آموزش عالی و گذار به جامعه مبتنی بر دانایی

روند تحولات فعلی ادامه تحولات کلان تاریخی بشر است. تحول انقلاب کشاورزی به انقلاب صنعتی و سپس به انقلاب اطلاعاتی گسترده تر از آن است که بتوان آن را دستاورد گروهی خاص قلمداد کرد. همانطور که انقلاب کشاورزی دستاورد مستقیم تمدنهای خاور میانه و نتیجه کل میراث بشری بود که بعدا عالمگیر شد و دیگر متولی خاصی ندارد، انقلاب اطلاعاتی نیز نتیجه طرح و برنامه خاصی نیست. پیشتازان آن همه جایی و هیچ جایی هستند. طبقه تازه و ارباب رایانه به مرز خاصی تعلق ندارد. از طرفی، اگر تولید تمدن کشاورزی به زمین وابسته بود و تولید صنعتی به سرمایه و مواد خام، که همه تمام شدنی است، تولید تمدن اطلاعاتی به نبوغ، ابتکار و خلاقیت بشری وابسته است. نیروی کار از یک سو پایان ناپذیر است و از سوی دیگر، برخلاف سرمایه و زمین، معادله جمع جبری صفر برآن حاکم نیست که نفع یکی زیان دیگری باشد، پرسش اختصاصی راجع به ایران این است که با این پدیده و عصر جدید چگونه باید برخورد کرد؟
حافظ چه خوب میگوید:
رند عالم سوز را با مصلحت بینی چه کا
کار ملک است آنکه تدبیر و تامل بایدش
باید با استفاده از روش مشاهده ای مندلیف وار، از اینکه که هستیم و کجا واقع شده ایم، درست صورت برداری کنیم. آیا جدولی مندلیف وار از وضعیت خود در پیوند با تاریخ خود، با فرهنگ خود و بالاخره، با نظام پیچیده فرهنگی، اقتصادی و سیاسی حاکم بر جهان پیش رو داریم؟ درغیر اینصورت، چه کسی و کجا باید آن را برایمان تهیه کند؟ بدیهی است افراد پاسخگو انسانهای متفکر، مدبر و محقق ازجمله اعضای هیات علمی دانشگاهها و محل پاسخگویی مراکز علمی، تحقیقات و دانشگاهی است. چرا؟ تافلر عصر کنونی را «آغاز جنگ بر سر کنترل جهان» و دانایی را «ثروتی از نمادها» می داند؛ او عقیده دارد که این دوران «عصر کیمیاگری» اطلاعات و زمان ایستادگی «دانایی در برابر سرمایه» است و در همین دوران است که «جنگهای اطلاعاتی و جنگ الکترونیکی» آغاز میشود و اوج میگیرد.
بنابراین، توانایی فناوری اطلاعات و ایجاد ساختارهای جامعه اطلاعاتی بسیار مهم تر از خود فناوری است. سعادت یک ملت به میزان اندوخته علم و فناوری بستگی ندارد، بلکه به توانایی آن ملت در تولید و ایجاد توانایی و فناوری وابسته است. این بیان ضرورت هرچه بیشتر نقش آفرینی دانشگاههای کشور در شکل گیری جامعه اطلاعات را متذکر میشود.

● ظهور تمدن اطلاعاتی
 

اتحاد فناوری ارتباطات و داده پردازی رایانه ای بیشتر بر راه و روشهای زندگی آدمی تاثیر گذاشته و در سالهای اخیر، انسان امور خود را به کمک آنها اداره کرده است. آیا این اتحاد چارچوب اجتماعی ما را دگرگون ساخته است؟ باید گفت که این امر به این بستگی دارد که آیا این تحولات بر شیوه تولید تاثیر گذاشته است یا نه و اگر تاثیر گذاشته است، آیا بر شیوه فعالتیهای ما و روشهای تفکرمان نیز تاثیر میگذارد یا نه؟ (رجایی،1382)
کارل مارکس (1813-1883 ) و فریدریش انگلس(1895-1820) بر پایه بررسی شیوه های گوناگون تولید نتیجه گرفتند که «شیوه تولید» در هر جامعه ای که نیازهای مادی و از آن مهم تر، نیازهای معنوی را برآورده میسازد، به شبکه پیچیده ای از عوامل موثر و متاثر باز می گردد. شیوه تولید به صورتی است که جامعه و شکل دولتها را مشخص میکند؛ برای مثال، شیوه زراعی به دولت فیودالی می انجامد، اما شیوه صنعتی دولت بورژوا را ایجاد می کند.
آنچه مسلم است، امروزه فناوری شیوه هستی ماست. ارنست یونگی (1995-1895)، متفکر آلمان، تا بدانجا پیش رفت که فناوری را مابعد الطبیعه حقیقی سده بیستم خواند (رجایی،1382). در این معنا، انواع مختلف فناوری ها را با اشکال متفاوت تمدن پدیدار می شود.

● تمدن چیست و چه می کند؟
 

برودل در مقاله مهمی با عنوان «تاریخ تمدنها» گذشته اکنون را تبیین میکند (1980). او می گوید که تمدن به اصطلاح ما مجموعه ای از ویژگیها و پدیده های فرهنگی است.(Braudel،1994).
به نظر «توین بی» تمدن حوزه ای محسوس برای پژوهش تاریخی است. وی مطرح می کند که هرچند تمدن و فرهنگ کاملا به هم پیوسته اند، ولی نباید آن دو را معادل فرض کرد. ابن خلدون بیان می کند:
«اجتماع نوع انسان ضروری است و حکیمان این معنی را بدین سان تعبیر کنند که انسان از روی سرشت خود ناگزیر است اجتماعی تشکیل دهد که در اصطلاح ایشان آن را مدنیت/تمدن/شهرنشینی گویند و معنی عمران همین است.»
بنابراین، مفهوم تمدن به شرایطی بازمیگردد که تولید مشترک نیرو، ثروت، تعامل اجتماعی و فرهنگی و نوآوری را ممکن میسازد. فرد به عنوان عضو تمدن حس هویت، تعلق و زندگی هدفمند دارد. تمدنها مرزهای حقوق، امتیازات و مسیولیتها را تعیین میکنند (رجایی،1382).

● انقلاب اطلاعاتی
 

دانیل بل، جامعه شناس، در سال 1973 ظهور جامعه ای را پیش بینی کرد و آن را «جامعه پساصنعتی» نامید. او حرکت بشر را از تاکید بر تولید کارخانه ای و صنعتی به پردازش و آمایش، بازچرخه و خدمات مدنظر قرار داد. به گفته بل جامعه اطلاعاتی جدید سه ویژگی اصلی دارد(1973،Bell):
1) در گیر و دار دگرگونی از تولید کارا به جامعه خدمات است؛
2) با کدگزاری دانش نظری برای ابداع و اختراع در فناوری تاکید می ورزد؛
3) «فناوری فکری» تازه ای ایجاد میکند که به منزله کلید تحلیل نظامها و نظریه تصمیم گیری به کار می آید.
اندیشمندان جدید روی هم رفته از مفهوم «جامعه پساصنعتی» دست برداشته اند، زیرا گمان می کنند که خیلی مهم است و به این معنا اشاره دارد که جامعه جدید استمرار گذشته است، در حالی که جامعه اطلاعاتی نوع تازه ای از جامعه انسانی است که «ابزارمندی اطلاعات»؛ یعنی زیرساخت عمومی مبتنی بر رایانه، جانشین کارخانه و «مرزدانش» به بازار بالقوه تبدیل شده است. جامعه داوطلبانه جای فعالیتهای انسان دوستانه خصوصی و عمومی را گرفته است؛ نهادهای اجتماعی افقی مانند جامعه مدنی جانشین نهادهای عمومی عمودی و متمرکز شده است و «روح جهان گستری»؛ یعنی همزیستی ای که انسان و طبیعت بتوانند هماهنگ با یکدیگر زندگی کنند،به جای «روح آزادی انسان» قرار گرفته است.
تاریخ مهم برای جامعه اطلاعاتی و برای تمدن، سال 1989 میلادی است که شبکه جهانی اینترنت ابداع شد و اهمیت این ابداع با انقلاب کشاورزی و انقلاب صنعتی برای جامعه های کشاورزی و صنعتی برابر است. سال 1989 از این نظر مهم است که شیوه اطلاعاتی اندیشه، شیوه تولید و قاعده های بازی با یکدیگر همراه شدند(1989،Fukuyama).

● ویژگیهای تمدن جدید
 

همانطور که گفته شد، تمدن وضعیتی است که فرایند تولید توام با قدرت سیاسی، ثروت اقتصادی، ارزشهای فرهنگی و حتی خاطرات را امکان پذیر میسازد. از آنجا که جهان گستری رابطه میان واحدهای تشکیل دهنده خود را بسیار فشرده و پیچیده کرده است، بسیاری توقع دارند نتیجه آن همگونی باشد و اگر نوعی روند همگنی در کار باشد، در حوزه زمان است. زبان انگلیسی به زبان دنیای جهان گستر تبدیل شده است، اما واقعیت این است که اگر همه هم بتوانند به زبان انگلیسی صحبت کنند، به معنای این نیست که جهان همگن شده است.
جامعه ای که در آن اطلاعات ایجاد شده موجب ایجاد چیزهایی بیش از آن دو چیزی است که در نظام مردمسالاری، مردم آنها را از هر چیز دیگری ارزشمندتر میدانند. این دو امر مهم «آزادی و برابری» است(1989، Fukuyama).
تضمین آزادی و برابری و صیانت از آنها، هردو به مبانی قانونی نیاز دارد که اکنون در سطح جهان موجود نیست. جهان هنوز قلمرو خودیاری است که کشورهای مستقل برنامه های کاری را طرح و قاعده های بازی را تعیین می کنند.

● دانشگاه در موج سوم
 

دانشگاههای دنیا در طی دهه های اخیر دوره های مختلفی را پشت سر گذرانیده اند که میتوان آن را بدین صورت توصیف کرد:
1) دانشگاههای نخبه پرور (تا نیمه سده 20 میلادی)
2) مواجهه دانشگاهها با تقاضای انبوه اجتماعی (از دهه50 میلادی)
3) مواجهه دانشگاهها با جنبشهای اجتماعی(دهه60 میلادی)
4) مواجهه دانشگاهها با مقتضیات بازار، صنعت و دنیای کسب و کار (از دهه70 میلادی)
5) مواجهه دانشگاهها با تحولات فراصنعتی و جامعه اطلاعاتی (از دهه90 و هنوز ادامه دارد).
در دوره نخست، در دانشگاه تعداد محدودی دانشجو هست که نوعا مرد و از طبقات و قشرهای بالا و متوسط هستند. در این دوره مسیله محوری برای دانشگاه آن است که استقلال آکادمیک داشته باشد و با آزادی علمی، ماموریتهای سنتی در خدمت سازمان؛ یعنی خود را دنبال کند(1995،Greenwood).
بعد از جنگ جهانی دوم، از یکسو بر اثر تحولات جمعیتی و از سوی دیگر، به دلیل روند روبه رشد دموکراتیزاسیون اجتماعی، آموزش عالی نیز به عنوان یکی از حقوق عمومی شهروندی تلقی شد و بدین ترتیب، دانشگاهها با تقاضای اجتماعی روبه تزاید مواجه شدند. در این دوره مطمینا پشتگرمی دانشگاهها به منابع عمدتا عمومی بود (1999،Peterson).
دوره بعد از دهه 60، دوره رشد جنبشهای اجتماعی معطوف به حقوق مدنی، حقوق زنان، اقلیتها و قومیتها بود. در این دوره، دانشگاهها با بحران حیثیت و مشروعیت مواجه شدند. از آنها انتظار میرفت که در نقد اجتماعی و سیاسی نقش موثری بر عهده بگیرند؛ در این بحبوحه، پردیسهای دانشگاهی با مسیله نظم روبرو بودند. از دهه 1970، بحرانهای اقتصادی و مقتضیات بازار باعث شد که کارایی و بهره وری مورد تاکید قرار گیرد. فشارهای مالی موجب شد که بازار کسب و کار از دانشگاه انتظار داشته باشد که دانش آموختگان آن به درد تقاضاهای کاری و مهارتی برای آنها بخورند (1999،Dionne and Kean).
سرانجام، از دهه1990و در آستانه قرن 21، تحولات ناشی از انقلاب الکترونیک و عصر اطلاعات و ظهور جامعه شبکه ای سازمانهای مجازی و دگرگونیهای عمیق ساختاری و تغییر شرایط اجتماعی دانشگاهها را وارد تجربه های تازه ای کرد که در حال حاضر با چالشهای نحوه مواجهه با محیط به شدت متحول، متنوع، رقابتی، پیچیده و آشوبناک در مقیاس جهانی روبرو هستند. ابعاد این چالشها، با آنچه در دوره های قبلی دانشگاه با آن مواجه بود، تفاوتی کیفی و ماهوی دارد و در این دوره دانشگاهها با تحول «مفهومی پارادایمی» درگیر هستند و به «بازار تعریف نقش» و «تغییر اساسی در ساختارها»نیاز دارند.(فراستخواه،1383)
تحقیقات تجربی از سوی کسانی چون السن و ویت و دیگران نشان داده است که محیط دانشگاه از حیث تصمیم گیری و مدیریت، محیطی به غایت در معرض تکثر و حتی تعارضهای پیچیده قرار دارد، به طوریکه در انتخاب یک رییس دانشگاه بین علایق قبلی ذینفعان و رفتار بعدی آنها تغییرات گسسته ای روی داده است یا چگونگی تصمیم گیری درباره تاسیس یک دانشگاه مسیر نامعینی را میپیموده است (الوانی و دانایی فر،1381). آنچه به مفهوم موج سوم علم بیش از سایر ویژگیها تمایز خاصی داده است، یکی ویژگی «مشارکت»است، بدین معنا که جریان تولید و توسعه دانش بیش از هر زمان دیگر و عمیقا متفاوت با قبل، به صورت شبکه ای و تعامل در مقیاس جهانی درآمده است.
ویژگی دوم «علم و عمل» است، به این معنی که در موج سوم عمل بیش از هر زمان دیگری مبتنی بر دانش شده و علم به صورت ژرفی با منطق زیست و کسب و کار درآمیخته است. ویژگی سوم اینکه اساسا چرخه یادگیری بیش از هر زمان دیگری به صورت دانش/کنش درآمده است.

● نظری های توسعه و جامعه اطلاعاتی درایران با نگاهی به برنامه سوم توسعه در ایران
 

درباره توسعه فناوریهای اطلاعاتی سه دیدگاه متمایز را میتوان در ایران مشاهده کرد که در برنامه سوم توسعه نیز به نحوی بازتاب یافته اند. وزارت علوم توسعه فناوری انفورماتیک را در جهت «توسعه علم» میداند. نهادی دیگر با سازوکاری دفاعی گسترش فناوری اطلاعات را اساسا بدون توجه به ایجاد جنبه های نظارتی نیرومند، در جهت تهاجم فرهنگی میداند؛ گروهی دیگر در حوزه فناوری اطلاعات بیشتر به خصوصی سازی امکان بروز میدهد.
بطور کلی، در برنامه سوم جای نظریه های جامعه اطلاعاتی و حتی نظریه جامع توسعه با رویکرد اطلاعاتی خالی است. به این ترتیب، برنامه چهارم تنها میتواند پرسشهایی را در برابر خصوصی سازی و جهانی شدن در زمینه مراعات حال همگان و فضای عمومی مورد توجه قرار دهد(میرعابدینی،1383).

● نتیجه گیری و پیشنهاد
 

برای مراجعه به این محیط متحول، نامعین، پیچیده و آشوبناک، دانشگاهها بیش از هر زمان دیگر و به معنای ژرف تری، نیازمند هوش سازمانی، و یادگیری سازمانی هستند. به کمک هوش سازمانی است که دانشگاهها میتوانند ظرفیت و توانایی مراجعه فعال و تطابق کنشگرانه با محیط موج سوم و پویایی های لازم، پا به پای تحولات آنرا به هم رسانند. ایجاد تنوع در منابع مالی، تحلیل برنامه ها و عملکرد آموزشی و درسی، توسعه چشم اندازها، باز تعریف ماموریتها، طراحی راهبردهای مناسب برای مدیریت دانش هم مستلزم هوش سازمانی است.
یادگیری سازمانی دانشگاه نیازمند ساختاری است که مشارکت همگرایانه تمام شرکا و ذینفعان دانشگاهی]مانند اعضای هیات علمی، کارشناسان، دانشجویان، هیات امنا، مدیران، خانواده ها، مشتریان، قانونگذاران و نمایندگان خط مشی های عمومی[ را در فرایند تحلیل و ارزشیابی خط مشی ها و برنامه ها و عملکرد دانشگاه و تعریف ماموریتهای آن تسهیل کند، چرا که مفهوم کلیدی یادگیری سازمانی مشارکت همه ذی نفعان سازمان در یادگیری است.
نویسنده:داوود احمدی دستجردی و محمدحسن قلی زاده

الف.فارسی
1- رجایی، فرهنگ؛ پدیده جهانی شدن؛ ترجمه عبدالحسین آذرنگ، تهران: انتشارات آگاه، پاییز 1382.
2- فراستخواه، مقصود؛ دانشگاه در موج سوم: یادگیری برای عبور از بحران؛ فصلنامه علم و آینده، سال سوم، شماره 9، تابستان 1383.
3- الوانی، سید مهدی و حسن دانایی فرد؛ تیوری نظم در بی نظمی و مدیریت؛ صفار، 1381.
4- میرعابدینی، احمد؛ بازتاب نظریه های جامعه اطلاعاتی با نگاهی به برنامه سوم توسعه ایران؛ http://iranwsis.org
ب. لاتین
1- Braudel. F:the history of civilization: the past explains the present in Braudel f. ed on history the university of chicago press. chIcago :usa1994.
2- Bell. D: the coming of post- industrial society. basic book. Newyork: 1973.
3- fukuyama. F: the end of history. The national interest: elit university. 1989
4- Greenwood. M.R.C: societal expectation form research university and the higher education system: the university of California: 1995.
5- Piterson marvin .w: the role of ir.form improvement to redesign: jossay- bass publisher. 1999.
6- Dionne. J.l. & kean .l .T. the fiscal crisis in higher education: council for aid to education. Newyork 1999
منبع: روزنامه جوان
ارسال مقاله توسط کاربر محترم سايت : amirpetrucci0261