه شیخ الاسلام
علی‏رغم پراکنده شدن نسخه‏های کتابخانه شیخ الاسلام خویی، از این کتاب‏های گرانقدر تعداد قابل توجهی باقی مانده که بسیار مغتنم هستند. تعداد این نسخه‏ها به 125 نسخه م ی‏رسد و در میان آنها کتاب‏های بسیار با ارزش و نسخه‏های منحصر قابل توجهی وجود دارد. چنانچه ذکر شد،

این نسخه‏ها در رمضان 1230 ق وقف شده و در اول همه آنها وقفنامه و مهر شیخ الاسلام به چشم می‏ خورد. این نسخه‏ها هم اکنون در کتابخانه مدرسه نمازی خوی نگهداری م ی‏شود.

فهرست نسخه‏ های موجود از کتابخانه شیخ الاسلام
در اینجا فهرست نسخه‏های باقی‏مانده از کتابخانه شیخ الاسلام درج می‏ گردد. اگر توفیق خدا یاری کند، در نظر است که کتاب مستقلی برای معرفی این نسخه‏های خطی نفیس تهیه شود و مشخصات تفصیلی نسخه‏ها همراه با نمونه تصاویری، در آن کتاب ذکر گردد.

این فهرست به ترتیب الفبایی عنوان کتاب‏ها تنظیم و بعد از آن به ترتیب، نام کتاب، کتاب‏شناسی کوتاه اثر، نوع خط نسخه، نام کاتب و تاریخ و محل کتابت نسخه و در پایان شماره نسخه ذکر شده است. شایان ذکر است که برخی کتاب‏ها دارای چند نسخه هستند که در این گونه موارد ابتدا نام کتاب و مؤلف آن ذکر و در ذیل آن نسخه‏های آن معرفی شده است.

به مسؤولان فرهنگی اوقاف و مخصوصاً متولیان فرهنگی شهر خوی و استان آذربایجان غربی پیشنهاد می ‏شود که امروزه با گسترش علوم و فنون، این آثار گران‏سنگ را در قالب لوح‏های فشرده عرضه نماید تا محققان از این خوان فرهنگی پربار بهره‏مند شوند.

و سوگمندانه باید اعلام کنم که در استان آذربایجان غربی (که بیش از ده شهرستان دارد)، تاکنون غیر از شهر خوی، نسخه‏های خطی دیگر شهرها شناسایی و معرفی نشده است؛ با وجود آنکه در موزه این شهرستان‏ها و خصوصا موزه ارومیه ده‏ها نسخه خطی نگهداری می ‏شود. امیدوارم که مسؤولان فرهنگی گامی در معرفی این آثار بردارند؛ بعون الله و حسن توفیقه .

پس از توضیحات یاد شده، اینک فهرست نسخه‏ های خطی باقی‏مانده از کتابخانه شیخ الاسلام خویی درج می‏گردد که عبارتند از:

1- آکام المرجان فی أحکام الجانّ:
اعتقادات، عربی، از قاضی بدرالدین محمد بن تقی‏الدین دمشقی شبلی حنفی(769 ق).

در مجلسی بحث از جایز بودن ازدواج انسان‏ها با جنیان پیش می ‏آید و سبب می ‏شود که مؤلف درباره جن‏ها به تحقیق بپردازد و اخبار و احادیث وارده پیرامون خلقت، کیفیت وجود، وقوع تکلیف و سایر حالات اجنه را در این کتاب در 140 باب بحث کند.
نوع خط: نسخ، بی کا، بی تا، نسخه تزئینی و نفیس (نسخه ش 214).

2- إحقاق الحق و إزهاق ‏الباطل:
اعتقادات، عربی، از قاضی نورالله شوشتری (1019 ق).
نوع خط: نسخ خفی، بی کا، 1070ق در بلده دیاپور هند، با حواشی از فتح‏الله ‏بن محمدرضا شریف حسین خوئی با یک مثنوی از وی در حاشیه صفحه 182 (نسخه ش 54).

3- إحیاء علوم ‏الدین:
اخلاق، عربی، از ابوحامد محمد غزالی(505 ق).
- نسخه حاضر شامل ربع اول کتاب است و از آخر افتادگی دارد. نسخ کهن، بی کا، بی تا، با سرفصل‏های شنگرف، صفحات مجدول (نسخه ش 3).

- نسخه حاضر شامل ربع دوم و از کتاب «آداب الأکل» شروع و به کتاب «أخلاق النبوه» ختم می‏شود. نسخ جلی و ترقیمه کتاب افتاده است. وقفنامه محمود بن محمد بن قوخای حنفی با دستخط وی به سال 863 ق، عناوین با خط درشت (نسخه ش 139).

- نسخه حاضر شامل جزء اول (کتاب العلم و قواعد العقائد) است به ضمیمه مولد النبی (صلی الله علیه و آله) (یک برگ) به عربی، آغاز: «أبرز المصطفی إلی ‏الوجود فی شهر ربیع ‏الأول. فسجد کل ملک و کبّر و هلّل، و اهتزّ العرش و قال: قد وُلد الحبیب المفضل. و رقص الکون و کاد من الفرح یتزلل»، نسخ قدیم، عناوین شنگرف، تمکلی به تاریخ 722 ق (نسخه ش 209/2).

- نسخه حاضر، جلد سوم است. نسخ قدیم، بی کا، بی تا، عناوین شنگرف (نسخه ش 350).

4- أساس البلاغه:
فرهنگ لغت، عربی، از جارالله محمود زمخشری (538 ق).
نوع خط: نسخ، عمر بن رمضان السنغر کنتی منتصف شعبان 698 ق، صفحه اول کتاب را فتح‏الله ‏بن محمدرضا 1314 ق نوشته که بعداً به آن ملحق شده است، عناوین فصول شنگرف (نسخه ش 162).

5- إفصاح الکافیه:
نحو، عربی، از ؟
مؤلف در این کتاب ابتدا اعراب سوره مبارکه حمد را بیان کرده است؛ سپس به تجزیه و ترکیب کتاب کافیهی ابن حاجب پرداخته است.

مؤلف کتابش را برای پسر شیخ احمد بن یوسف السلانیکی به ‏اشاره پدرش تألیف کرده است‏. در کشف‏الظنون در ذیل عنوان کافیه، از کتاب مذکور بدین عبارت «افصاح الکافیه لواحد من علماء الدوله المرادیه» نام برده است

آغاز: « الحمدلله الذی رفع السموات بغیر عماد، و خفض الأرض، و نصب الجبال بجزم القضاء للعباد».

نوع خط: نسخ، عناوین شنگرف، 1083 ق در مدرسه سلیمان صوباشی در قسطنطنیه (نسخه ش 480).

6- الاستبصار فیما اختلف من الأخبار:
حدیث، عربی، از شیخ الطائفه محمد بن حسن طوسی(460 ق)

نوع خط: نسخ جلی، جعفر خداداد شهرکی 1075ق، در حواشی تصحیح شده است. عناوین ابواب شنگرف، در اول تملکِ حسن‏شاه ‏بن ملک اسماعیل اصطهباناتی که قسمتی از کتاب را پیش شیخ صالح بحرانی در جُمادَی ‏الآخره 1098 ق سماعاً تصحیح کرده و بعد از فوت وی در همان سال بقیه را پیش محمد مسیح فسوی تصحیح و آنچه را از وی شنیده با لفظ «استادنا» در حواشی نقل کرده است (نسخه ش 221).

7- الأوائل:
متفرقه، عربی، از ابی‏هلال حسن‏ بن عبدالله عسکری (بعد از 395).
نوع خط: نسخ، محمد بن رضی‏الدین ابی‏بکر بن محمد بن صالح الخیاط، 25 محرم 828 ق، اول نسخه تملک معین‏ بن محمد مدعوّ به چلبی، و تملک محمدامین الفسوی، و تملک یوسف ‏بن عبدالعالی الشهیر بـابن الطحال (نسخه ش 471).

8- التأویلات (تأویل الآیات):
اخلاق، عربی، از کمال‏الدین عبدالرزاق ‏بن احمد بن ابی‏الغنایم کاشانی(730 ق).

آغاز: الحمدلله الذی جعل مناظرَ کلامه مظاهرَ حسن صفاته‏.
نوع خط: نسخ، تحریر قدیم، عناوین شنگرف (نسخه ش 179)

9- التِّبر المسبوک فی نصایح الملوک (نصیحت نامه):
اخلاق، عربی، از: صفی الدین ابوالحسن علی بن مبارک اربلی(قرن 6).
ترجمه عربی رساله نصیحه الملوک غزالی که اربلی برای اتابکِ موصل آلب قتلق (595 ق) ترجمه نموده است‏.

آغاز: الحمدلله علی إنعامه ‏.. .قال أبوحامد محمد بن محمد غزالی، و هو یخاطب السلطان محمد بن ملک شاه : اعلم یا سلطانَ ‏العالم‏.

نوع خط: نسخ جلی، بی کا، بی تا، سرلوح مذهّب مرصع با نقش بسمله با جدول مذهّب و مرصع، تمامی صفحات جدول مذهّب، عناوین شنگرف و بعضی موارد مذهّب و قسمتی لاجوردی (نسخه ش 193).

10- التبیان فی إعراب ‏القرآن (إملاء ما منّ به الرحمن فی إعراب القرآن): علوم قرآن، عربی، از ابوالبقاء عبدالله ‏بن حسین عکبری (616 ق).

نوع خط: نسخ، عناوین شنگرف، 9 شعبان 1112 (نسخه ش 385).

11- التحفه العلیه والآداب العلمیه:
متفرقه، عربی، از ابوکثیر علی ‏بن حسن حضرمی ‏مکی شافعی (ق 10).
نسخه مهم و منحصری است در سه قسمت بدین تفصیل:

قسمت اوّل: کشکول شامل حالات حضرت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و خلفای راشدین و حضرت حسن ‏بن علی و حسین ‏بن علی (علیه السلام) و حالات برامکه و موضوعات متفرقه دیگر؛

قسمت دوم: با عنوان «الجزء الثانی من سرّ العلوم و الدّرّ المنظوم» که مصنف در آن کتاب تأهیل الغریب شمس‏الدین محمد بن حسن ‏بن علی نواجی مصری (855 ق) را اقتباس و خلاصه کرده است (3)؛

قسمت سوم: «فصل فی الأغانی»، در نغمه‏ها و غناهایی که اهل حجاز و اهل مصر به آن تغنی می‏ کنند شامل پنج نوبت؛

در خاتمه نیز اشعار و مدایحی از معاصرانش و استادانش از شعرای مکه آورده و نیز اشعار و مدایحی را به همراه یک مقامه از خودش انشاد کرده که در سال 934 ق از تألیف آن فارغ شده است‏.

نسخه حاضر نسخه مؤلف بوده و به ‏دستور مرحوم شیخ جابر فاضلی خویی(1401 ق) نسخه‏ای از روی آن جهت مرحوم آیت‏الله العظمی نجفی مرعشی(1411 ق) نویسانیده شده که به شماره 164 در کتابخانه آیت اللّه مرعشی در قم نگهداری می‏ شود.

نوع خط: نسخ، صفحه اول کتیبه با سرلوح مرصع، تمامی صفحات جدول شنگرف، عناوین شنگرف و زنگار، در اول نسخه ابیاتی از عمادالدین یحیی ‏بن ابراهیم ‏بن حجّاف، و در اثنا و اواخر نسخه غزلیاتی از مرحوم محمدرضا بن فتح‏الله ‏بن ابراهیم شریف حسینی خویی با تخلص رضا به خط خودش (نسخه ش 244).

12- التصریح بمضمون التوضیح:
نحو، عربی، از شیخ خالد ازهری (905 ق).
نوع خط: نسخ خفی، بی کا، 20 شوال 1077ق (نسخه ش 142).

13- التعریفات:
عربی، از سید شریف علی ‏بن محمد جرجانی (816 ق).
نوع خط: نسخ، مصطفی عبیدالنافع مشهور به علی العمری، جُمادی اولی 1143 ق(نسخه ش 450).

14- ألحان السواجع بین البادی والمراجع:
ادبیات، عربی، از صلاح‏الدین خلیل ‏بن ایبک صفدی (749 ق).
مؤلف در این کتاب، مکاتبات و مشاعراتی را که بین او و فضلای هم‏عصرش صورت گرفته، به ترتیب حروف معجم نام‏های صاحبان نامه‏ها جمع‏ آوری کرده است .

آغاز: الحمدلله الذی جعل البادی أمیراً، و قدر للمراجع أن یکون مأموراً، و خرج منها بحرین یلتقیان منهما لؤلؤاً منظوماً و منثوراً.

نوع خط: نسخ، عناوین شنگرف، 11 شوال 1030 ق، در اول نسخه نشان مطالعه ابراهیم اکرمی هست که 12 بیت شعر در بیان مطالعه کتاب انشاد کرده است. تملک اسماعیل چلبی‏زاده سال 1158 ق و عبدالکریم قطبی و محمد ابوبکر بن ابی‏الحسن الدمیری و محمد بن کمال‏الدین حسینی شامی حنفی و تملک حسن ‏بن عبدالکریم ‏بن محمد بن کمال‏الدین بن حمزه حسینی حنفی دمشقی (نسخه ش 664).

15- الدرر النجفیه من ‏الملتقطات الیوسفیه:
عربی، از شیخ یوسف بحرانی (1182 ق).
آغاز: الحمدلله الذی هدی ابصار بصائرنا بانوار الولایه المحمدیه.

نوع خط: نسخ خفی، بی کا، بی تا، با حواشی از فتح‏الله بن ابراهیم شریف حسین خوئی، نوشته شده در تبریز سال 1239 ق (نسخه ش 13/1).

16- الروضه البهیه فی ‏شرح اللمعه الدمشقیه:
فقه، عربی، از شهید ثانی زین‏الدین‏بن علی عاملی (966 ق).

نوع خط: نسخ، حاجی میرزا محمدمهدی گلپایگانی 1113 ق، با حواشی از جم به لفظ «جم مد ظله العالی»، مقابله و تصحیح شده و علامت بلاغ در آخر نسخه موجود است (نسخه ش 240).
نوع خط: نسخ، محمدمهدی گلپایگانی 1114، با حواشی از جم به لفظ «جم مدظله‏العالی»،(نسخه ش 241)

17- السامی فی ‏الأسامی:
فرهنگ عربی به فارسی، از ابوالفضل احمدبن محمد میدانی نیشابوری (518 ق).
آغاز: الحمدللّه الذی لا یتم أمر دون حمده‏.

نوع خط: نسخ، کاتب رساله اول محمد بن عبدالله ‏بن محمد الفرشهری 667 ق در شهر فرشهر، عناوین فصول شنگرف با خط درشت، اول نسخه تملک عبدالفتاح الشیخ ابراهیمی قیصری و تملک محمود شاهد و تملک ابراهیم‏ بن محمد الحسینی الشامی 1109 ق و تملک یعقوب بن یوسف بن کلبعلی 704 ق و در آخر نشان مطالعه زکریا بن حسین ‏بن عمر (نسخه ش 204/1).

18- الشهاب ‏المضیء بأنوار التنزیل و السراج المنیر بأسرار التأویل:
تفسیر، عربی، از شیخ ابی‏الزهد محمد بن محمد اللقیمی الدمیاطی الشافعی(قرن 12 ق).

حاشیه مفصلی است بر أنوار التنزیل بیضاوی با عناوین «قوله، قوله» در دو جلد بزرگ‏. مؤلف از سال 1087 تا 1117 ق مشغول تدوین و تنظیم این کتاب بوده و آن را در سال 1118 به‏اتمام رسانیده و در آن خلاصه تمامی شروح و حواشی تفسیر أنوار التنزیل را درج نموده است‏. وی نسخه حاضر و نسخه بعدی را برای خودش نویسانیده و آنها را تصحیح کرده و حواشی جدیدی بر آنها افزوده است‏.

- نسخه حاضر جلد اوّل تفسیر و از سوره حمد تا اوّل سوره کهف را شامل است. در پایان نسخه شرح‏ حال مؤلف و اساتیدش در چهار صفحه آمده که در محرم 1119 ق تحریر شده است‏.

آغاز: الحمدلله الذی أطلع فی سماء النبوه سراجاً لامعاً و قمراً منیراً، و أخرج من کِمام ‏الرساله تمراً یانعاً.

نوع خط: نسخ، محمد بن عبدالجلیل 21 رمضان 1118 ق، با حواشی از مؤلف به خط خودش، در اول نسخه قصیده‏ای از الشریف محمد ابوالحسن سدیدی المحلی الشافعی الأزهری به خط خودش در مدح مؤلف به عربی در 18 بیت با قافیه الف، در آخر نسخه ایضاً قصیده‏ای از وی در 22 بیت مختوم به الف در مدح مؤلف و حاشیه‏اش، در صفحه دوّم «هذا الجزء الأول من نسخه المؤلف تغمده الله تعالی برحمته و أسکنه فسیح جنته»، در اولش مُهر مربعی «عبده عبدالغفار 1253 ق» (نسخه ش 466).

- نسخه حاضر جلد دوم و از سوره کهف تا آخر را شامل است‏.

نوع خط: نسخ، محمد بن عبدالجلیل، یوم عید الاضحی 1118 ق، با حواشی از مؤلف به خط خودش، در اول نسخه: «هذا الجزء الثانی من نسخه المؤلف تغمده الله تعالی برحمته و أسکنه فسیح جنته آمین»، در آخر نسخه 2 صفحه در وصایای ابن عربی و 4 بیت از شریف ابوالحسن سدیدی که در 1146 ق به خط خودش نوشته است. در اول نسخه دو قصیده از علامه علی البوتیجی الشافعی هر کدام در 8 بیت، اولی مختوم به قافیه الف، دومی مختوم به قافیه یاء (نسخه ش 467).

19- الصحیفه السجادیه:
دعا، عربی، از امام زین‏العابدین علیه السلام (95 ـ 38 ق).
نوع خط: نسخ جلی، قسمتی از صفحات جدول مذهّب مرصع، تمامی عبارات مشکول و معرب، ترجمه فارسی ادعیه در لابلای سطور با شنگرف، عناوین ادعیه مذهّب، در حواشی تصحیح شده است، به ضمیمه حدیث کساء به خط فتح‏الله‏ بن محمدرضا بن فتح ‏الله ‏بن ابراهیم شریف حسینی اول رمضان 1311 ق، به ضمیمه دو صفحه به فارسی در آداب دعا و موانع استجابت آن، آغازش: « اما بیان شرایط ضروریه دعا که قبل ‏از دعا و بعد از آن و در اثنای آن بجا باید آورد چهارده است: اول بر طهارت‏بودن، دوم رو به قبله نشستن، سوم با اخلاص خواندن... » (نسخه ش 210).

20- القاموس المحیط و القابوس الوسیط:
فرهنگ عربی به عربی، از مجدالدین محمد بن یعقوب ‏بن محمد فیروزآبادی(817 ق).

نسخه حاضر از باب عین تا آخر کتاب را شامل است‏.

نوع خط: نسخ جلی، تمامی کتاب معرب و با خط درشت، عناوین لغات شنگرف، علامت مقابله و تصحیح در بخش‏هایی از کتاب موجود است، در اول کتاب تملک عمر بن عبدالغنی و حاج غنی‏زاده فی طرطوس 804 ق، و تملک در سنه 1135 ق با مهر «یا ذا شفیع مصطفی مصطفی» و تملک محمد بن احمد الابیاری و عبدالرحمان ‏بن رامی انوریه (نسخه ش 158).

21- القواعد والفوائد:
فقه، عربی، از شهید اول محمد بن مکّی عاملی(786 ق).

نسخه حاضر از آخر افتادگی دارد.
نوع خط: نسخ، بی کا، بی تا، عناوین شنگرف، در حواشی مقابله و تصحیح شده است (نسخه ش 301).

22- الکافی (اصول، فروع و روضه):
حدیث، عربی، از ثقه الاسلام محمد بن یعقوب کلینی(328 ق).

نسخه حاضر مشتمل بر تمام کتاب کافی(اصول، فروع، روضه) است.

نوع خط: نسخ، عناوین شنگرف، ابوطالب ‏بن محمد 1073 ق، با حواشی از ملا محمدباقر مجلسی به لفظ «مدّ ظلّه ‏العالی» مقابله و تصحیح شده است (نسخه ش 683).

23- الکشاف عن حقائق غوامض ‏التنزیل:
تفسیر، عربی، از جارالله محمود بن عمر زمخشری (538 ق).

- نسخه حاضر از اول تفسیر سوره صاد تا آخر کتاب را شامل است‏.

آغاز: الحمدلله الذی أنزل القرآن کلاماً منظماً مؤلفاً.

نسخ جلی، فهرست کتاب در اوّل، بعضی عناوین شنگرف، در آخر یک رباعی از واعظ عبدالرحمان در وصف کتاب کشاف (نسخه ش 80).

- نسخه حاضر از اول کتاب تا آخر سوره یوسف(علیه السلام) را شامل است‏.

نوع خط: نسخ، معرب، آیات و عناوین شنگرف، اولش تملک با مهر کروی «الله کفی لمرام مصطفی» و تملک سید احمد بن سید ابراهیم الالارندی 1036 ق با مهر بیضوی «احمد این بنده از آنی که جهان بنده اوست» و مهر بیضوی «خاک بودی کاشکی در راه ایزد احمدی» (نسخه ش 661).

24- الکشف علی الکشاف:
تفسیر، عربی، از عمر بن عبدالرحمان فارسی(سراج) (قرن هشتم).

نوع خط: نسخ، از روی بیاض مؤلف کتابت شده است، سرفصل‏ها شنگرف، تملک شریف محمد بن سید علی (نسخه ش 72).

25- الکلیات (کلیات العلوم):
فرهنگ، عربی، از ابو‏البقاء بن شریف موسی حسینی الکفوی الحنفی(1095 ق).

آغاز: خیر منطوق به أمام کل مقال و أفضل مصدر به کل کتاب‏.

نوع خط: نسخ، عثمان‏بن محمد قارصی 1083 ق به جهت یاسینجی‏زاده، صفحه اول سرلوح با کتیبه مذهّب مرصع با نقش گل و بوته و دایره کوچک مذهّب بین کلمات، کلیه صفحات جدول شنگرف، عناوین فصول و لغات شنگرف، تملک سید عبدالوهاب شیخی‏زاده با مهر دایره‏ای «سالک راه صواب عبدالوهاب» (نسخه ش 216).

26- اللباب فی‏علوم الکتاب(تفسیر ابن عادل):
تفسیر، عربی، از ابوحفص عمر بن علی ‏بن عادل الدمشقی، ابن عادل (بعد از 880 ق).

نسخه حاضر تفسیر سوره انعام را شامل است‏.
نوع خط: نسخ، سرفصل‏ها شنگرف، ذی‏قعده 970 ق، در اوّل کتاب تملک محمد المذکور بـإمام‏زاده و شیخ علی و عبدالحی الشهیر بـکرامت‏الله‏زاده 1100 ق، و مهر بیضوی با سجع «من متملکات الحاج مصطفی صدقی غُفر له» و مهر کروی «ما شاء الله لا قوه إلا بالله»، در حواشی مقابله و تصحیح شده است، صفحات جدول‏ دار مرصع (نسخه ش 129).

27- المثلثات یا مثلث قطرب:
لغت، عربی، از ابوعلی عبدالله (محمد) بن مستنیر بصری نحوی لغوی ملقب به قطرب (206 ق).

آغاز: هذا کتاب المثلث، و هو اسم تراه فی الکتابه صوره واحده و هو ینصرف علی ثلثه معان؛ فمنه: السَّلام، السِّلام، السُّلام‏.

انجام: الاَمه، الإِمه، الاُمه. العَمره، العِمره، العُمره.(نسخه ش 204/2).

28- المزامیر(زبور داود علیه السلام):
عربی، این کتاب ترجمه عربی زبور داوود علیه السلام است که در زمان مأمون خلیفه عباسی(198 ق) به ‏دستور وی از عبری به عربی برگردانده شده و حضرت امام رضا (علیه السلام) آن را تأیید کرده است‏. سند کتاب که در اول آن آمده بدین قرار است:

بسم ‏الله ‏الرحمن ‏الرحیم. قال: حدّثنی الحسن ‏الکوفی قال: حدّثنی محمد بن عیسی قال: حدّثنی النوفلی الهاشمی محمد بن عبدالله قال: جمع المأمون مائتی رجل من علماء المسلمین و رئیسا الیهود والنصاری. فأخذ علیهم العهد والمیثاق علی أن تحوّلوا له التوریه والإنجیل والزبور من ‏لغه العبرانیه حرفاً بحرف، ویستعینوا فی ذلک بالرضا علی ‏بن موسی علیه ‏وآله ‏السلام. و کان من أعلم الناس بالتوریه والإنجیل والزبور والفرقان. و کان فیهم المازنی وکان عالماً بذلک‏. وهذه زبور داود علیه السلام و صلّی ‏الله علی محمد و آله فسّروه و نقلوه إلی لغه العربیه حرفاً بحرفٍ لم‏یزیدوا ولم ینقصوا ولم آلوا جهداً. فلمّا فرغوا منه، عُرض علَی ‏الرضا علیّ ‏بن موسی (علیه السلام) فرضِیَه‏. المزمور الأول من ذلک فی ‏المسکین والیتیم‏....

نوع خط: نسخ جلی، عبدالله بن سنجر، 706 ق، عناوین مزمورات شنگرف، دو بار مقابله و تصحیح شده و در صفحه آخر آمده: «بلغ المقابله و صح» و همانطور «و قوبل ثانیاً فصح»، تملک محمد کتبروی حنفی سال 1037 ق، و تملک عمر بن محمد المارینی و تملک أبی‏حفص عمر العباسی در آخر نسخه (نسخه ش 77).

29- المعجم فیما استعجم:
جغرافیا، عربی، از ابوعبید عبدالله ‏بن عبدالعزیز بن محمد بکری (487-401 ق).

دایره المعارفی است از اسامی اماکنی که عمدتاً عربی‏اند و عرفاً غلط تلفظ می‏شوند. وی کتابش را به‏ترتیب حروف الفبای نام اماکن و بلاد و قری و امصار تنظیم کرده و بعد از ذکر نام هر بلد، ابتدا محدوده و چهارچوب جغرافیایی آن را ذکر و سپس شعری از شعرای عرب را که نام بلد مورد بحث در آن آمده به عنوان استشهاد می‏آورد. جمیع ابواب کتاب 748 باب است. عنوان این کتاب در زندگی‏نامه علمی دانشمندان اسلامی مُعجَم ما استَعجَم ذکر شده، لکن در نسخه حاضر آن‏چنان است که ذکر شد. این کتاب در سال 1876 میلادی توسط وستنفلد در پاریس به طبع رسیده است (ر.ک: زندگی‏نامه علمی دانشمندان اسلامی، بخش اول، ص 289، و معجم مطبوعات العربیه سرکیس ص 579).

آغاز: هذا کتاب ذکرت فیه جمله ما ورد من ‏الحدیث و الأخبار و التواریخ و الأشعار من ‏المنازل و الدیار و القُری و الأمصار و الجبال و الآثار و المیاه و الدّرارات‏.

نوع خط: نسخ جلی، قرن 9، تملک ابی‏بکر بن رستم شروانی و مختار احمد المدرّس بمدرسه ایاصوفیه، عناوین فصل‏ها شنگرف (نسخه ش 91).

30- المفاحص فی‏الحکمه الإلهیه المحتویه علی علم الحروف علی نهج غریب: علوم غریبه، عربی، از صائن الدین علی‏ بن محمد بن محمد ترکه اصفهانی (835 ق).

آغاز: الحمد لله الذی أعدّ عدید عباده لفهم کمال مراده‏.

نوع خط: نسخ جلی، بی کا، در زمان حیات مؤلف (قبل از 835 ق) کتابت شده، عناوین شنگرف، صفحات موریانه‏خورده، با مهر بیضوی «الراجی لعفو الله عبدالله 1141 ق» (نسخه ش 121).


31- المفراح فی ‏شرح مُراح الأرواح:
صرف، عربی، از ملاحسن پاشا بن علاءالدین الأسود.
نوع خط: نسخ، بی کا، 14 ذیحجه 940 ق (نسخه ش 500).

32- المُنصف من ‏الکلام علی مغنی ابن هشام:
ادبیات، عربی، از ابوالعباس تقی‏الدین احمد بن محمد بن محمد بن حسن‏ بن علی ‏بن یحیی ‏بن محمد بن خلف‏الله ‏بن خلیفه الشُّمُنی(872-801 ق).

آغاز: الحمد لله الذی خصّ کتابه بعدم المعارضه و بالإعجاز.
نوع خط: نسخ، بی کا، بی تا (نسخه ش 138).

33- الوافی:
حدیث، عربی، از ملا محسن فیض‏ بن مرتضی کاشانی(1091 ق).
نسخه حاضر از اوّل باب زکاه تا آخر کتاب العتق را شامل است‏.
نوع خط: نسخ، عناوین شنگرف، فهرست کتاب در اول نسخه (نسخه ش 388).

34- الوافیه فی شرح الکافیه:
نحو، عربی، از رکن‏الدین حسن ‏بن محمد بن شرفشاه استرآبادی (717ق).
آغاز: أحمد اللّه علی عظمه جلاله حمدَ غریق بمطالعه جماله‏.

نوع خط: نسخ، عناوین شنگرف، اول نسخه تملک محمدامین بن محمد صافی با مهر بیضوی «هدایت ازلی‏... محمد باد» و تملک جعفر بن عبدالله با مهر مکعبی «لطف الهی گر بود... جعفر» (نسخه ش 481).

35- الوجیزه فی الفقه یا زبده الدلیل:
فقه، عربی، از سیدعبدالله ‏بن محمدرضا شبّر (1242 ق).

نوع خط: نسخ، بی کا، بی تا، عناوین شنگرف (نسخه ش 645).

36- الوسائل إلی النجاه:
اصول، عربی، از سید مجاهد محمد بن علی طباطبائی اصفهانی(1242ق).

عنوان کتاب به صورت‏های زیر: «الوسائل إلی‏ النجاه»، «الوسائل الحائریه»، «وسائل الأصول»، «الوسائل إلی معرفه أصول المسائل» نیز ذکر شده است‏.

آغاز: الحمد لله رب ‏العالمین ... اِعلم أن أقوی الأدله علی ‏الوضع تنصیص الواضع‏.

نوع خط: نسخ خفی، جای عناوین کتاب دوم خالی مانده است، با حواشی از فتح‏الله بن ابراهیم شریف حسین خوئی، نوشته شده در تبریز سال 1239 ق، مهر بیضوی «عبده الراجی محمدصادق» در اوّل کتاب (نسخه ش 13/2).

37- أنوار التنزیل و أسرار التأویل(تفسیر بیضاوی):
تفسیر، عربی، از قاضی ناصرالدین عبدالله‏ بن عمر بیضاوی(685 یا 692ق).
نوع خط: نسخ، بی کا، بی تا، آیات با شنگرف و معرب، فهرست سور در اوّل نسخه، تملک مصطفی، با حواشی از خواجه، شیخ‏زاده و طیبی (نسخه ش 188).

38- إیضاح سقط الزند:
ادبیات، عربی، از ابوزکریا یحیی ‏بن علی معروف به خطیب تبریزی(502 ق).
آغاز: الحمد لله حمد الشاکرین، و صلواته علی سیدنا محمد النبی و آله ‏الطاهرین. و بعد، فإنی لمّا حضرتُ أبا العلاء أحمدَ بنَ عبدالله‏... قرأت علیه کثیراً من کتب اللغه.

نوع خط: نسخ، عناوین شنگرف، اشعار شنگرف و معرب، حمیدالدین ‏بن عمر شافعی هفتم محرم 957 ق به دستور احمد شبلی‏ بن حسن شبلی، مقابله و در حواشی تصحیح شده است‏. اولش تملک درویش حشمت مولوی و سیدابوالمواهب احمد المعروف بالعرضی (نسخه ش 575).

39- تحفه الغریب فی ‏الکلام علی مغنی ‏اللبیب:
ادبیات، عربی، از بدرالدین محمد بن عمر دمامینی (828 ق).
آغاز: الحمد لله الذی منح من لسان العرب الأیادی الحسنه.
انجام: والتحیات واصله إلیه و إلیهم و السّلام‏.

نوع خط: نسخ، درویش عبدالنبی مولوی امام جماعت تکیه علی‏پاشا بن علوان در شهر حلب از برای شیخ ابراهیم پسر شیخ صلاح‏الدین، 1043 ق، عناوین و سرفصل‏ها شنگرف، فهرست کتاب در اول نسخه، مقابله و تصحیح شده است، تملک احمد بن حسین ‏بن احمد شهاب سال 1176 ق (نسخه ش 10).

40- تفسیر ابن عباس:
تفسیر، عربی، از عبدالله ‏بن عباس ‏بن عبدالمطّلب معروف به ابن عباس(68 ق).

نوع خط: نسخ، حاج احمد بن شیخ یوسف در سوم ربیع‏الثانی 1165 ق، برای خزانه کتابخانه یکی از سلاطین، صفحه اوّل با سرلوح و کتیبه مذهّب مرصع، تمامی صفحات جدول‏دار، عناوین فصول و آیات شنگرف (نسخه ش 165).

41- تفسیر الجلالین:
تفسیر، عربی، مؤلف: جلال‏الدین عبدالرحمان سیوطی (910 ق) و جلال‏الدین محمد محلّی شافعی(864 ق)
نسخه حاضر از اول تا آخر را شامل است‏.

نوع خط: نسخ، تمامی صفحات جدول‏دار، آیات شنگرف، عیسی در اول ذی‏قعده 1136 ق، در سال 1139 مقابله و تصحیح شده است (نسخه ش 662).

42- تمهید القواعد الأصولیه و العربیه لتفریع الأحکام الشرعیه:
فقه، عربی، از شهید ثانی زین‏الدین ‏بن علی عاملی (شهادت 966 ق).

آغاز: الحمد لله ‏الذی وفّقنا لتمهید قواعد الأحکام ‏الشرعیه.

نسخ جلی، علاءالدین حسین ‏بن محمد حسینی، با مهر بیضوی وی «علاءالدین ‏بن محمد» و تملک وی به تاریخ 1105ق، عناوین و سرفصل‏ها شنگرف، در حواشی تصحیح شده با علامت بلاغ در ابتدای قاعده 190، وقف علی‏اکبر چورسی به تولیت عبدالرسول حسینی تبریزی، مهر بیضوی «سلام علی إبراهیم» در اول کتاب (نسخه ش 23).

43- تهذیب ‏الأحکام:
حدیث، عربی، از شیخ ‏الطائفه محمد بن حسن طوسی (460 ق).

- نسخه حاضر از باب أنساب النبی (صلی الله علیه و آله) تا آخر نکاح را شامل است‏.
نوع خط: نسخ، بی کا، 1117 ق، بعضی علائم و عناوین ابواب شنگرف، علامت بلاغ در آخر کتاب موجود است (نسخه ش 199).

- نسخه حاضر از کتاب صوم تا آخر کتاب حج را شامل است‏.

نوع خط: نسخ، لطف‏الله، 1100 ق، خط سرخ بالای بعضی عبارات، معرب، به وسیله کاتب در نزد استادش محمدرضا بن صفی‏قلی تبریزی که نسخه‏اش را با جمیع نسخ موجوده در اصفهان سماعاً و قرائهً و مقابلهً نزد محمدباقر مجلسی تصحیح کرده بود، مقابلهً و قرائهً و سماعاً تصحیح شده و علامت مقابله و سماع در آخر کتاب موجود است، تملک محمد بن محمدامین 1114 ق(نسخه ش 217).

- نسخه حاضر جلد دوم و از کتاب زکاه تا قسمت‏هایی از کتاب جهاد را شامل است.
نوع خط: نسخ، عناوین شنگرف، با حواشی از «م ق ر سلّمه ‏الله» (نسخه ش 743).

44- جامع ‏الأصول فی أحادیث الرسول:
حدیث، عربی، از مجدالدین مبارک بن محمد بن محمد بن معروف به ابن اثیر جَزَری(605 ق).

نسخه حاضر از اول کتاب تا الکتاب الثانی من حرف الجیم فی الجدال والمِراء را شامل است‏.
آغاز: الحمد لله الذی أوضح لمعالم الإسلام سبیلاً، و جعل السنه علی الأحکام دلیلاً، و بعث لمناهج الهدایه رسولاً. مهّد لمشارع الشرائع وصولاً.

انجام نسخه: أخرجه أبوداوود أیضاً عن أبی‏هریره أن رجلاً کان یسُبّ أبابکر. و ساق نحوَه ترجَمه الأبواب التی أوّلها الجیم، ولم ترِد فی حرف الجیم‏... تمّ ‏الجزء الأول من کتاب جامع الأصول، و یتلوه فی الجزء الثانی شرح غریب الجیم‏.

نوع خط: نسخ، عناوین ابواب و فصول شنگرف، رموز کتب با شنگرف در حواشی و در زیر آن نام راوی حدیث، اول نسخه تملکی به تاریخ سنه 733 ق، و تملک محمد بن رضی‏الدین هروی با مهر بیضوی «یضیء بالله نفسی عبده محمد مهدی 1118ق» و مهر بیضوی «تلک الجنه التی نورث من عبادنا من کان تَقیّاً» (نسخه ش 228).

45- جوامع‏ الجامع:
تفسیر، عربی، از ابوعلی فضل ‏بن حسن طبرسی (548 ق).
نسخه حاضر از ابتدا تا آخر سوره کهف را شامل است‏.

نوع خط: نسخ جلی، ملا قدیر بن مرحوم حاجی‏زاده، 7 ربیع‏الثانی 1116 ق، علامت مقابله و بلاغ در تمامی کتاب موجود است، آیات معرب و خط شنگرف بر فوق آنها، مهر مربعی «المتوکِّل علی الله الغنیّ عبدُه محمدحسین الحسینی» در اوّل کتاب (نسخه ش 172).

46- حاشیه الفوائد الضیائیه:
نحو، عربی، از عصام‏الدین ابراهیم ‏بن محمد بن عربشاه اسفراینی(943 ق).

آغاز: یا هادیاً لسالک مسالک محامدک، و یا سامعاً لجامع مسائل حامدک، اهدنا الصراط المستقیم هدایه کافیه لتسهیل‏...
نوع خط: نسخ، بی کا، بی تا، عناوین شنگرف (نسخه ش 558).

47- حاشیه الکافی:
حدیث، عربی، از میرداماد محمدباقر بن محمد حسینی استرآبادی(1040 ق).
آغاز: قوله: المحمود لنعمته المعبود لقدرته؛ لمّا کان إنعامه باعثاً لأن یُحمد.

نوع خط: نسخ، بی کا، بی تا، عناوین شنگرف، اولش «امانت آقا زین‏العابدین‏ بن حاج محمدرضا امامی» و «قد وقفتُ هذه النسخه‏.. کما وقف والدی الماجدُ کتباً عدیده هکذا. و کان ذلک فی 14 رمضان 1124 و أنا ابن حاجی عسکر خادم العلماء محمدرضا» با مهر مربعی «أفوّض أمری إلی ‏الله محمدرضا 1116» و در زیرش نوشته شده: «هذا من الکتب الموروثه التولیه حینیه قد وقفت ثانیاً... سیدابراهیم شریف حسینی رمضان 1230» (نسخه ش 492).

48- حاشیه الکشاف:
تفسیر، عربی، از سعدالدین مسعود بن عمر تفتازانی (792 ق).

آغاز: الحمد لله الذی أنزل علی عبده ‏الکتاب و لم یجعل له عوجاً.

نوع خط: نسخ، بی کا، بی تا، سرفصل‏ها شنگرف، تملک اسماعیل‏ بن جلیل‏ بن احمد بن رمضان‏ بن محمد بن علی سال 1124 ق و تملک محمد بن شیخ داوود بازلی (نسخه ش 71).

49- حاشیه الکشاف (فتوح‏ الغیب فی‏ الکشف عن قناع ‏الریب):
تفسیر، عربی، از شرف‏الدین حسین‏ بن محمد بن عبدالله طیبی(743ق).

نسخه حاضر از سوره اعراف یا اول سوره احزاب را شامل است‏.
آغاز: الحمدلله الذی علم ‏القرآن و خلق ‏الإنسان، علّمه ‏البیان.

نوع خط: نسخ، بی کا، بی تا، سرفصل‏ها شنگرف (نسخه ش 69).
نسخه حاضر از اول کتاب تا نصف سوره نساء را شامل است‏.

نوع خط: نسخ، بی کا، بی تا، تملک عبدالغنی‏ بن محمد سال 1007 ق و محمد الحافظ البرسی (نسخه ش 70).

50- حاشیه أنوار التنزیل:
تفسیر، عربی، از مصلح‏الدین مصطفی‏ بن ابراهیم ‏الرومی الحنفی، ابن تمجید (قرن 9 ق).
- نسخه حاضر از اوّل سوره کهف تا آیه 35 سوره نور را شامل است‏.

نوع خط: نسخ جلی، سرفصل‏ها شنگرف، تملک الشیخ الحاج عمر بن الشیخ عیسی المذکِّر بجامع حضرت شیخ وفا (قُدِّس سرُّه المصفّا)، با مهر بیضوی «أ لیس الله بکافٍ عبدَه عمر بن عیسی»، تملک مصطفی زین‏الدین‏ بن موسی‏... السلطان بایزید التعطیر سنه 1131 با مهر مکعبی «مصطفی»، قسمت‏هایی از سوره کهف و تمامی سوره مریم از وسط افتاده است (نسخه ش 130).
- نسخه حاضر از ابتدا تا آیه 184 سوره بقره را شامل است‏.

آغاز: الحمد لله المکمّل لکل خیر، و المیسّر لکل سُؤل‏.

نوع خط: نسخ، بی کا، بی تا، عناوین شنگرف، در اولش تملک ابراهیم مدرس با مهر مکعبی «آستان کعبه شاه کریم باد یا رب مقام ابراهیم» (نسخه ش 176).

51- حاشیه انوار التنزیل:
تفسیر، عربی، از عصام‏الدین ابراهیم‏ بن محمد بن عربشاه سمرقندی(951 ق).

آغاز: الحمد لله الذی عم بارفاد ارشاد الفرقان کل انسان ...
نوع خط: نسخ، بی کا، بی تا، عناوین و بعضی علائم شنگرف، سرلوح مذهّب با جدول مذهّب، تملک علی‏ بن احمد مشهور به خواجه‏زاده (نسخه ش 178).

52- حاشیه شرح مختصر الأصول عضدی:
اصول، عربی، از سعدالدین مسعود بن عمر تفتازانی(793ق).
آغاز: الحمد لله الذی وفّقنا للوصول إلی منتهی أصول الشریعه الغرّاء.

نوع خط: نسخ، بی کا، بی تا، عناوین شنگرف، تملک علی‏ بن احمد مشهور به خواجه‏زاده (نسخه ش 159).

53- حاشیه لوامع الأسرار فی شرح مطالع الأنوار:
منطق، عربی، از میر سیدشریف علی‏ بن محمد جرجانی(816 ق).

آغاز: قال وحید زمانه ـ تغمده‏ الله بغفرانه ـ : الحمد لله فیّاض ذوارف العوارف، الفیّاض الوهّاب‏.

نوع خط: نسخ، شیخ محمد سعید نوری نطنزی 26 شوال 1096 ق به دستور علی‏رضا قمی، در حواشی مقابله و تصحیح شده است، با حواشی از ملا جلال، داود، ملا شمسا گیلانی، معینی، ملا میرزاجان و خود مؤلف، اول نسخه مهر بیضوی کاتب با سجع «عبده محمدسعید 1123» (نسخه ش 463).

54- حیاه الحَیَوان الکبری:
متفرقه، عربی، از: کمال‏الدین محمد بن موسی دمیری شافعی مصری (808 ق).
آغاز: الحمد لله الذی شرّف نوع‏الإنسان بالأصغرین القلب واللسان.

نوع خط: نسخ، محمد ابوالفتح‏ بن داود بن محمد مقدسی منشأً و بلداً الأشعری عقیدهً القادری نسباً، از 15 صفر 903 تا 19 ربیع‏الثانی همان سال در زاویه کبیره معروف به شهابیه در شهر مرقیله از قرمان، در صفحه اوّل کتاب عنوان کتاب و ترجمه مؤلف، «قوبل علی نسخه المصنف رحمه ‏الله تعالی» و تملک عبدالرحمان‏ بن حسن القاضی با مهر بیضوی «الراجی عونَ المستعانِ الفقیرُ عبدالرحمان» و مهر کروی «الله کفی بمرام مصطفی 1208» (نسخه ش 136).

55- خلاصه الأقوال فی معرفه الرجال:
رجال، عربی، از علامه حلی حسن‏ بن یوسف‏ بن مطهر(726 ق).
آغاز: الحمد لله مرشد عباده إلی سبیل السداد، و هادیهم إلی طریق الأنفع فی المعاش و المعاد.

نوع خط: نسخ، عناوین شنگرف، کیقباد بن حاج علی بحرآبادی 15 جمادی‏الأولی 960 ق، قسمت آخر نونویس شده است (نسخه ش 646).

56- روضه الأخیار المنتخب من ربیع الأبرار:
متفرقه، عربی، از محیی‏الدین محمد بن الخطیب قاسم ‏بن یعقوب رومی(983 ق).

منتخبی است از کتاب ربیع ‏الأبرار و نصوص الأخبار زمخشری (538 ق) در پنجاه باب، که در 17 شعبان 983 ق تألیف شده است‏.
آغاز: نحمدک اللهم علی ما علّمتَنا من ‏البیان، و ألهمتَنا من ‏التِّبیان.

نوع خط: نسخ، محمد حجازی الأشفینی الشافعی در 17 رمضان 1005 ق، عناوین شنگرف، تمامی صفحات جدول شنگرف، فهرست کتاب در اول نسخه و همچنین تملک حسن‏ بن علی الشهیر به رضا با مهر مکعبی «حسن رضا» و تملک ابوبکر افندی القاضی بمدینه باباطاغی و تملک شیخ ابراهیم باباطاغی با مهر مکعبی ناخوانا و تملک صالح مصطفی (نسخه ش 491).

57- زهر الکِمام فی قصه یوسف:
قصه، عربی، از ابوعلی عمر بن ابواسحاق ابراهیم انصاری اوسی خزرجی.

مؤلف در این کتاب داستان حضرت یوسف را از قرآن طی هفده مجلس شرح و تفسیر کرده که در لابه لای آن، حکایات و اشعار عربی زیادی آورده است‏.

آغاز: قال الشیخ الإمام الأوحد المذکِّر أبوعلی عمر بن الشیخ الأجلّ أبوأسحاق أبراهیم الأنصاری الأوسی ـ رحمه‏الله تعالی ـ : الحمد لله کثیراً و صلّی‏ الله علی سیدنا محمد الذی للناس کافه بشیراً و نذیراً.

نوع خط: نسخ، عناوین شنگرف، احمد بن عمر بن محمد بن یحیی الذهبی در 11 شعبان 745 ق(نسخه ش 703).

58- سفینه الراغب و دفینه المطالب:
متفرقه، عربی، از محمد راغب پاشا وزیر الرومی معروف به راغب افندی (1176 ق).

کشکولی مانند کشکول شیخ بهایی که مؤلف در آن مطالب متنوعی را جمع‏آوری کرده است. شامل چندین رساله و مسائل و بحث‏های گوناگون؛ مانند بحث اسم و مقولات عشر و حضرات خمس و غیره. این کتاب از کشکول‏های نفیسی است که مورد رغبت علما با اختلاف مشارب و تباین اذواقشان قرار گرفته است‏.

آغاز: الحمد لله الذی بوجوب وجوده انقطع تسلسل سلسله الحاجات‏.

نوع خط: نستعلیق، احمد نزهت الحلبی أصلاً و البغدادی نشواً الذی کان مهردار مؤلف هذا الأثر، 19 ذیقعده 1179، در قسطنطنیه، فهرست کتاب در اول نسخه با جدول مذهّب و شماره صفحات شنگرف، در اول نسخه نوشته شده:

سفینه راغب پاشا وزیر است. کتاب خیلی خوبی است و از موقوفات جدّم آقا ابراهیم است (قدس سره)، . دزدیده بودند که علامت وقف را محو کرده بفروشند. خداوند پدر آقا شیخعلی پیشنماز را رحمت نماید که به دست آورده، نزد داعی فرستاده بود. اوراق بی‏شیرازه شده بود. به صحاف دادم. اصلاح کرده، ولی از جهتی افساد نموده است؛ زیرا که در چند جا اوراق را از محل اصلی خود تغییر داده؛ چنانچه داعی نوشته‏ام خواستم بدهم دوباره شیرازه بُری نماید، ترسیدم بدتر شود؛ لهذا دست نزدم‏. فتح‏الله‏ بن محمدرضا بن شیخ الاسلام (قدس سره).

صفحه اول کتیبه با سرلوح مذهّب مرصع، تمامی صفحات حواشی مذهّب، عناوین شنگرف (نسخه ش 245).

59- شرح الشافیه:
صرف، عربی، از ؟
شرحی است مزجی و مبسوط بر شافیهی ابن ‏حاجب (646 ق).
آغاز: قال الشیخ‏.. ابن حاجب: التصریف علم بأصول یُعرف بها أصول أبنیه الکلم التی لیست بإعراب. قال: لایمکن حدُّ نوع من العلم إلا باعتبار؛ فلذلک قیل علم بأصول، و إنما قال أحوال ولم یقل..‏.

انجام: أما بلی، فلقوّه إمالتها؛ لکونها یستعمل غالباً. و أما حتی، فَلِحملها علی إلی؛ لأنها بمعناها الأصلی فی الغایه. تمّ‏.

نوع خط: نسخ، بی کا، بی تا، عناوین شنگرف، خط شنگرف بالای عبارات متن، اولش تملک محمد بن ابراهیم الطربزونی المدرِّس به مدرسه سهیل (نسخه ش 566).

60- شرح‏ الکافیه:
نحو، عربی، از نجم‏الائمه محمد بن حسن استرآبادی مشهور به رضی‏الدین (686 ق).

آغاز: الحمد لله الذی جلّت آلاؤه عن أن تحاط بِعَدٍّ.

نوع خط: نسخ جلی، بی کا، 823 ق، عناوین و بعضی علائم شنگرف، فهرست کتاب در برگ اوّل، در صفحه اوّل کتیبه و شمسه مذهّب مرصع با عنوان کتاب و نام مؤلف به خط نسخ کور نشده (نسخه ش 90).

61- شرح شافیه (شرح نظام):
صرف، عربی، از نظام‏الدین حسن‏ بن محمد قمی نیشابوری معروف به نظام اعرج (728 ق).

آغاز: أحمدک اللهم علی أن وفّقتَنی لصرف رَیَعان الشباب فی اقتناء العلوم والآداب .

نوع خط: نسخ جلی، محمد بن قطب الطبیب، 22 صفر 828 ق، عناوین شنگرف و بعضی زرنیخ، تملک حسن المدرس به مدینه بروسه با مهر کروی وی «عبده حسن حافظ» (نسخه ش 147).

62- شرح فصوص الحکم:
اخلاق، عربی، از شیخ داود بن محمود قیصری (751 ق).

آغاز: الحمد لله الذی عین ‏الأعیان بفیضه ‏الأقدس الأقدم‏.
نسخ بد خط، تحریر بد، عبارات متن شنگرف، فهرست کتاب به صورت مجدول در اول نسخه، تملک در 19 ذی‏حجه 1156 ق، تملک شیخ مصطفی‏ بن شیخ علی کفوی با مهر بیضوی «مصطفی» (نسخه ش 212).

63- شرح مقامات الحریری:
ادب، عربی، از ابوالعباس احمد بن عبدالمؤمن‏ بن موسی‏ بن القیسی الشِّرّیشی الأندلسی (619 ق).

شرح مهمی است بر مقامات ابومحمد قاسم بن علی حریری (516 ق). نسخه حاضر سِفر ثانی و از مقامه 13 تا اول مقامه 26 را شامل است‏.

آغاز نسخه: شرح المقامه الثالثه عشره الزورائیه: ندوت: خرجت. یقال: نَدَتِ الإبلُ تندو، إذا خرجت من ‏المشرب ترعی فیما قرب منه، و هو الذی قصد.

انجام نسخه: عندی فدیتُک راءاتٌ ثمانیهٌ/اُلقی بها الحَرَّ إن وافی و إن بردا/ رِقٌّ و رَوحٌ و رَیحانٌ و ریقُ رَشاً/وَ رفرفٌ و رِیاضٌ ناعمٌ و رَدا. و لم یذکر أبیک تمیم تمّ شرح المقامه الخامسه والعشرین، و بتمامها تمّ الجزء الثانی من شرح المقامات‏.

نوع خط: نسخ کهن، بی کا، بی تا، عناوین مقامات و بعضی عناوین شنگرف، در اول نسخه تملک حاج یعقوب نجاشی در سال 789 ق و تملک عبدالرحیم حبشی‏زاده و فیض‏الله المفتی 1115 ق و نجم‏الدین‏ بن احمد کُتُبی و مطالعه محمد بن عبدالمؤمن 912 ق و تملک شیخ ابراهیم عجمی و تملک محمد بن محمد القوصوی 944 ق و مهر کروی بزرگ «الحمد لله الذی هدانا لوقف هذا الکتاب‏...» و آخرش تملک حسن‏ بن صالح ‏الحلبی الأزهری الأشعری (نسخه ش 246).

64- شرح نهج ‏البلاغه:
حدیث، عربی، از عبدالرحمان‏ بن محمد بن ابراهیم العتایقی الحلی(قرن 8 ق).

شرحی است مفصل در چندین جلد. مؤلف با استفاده از شرح ابن ابی‏الحدید معتزلی، شرح ابن میثم بحرانی، شرح قطب‏الدین الکیدری و شرح قاضی عبدالجبار با اضافاتی و تحقیقاتی از خودش اقدام به شرح حاضر کرده است‏. ابتدا الفاظ و معانی کلمات حضرت را گزارش کرده؛ سپس مورد و شأن نزول خطبه یا کتاب را بیان کرده و در آخر مطالب مربوط به آن را آورده است‏. نسخه حاضر جلد سوم کتاب بوده و از خطبه 134 «و من کلام له (علیه السلام) و قد شاوره فی الخروج إلی غزو الروم» تا آخر کتاب 27 «و من وصیته إلی محمد بن أبی‏بکر حین قلّده مصرَ» را شامل است. مؤلف تألیف این جزء را در سال 780 ق به پایان رسانده است. در آخر کتاب دستخط مؤلف بدین عبارت «بلغ قرائهً و أنهاه‏... وفّقه الله لمراضیه؛ و ذلک فی مجالسَ متعددهٍ آخرها یوم عشرین رمضان المبارک سنه ست و ثمانین و سبعمئه. و کتب جامع ‏الکتاب‏... عبدالرحمان‏ بن محمد بن إبراهیم العتایقی».

آغاز نسخه: و من کلام له (علیه السلام) وقد شاوره عمر فی الخروج إلی غزوه الروم: و قد توکَّل اللهُ لأهل هذا الدّینِ بإعمار الحوزه و سَتر العوره... أقول: توکَّلَ: صار وکیلاً؛ ویُروی: و قد تکفّلَ؛ أی: صار کفیلاً. و الحوزه: الناحیه، و حوزه الملِک: بیضته. و هذا الکلام قاله (علیه السلام) له حین خرج قیصرُ الروم من جماهیر أهلها إلی حرب المسلمین (4)

نوع خط: نسخ، عناوین شنگرف، علی‏ بن محمد بن محمد بن علی جمادی ‏الاولی 786 ق، پیش مؤلف قرائهً مقابله و تصحیح شده است، در اول نسخه زندگی‏نامه شارح به قلم حضرت آیت‏اللّه سیدشهاب‏الدین نجفی مرعشی آمده که در ذی‏حجه 1370 ق در قم هنگام ملاحظه نسخه در دو صفحه مرقوم فرمودند، و تملک کمال‏الدین عبدالله جرجانی، و دستخط محمد بن رمضان الدجیلی و محمد بن احمد بن مصنفک الحائری، و حسام‏الدین‏ بن عزیزالدین‏ بن عذاقه الغروی با مهر کروی «عبده حسام‏الدین‏ بن عذاقه» و مهر مربعی «لا إله إلا الله الملک الحق المبین، بن محمد» و مهر کروی بزرگ «الله حسبی و أنا أفتر عبداً... عضدالشریعه المضیّ مسعود حسینی حسنی سنه‏...» و در زیر آن نوشته شده: «انتقل بالإرث عنه رحمه الله تعالی علیه. حرّره ابن عضدالدین مسعود محمدعلی» با مهر مکعبی «محمد و علی خیر البشر 1021» و تملک الشیخ محمد بن ابراهیم الشهیر بالصوافی سنه 888 ق و دستخط عبدالحسین‏ بن سلطان حسین الموسوی و تملک عبدالله‏ بن عبدالغفار الطبسی با مهر بیضوی «قال إنی عبدالله» (نسخه ش 381).

65- شرح نهج البلاغه:
حدیث، عربی، از عزالدین عبدالحمید بن هبهالله بن ابی‏الحدید معتزلی (655 ق).
نسخه حاضر از اول تا جلد ششم را شامل است‏.

نوع خط: نسخ جلی، تاریخ کتابت در آخر جزء خامس 1087 ق، در اول نسخه نوشته شده: «حیف و صد حیف که این کتاب با حسن خطی که دارد غلط زیاد دارد»، در اول نسخه «امانت نزد محمد المدعوّ بصدر» و تملک رضی‏الدین‏ بن محمد بن حیدر حسینی، 21 سطر، 24/5×18 سانتی‏متر (نسخه ش 120).

66- شرف الإنسان:
اخلاق، ترکی، از محمود بن عثمان‏ بن الیاس حلبی معروف به لامعی حلبی(938 یا 940 ق).

در یک مقدمه و چندین مجلس آداب و اخلاق را از زبان حیوانات به‏ صورت داستان بیان می‏کند و در اثنا به‏مناسبت، اشعاری و قطعاتی به عربی و فارسی و ترکی از خودش و دیگران می‏آورد. مؤلف کتابش را به سلطان سلیم ثانی عثمانی (974-926 ق) تقدیم کرده و از تألیف آن در سن 55 سالگی در سال 933 فارغ شده است.

آغاز: بسم‏ الله ‏الرحمن الرحیم/ فاتحه گنج کلام قدیم. هذا کتابنا ینطق علیکم بالحق إنا کنا نستنسخ ما کنتم تعملون. اَجناس سپاس خورشیداقتباس و گردون‏اساس و انجم‏قیاس که مقیاس عقل حواس جن و ناسدن خارجه دور.

نوع خط: نسخ، محمد، جمادی ‏الاخره 1002 ق(نسخه ش 312).

67- صحاح ‏اللغه:
لغت عربی به عربی، از ابونصر اسماعیل‏ بن حمّاد جوهری (393 ق).

- نسخه حاضر از اول کتاب تا آخر باب ضاد را شامل است‏.
آغاز: قال الشیخ أبو نصر... الحمد لله شکراً علی نواله، و الصلوه علی محمد و آله. أما بعد، فإنی قد أودعت فی هذا الکتاب ما صحّ عندی‏.

نوع خط: نسخ، عناوین لغات و فصول شنگرف، هارون‏ بن احمد الشیرینی، 898 ق، اولش مهر کروی «علی ‏الله فی کل الأمور توکلی/و بالمصطفی الهادی الشفیع توسُّلی 1174» (نسخه ش 687).
- نسخه حاضر از باب طاء تا آخر کتاب را شامل است‏.

نوع خط: نسخ، عنوان لغات و فصول شنگرف، هارون‏ بن احمد الشیرینی، 898 ق (نسخه ش 688).

68- طِراز الحُلّه و شفاء الغُلّه:
بدیع، عربی، از شهاب‏الدین احمد بن یوسف اندلسی بصیر نحوی(779 ق).

شرحی است بر قصیده میمیه شمس‏الدین محمد بن جابر اندلسی (780 ق)، این قصیده در 177 بیت است و ناظم آن را در مدح حضرت پیامبر(صلی الله و علیه و آله) سروده و مسائل علم بدیع را در آن درج کرده است‏. ناظم نام قصیده را «حُلّه السّری فی مدح خیر الوری» گذاشته، لکن در نسخه حاضر «حُلّه الوفا فی مدح خیر الوری» نوشته شده است (کشف‏ الظنون ج1، ص 688 و هدیّه العارفین، ج2، ص 82).

آغاز قصیده:
یقول صَحبی و سُفن‏ العیش خایُضهٌ
بحرَ الشراب و عینُ ‏القیظ لم تَنَم
یَمِّم بنَا البحر إنّ الرّکبَ فی ‏ظمإٍ
فقلتُ: سیروا فهذا البحر مِن أمم

آغاز شرح: قال شیخنا الإمام العلامه شهاب‏الدین أبو‏جعفر أحمد بن یوسف‏... الأندلسی الغرناطی ـ فسح الله فی ‏مدّته ـ الحمد لله البدیع الأفعال الرفیع عن ‏الأمثال جاعل الفصاحه أحسن ‏الحال‏.

نوع خط: نسخ، محمد بن محمد بن سالم ‏الحسبانی الشافعی (883 ق)، متن اشعار با شنگرف، با حواشی از ملا فتح‏الله، و در اول نسخه تملک‏های ابی‏بکر رستم ‏بن احمد الشروانی، میر محمداسعد، محمد فخرالدین ‏بن عبدالله طرابلسی سال 1013 ق، هبهالله ‏بن محمد افندی، حاج محمد بن الأمیر الحاج، محمد الخطیب بالجامع المنصوری بطرابلس (نسخه ش 24).

فهرست تصاویر
تصویر ش 1: دستخط شیخ الاسلام خویی که نسخه درر النجفیه شیخ یوسف بحرانی (ش 13 مدرسه نمازی) را در کاظمین در سال 1233 ق وقف کرده است.

باغ ارغوان، کتابخانه وقفی شیخ الاسلام خویی (2)

تصویر ش 2: صفحه آغاز نسخه بسیار نفیس شرح الکافیه فی النحو تحریر در سال 823 ق با شمسه و کتیبه بسیار نفیس، با علامت وقف «موقوفات رمضانیه 1230 ق» به خط و مهر شیخ الاسلام خویی.

باغ ارغوان، کتابخانه وقفی شیخ الاسلام خویی (2)

تصویر ش 3: دستخط شیخ الاسلام خویی در پشت جلد و ظَهر نسخه تفسیر عرائس البیان روزبهان بقلی شیرزای (ش 611 مدرسه نمازی)، که از کتاب‏های اجداد وی بوده ـ و دستخط اجدادش در همین صفحه مشهود است ـ و دزدیده شده بود و شیخ الاسلام آن را در استانبول در هنگام مأوریتش پیدا و خریداری کرده

باغ ارغوان، کتابخانه وقفی شیخ الاسلام خویی (2)

تصویر ش 4: دستخط شیخ الاسلام خویی در برگ آخر نسخه قبلی (تفسیر عرائس البیان).


69. عدة الأصول:
اصول، عربی، از: شیخ الطائفه محمدبن الحسن طوسی(460)