سایبرمتریک: افقی نوین در پژوهش های اطلاع رسانی

گذار روز افزون از مواد چاپی به منابع الكترونیكی بر روی شبكه، اخیرا" توجه بسیاری از پژوهشگران علم اطلاع رسانی را به منظور بررسی جنبه های مختلف كمی منابع اطلاعاتی الكترونیكی در سایبراسپیس به خود معطوف كرده است. این بعد از تحقیق خود فنون و رویكرد تحقیقاتی دیگری را نسبت به روش های سنتی می طلبد. واژه سایبرمتریك كه توسط مولف در این مقاله به كار رفته ، دلالت بر بعدی جدید در پژوهش های كمی منابع اطلاعاتی در سایبراسپیس دارد. این واژهٔ جدید برای نمایان ساختن جنبه های نوظهوری از تحقیقات اطلاع رسانی در محیط الكترونیكی به كار می رود. مقالهٔ حاضر سعی دارد به جنبه های بالقوه در تحقیقات اطلاع رسانی در منابع الكترونیكی بپردازد و در همین راستا تعداد وب سایت ها، ضخامت خانگی، شبكه ها و نیز مفاهیمی نظیر تحلیل استنادی الكترونیكی، مجلات و منابع الكترونیكی هسته را مورد گسترده برای تشریح شبكه ای پیچیده از ارتباطات كامپیوتری به كار می رود. در هیچ برهه از زمان ما شاهد چنین تغییرات و چالش های اساسی در سازماندهی و اشاعهٔ اطلاعات نبوده ایم. پیشرفت های شتابناك و روز افزون در فن آوری ها و خدمات اطلاع رسانی مارا بر آن داشته كه به سوی یك جهان مجازی گام برداریم كه عناصر ، پدیده ها و ماهیت آن داشته كه به سوی یك جهان مجازی كه ما در آن به سر می بریم متفاوت است. مهم ترین عنصر زنده و پویا در سایبراسپیس(۱) نیز، نظیر مفهوم ((سپهر اطلاعاتی))(۲) كه الوین تافلر(۳) برای اولین بار آن را به كار برد، اطلاعات می باشد. احتمالا" كه ویلیام گیبسون (۴) برای اولین بار واژهٔ سایبراسپیس را در رمان تخیلی علمی خود با عنوان Neuromancer به كار برد، نمی توانست تصویر كند كه این فضا چه افق هایی را در آینده پیش رو خواهد داشت. امروزه، ما با فضای مجازی اطلاعات با نام سایبراسپیس روبرو هستیم كه پیچیده تر از آن چیزی است كه گیبسون از آن یاد كرده است(هینز، ص ii ) در حال حاضر، نه تنها متخصصان اطلاع رسانی و كتابداری، بلكه عموم مردم با تخصص ها و حرفه های گوناگون از قابلیت های گستردهٔ سایبراسپیس و توانایی های مختلف آن بهره می برند . از این رو، تعجب انگیز نیست كه چرا برداشت های مختلفی در بارهٔ مفهوم سایبراسپیس وجود دارد. تعریف دیگر از سایبراسپیس عبارت است از فضایی از امكانات رایانه ای تعاملی(۵) كه رایانه ها و محتوای موجود در آن ها برای تمامی استفاده كنندگان از شبكهٔ رایانه های به هم پیوسته، در هر كجا قابل دسترس است (باون، ص ۱). در ادامهٔ این تعریف آمده است كه سایبراسپیس مكانی است كه سایبراسپیس مكانی است كه اطلاعات و دانش هر چه بیش تری در آن ذخیره و تبادل می شود و مهم تر این استفاده در آن می توانند با همكاران خود از طریق رایانه ارتباط برقرار كنند. هینز معتقد است كه سایبراسپیس مفهومی فراتر از شبكهٔ جهانی وب، یا حتی اینترنت را در خود دارد، زیرا عناصر بسیاری زیادی در میان ده ها هزار شبكهٔ ارتباطی كه محیط جهانی سایبراسپیس را تشكیل می دهند، وجود دارند(هینز،ص ۱). نكته اصلی تعاریف فوق آن است كه تمامی آن ها بیش از معنی بررسانه ها تأكید دارند. تعریف باون از سایبراسپیس در مقایسه با دیگر تعاریف، اطلاعاتی تر به نظر می رسد . با تأكید بر اهمیت اطلاعات در سایبراسپیس، سعی شده توجه متخصصان اطلاع رسانی به این واقعیت مسلم معطوف گردد كه اطلاعات، هستهٔ اصلی این محیط اطلاعاتی است. اما این نكته را نباید نادیده گرفت كه رایانه ها و فن آوری های ارتباطی و اطلاعاتی نیز نقش مهمی در ایجاد چنین فضای اطلاعاتی برعهده دارند. در این مقاله سعی بر آن است كه به بحث دربارهٔ اطلاعات مجازی(۶) و اندازه گیری و سنجش آن به عنوان رویكردی نوین در پژوهش های اطلاع رسانی بپردازیم. حال باید پرسید منظور از اطلاعات مجازی در بزرگراه های اطلاعاتی چیست؟ به طور كلی، منظور از اطلاعات مجازی در بزرگراه های اطلاعاتی، اطلاعات انتقال داده شده ازطریق رسانه های الكترونیكی است. بنابراین برای روشن شده مفهوم اطلاعات مجازی، ضروری است به تشریح رسانه های اطلاعاتی اصلی كه در واقع ساختار اصلی سایبراسپیس را تشكیل می دهند، بپردازیم.این رسانه ها را می توان به شرح زیر برشمرد:
۱. انواع شبكه های اطلاع رسانی در سطوح مختلف؛
۲. پایگاه های اطلاعاتی پیوسته و ابر پایگاه های اطلاعاتی(۷)؛
۳. ابزار ها و رسانه های اینترنت شامل صفحات خانگی(۸)، وب سایت ها(۹)، پست الكترونیكی، گروه های مباحثه و خبری؛
۴. مدارس، دانشگاه ها و سازمان های مجازی؛
۵. نظام های تابلوی اعلانات الكترونیكی(۱۰)؛
۶. همایش ها وانجمن های الكترونیكی؛
۷. كتاب ها، كتابخانه ها، آرشیوها و خدمات اطلاع رسانی الكترونیكی؛
۸. نظام های اطلاع رسانی چند رسانه ای، فرارسته ای(۱۱)، چندین رسانه ای(۱۲) و دور رسانه ها(۱۳).
اگر چه فهرست فوق به هیچ وجه جامع نیست، اما اجزای اصلی تشكیل دهندهٔ سایبراسپیس را در بر دارد. واژگان بسیاری را می توان از طریق افزودن قیدهایی نظیر ((الكترونیكی)) یا ((دیجیتالی)) و نیز پیشوند((سایبر)) به فهریت فوق اضافه كرد. نكته مهمی كه باید بر آن تأكید كرد این است كه اغلب فعالیت های فردی و اجتماعی كه در آن ها به نحوی ارتباط و تبادل اطلاعات حضور دارد، بیش از پیش وارد دنیای اطلاعات مجازی می شوند. با چنین نگرشی، مطالعه حاضر سعی دارد به بررسی امكان سنجش و تجزیه و تحلیل كمی اطلاعات و رسانه های اطلاعاتی قابل دسترسی از طریق سایبر اسپیس بپردازد.

رویكرد كمی به اطلاعات مجازی
 

رشد سریع و فزایندهٔ اطلاعات الكترونیكی همراه با توانایی بالقوهٔ فن آوری ها و رسانه های اطلاعاتی نوظهور، توجه بسیاری از محققان اطلاع رسانی را برای اندازه گیری و سنجش كمی منابع، خدمات و رسانه های اطلاعاتی در محیطی جدید كه می توان از آن تحت كهكشان اطلاعات مجازی(۱۴) نام برد، به خود معطوف كرده است. بررسی و مطالعات اساسی در این زمینه از سال ۱۹۹۶ هنگامی كه ((آرنزن)) به استنادهای اطلاعات مجازی(۱۵) و نمونه هایی از اسناد های پست الكترونیكی، وب سایت، پروتكل انتقال پرونده(۱۶)، گوفر(۱۷)، یوزنت(۱۸)، یا سیاههٔ پستی(۱۹) اشاره می كند. آغاز شد. وی در مقالهٔ خود به سنجش صحت اطلاعات می پردازد(آرنزن، ص ۷۳). ((كلاسن)) با استفاده از روش پیمایشی به مطالعهٔ استفاده از منابع اطلاعاتی بر روی اینترنت، استفاده كنندگان، و گروه های سنی آن ها پرداخت. وی در دانمارك تلاش كرد تا به تشریح برخی از عادات استفاده كنندگان تأكید دارد (كلاسن، ص ۱۱۵). مطالعات كمی رسانه های اینترنت را می توان در تحقیق ((مك موردو)) جستجو كرد. وی در مطالعه خود به رسانه ها بیش از اطلاعات توجه كرده است. تعداد رایانه های میزبان(۲۰) و حوزه ها(۲۱) در اینترنت نسبت توزیع رایانه های میزبان به حوزه ها، رشد شبكه جهانی وب سایت ها، از مهم ترین شاخص های مورد بحث در پژوهش وی به شمار می آیند. در این مطالعه تحقیقاتی او از برخی منابع اطلاعات آماری دربارهٔ اینترنت استفاده كرده است (مك موردو، ص ۳۸۳). یكی از بررسی های مهم در سنجش رسانه های مجازی(۲۲) توسط ((آلمیند))و ((اینگورسن)) انجام شده. آن ها قصد داشتند كاربرد روش های اطلاع سنجی (۲۳) در شبكه جهانی وب را مورد بررسی قرار دهند و آن را وب سنجی (۲۴) لقب دادند. این دو پژوهشگر از طریق مطالعات موردی، نسبت وب سایت های دانمارك را به دیگر كشورهای اسكاندیناویایی مقایسه كردند. روش تحقیقی كه آن ها استفاده كردند، كتاب سنجی(۲۵) بود. با این تحقیق پنج تحلیل مهم به شرح زیر به دست آمد:
• تحلیل وضعیت حضور دانمارك در شبكهٔ جهانی وب؛
• تحلیل توزیع صفحات وب(۲۶) در مراكز بزرگ آموزشی دانمارك؛
• تحلیل نسبت توزیع نمونه هایی از صفحات وب به حوزه های علمی؛
• تحلیل نسبت توزیع نمونه هایی از صفحات وب به نوع سند و مدرك؛
• تحلیل فراوانی توزیع نمونه هایی از صفحات وب.این مطالعه تحقیقاتی، تعداد واقعی فراپیوند ها(۲۷) نسبت به هر صفحهٔ وب، و تراكم و توزیع پیوندها در صفحات وب را نسبت به نوع و حوزهٔ آن ها را نیز نمایان ساخته است (آلمیند، ص ۴۱). منظور از وب سنجی، بررسی كلیهٔ ارتباطالت شبكه ای با استفاده از روش های اطلاع سنجی یا دیگر معیار های اندازه گیری كمی است. اگر چه باید به این نكته توجه كرد كه تحقیق فوق اساسا" دربارهٔ تحلیل كمی شبكهٔ جهانی و انجام گرفته. هم اینك پژوهشی در مدرسهٔ سلطنتی كتابداری دانمارك(۲۸) با هدف مطالعه كمی رویدادها و پدیده ها ی اطلاع رسانی جاری در حال انجام است. در این پژوهش همچنین به اینترنت سنجی(۲۹) (اطلاع سنجی) اشاره شده، كه اطلاعات محور تا از بررسی های قبلی به نظر می رسد. مطالعه فوق دربارهٔ تأثیر وب(۳۰) انجام شده (اینگورسن، ص ۲۳). این مطالعه موردی به بررسی میزان امكان سنجی و اطمینان پذیری در محاسبهٔ عامل تأثیر وب سایت ها می پردازد. و نمایانگر آن است كه به منظور محاسبهٔ عامل تأثیر وب قابل محاسبه و اطمینان پذیر هستند. موارد فوق از جمله پژوهش های انجام شده دربارهٔ تجزیه و تحلیل سنجش كمی برخی از منابع و رسانه های مجازی به شمار می آیند. از مطالعات فوق می توان چنین استنباط كرد كه كاربرد سنجش و اندازه گیری كمی اطلاعات الكترونیكی بیش از پیش در زمرهٔ مباحث مهم تحقیقاتی قرار گرفته. در این مقاله سعی بر آن است به برخی از زمینه های تحقیقاتی بالقوه در سنجش كمی منابع اطلاعاتی الكترونیكی در سایبر اسپیس پرداخته شود.

سنجش اطلاعات مجازی: بعدی نوین در پژوهش های اطلاع رسانی
 

فرایند سریع تبدیل مواد چاپی به منابع الكترونیكی بر روی شبكه، بعدی جدیدی را در مطالعات رسانه ها، منابع و خدمات اطلاع رسانی گشوده است. برای آگاهی از این كه چه وقایعی در محیط اطلاعاتی اطراف ما می گذارد، تحلیل كمی و مطالعهٔ پدیده هایی كه در این محیط عمل می كنند، به اندازهٔ تحلیل كمی ویژگی های مواد چاپی اهمیت دارد. از طریق چنین مطالعاتی است كه احتمالا" قادر خواهیم بود به سنجش اطلاعات الكترونیكی و ارزیابی ویژگی های آن بپردازیم. حال منظور از واژه سایبرمتریك(۳۱) چیست؟ در واقع، منظور از این اصطلاح سنجش، مطالعه و تحلیل تمامی انواع اطلاعات و رسانه های اطلاعاتی موجود و در حال كنش در سایبراسپیس، با استفاده از روش های كتاب سنجی، علم سنجی(۳۲) و اطلاع سنجی است. انگیزه اصلی از طرح سنجش اطلاعات مجازی، تنوع بسیار زیاد رسانه های الكترونیكی جدید است كه از طریق آن ها طیف وسیعی از اطلاعات انتقال داده می شود. از آنجا كه خدمات و منابع اطلاعاتی سنتی به میزان زیادی در حد دگرگونی و تبدیل به اشكال و قالب های جدید هستند و این فرایند، خود مستلزم الگویی مناسب برای تغییر رویكردهای در مطالعات اطلاع رسانی است، نیاز به تجدید نظر در فعالیت های پژوهشی این حوزه بیش تر احساس می شود. در اینجا به منظور روشن شده جنبه های كاربردی سنجش اطلاعات مجازی، به ساختار اصلی سایبراسپیس كه قبلا" نیز به اختصار به آن پرداخته شد، اشاره می گردد. شبكه های اطلاع رسانی را به عنوان مجرای اصلی تبادل اطلاعات می توان یكی از بسترهای مطالعاتی اصلی تبادل اطلاعات می توان یكی از بسترهای مطالعاتی اصلی سنجش اطلاعات تلقی كرد كه در واقع هم اینك طیف گسترده ای از شبكه های ملی و بین المللی را در بردارند. تعداد هر یك از انواع شبكه ها، پوشش موضوعی، تعداد استفاده كنندگان و توزیع جغرافیایی آن ها می تواند یكی از ابعاد بررسی سنجش اطلاعات مجازی را به خود اختصاص دهد. امروزه اینترنت شبكه اطلاع رسانی شناخته شده كه دامنع بسیار وسیعی از خدمات اطلاع رسانی ورسانه ها را در بردارد. وب سایت ها، صفحات خانگی، پست الكترونیكی، گروه های مباحثه و خبری از جملهٔ مهم ترین ابزارهای اینترنت به شمار می آیند كه از طریق آن ها می توانیم به انواع مختلفی از اطلاعات دسترسی پیدا كنیم. این ابزار نوظهور، زمینهٔ جدیدی را برای نشر رسانه های نوین نظیر كتاب ها، مجلات، كتابخانه ها و آرشیو های الكترونیكی به وجود آورده است. در این وادی ، همراه با توسعه چنین منابعی ابزارهای گوناگونی برای جستجو و بازیابی اطلاعات و نیز روش هایی نظیر فرامتن(۳۳) عوامل هوشمند(۳۴)، آدموارهای دانش(۳۵) واز این قبیل به منظور یاری رساندن به استفاده كنندگان در دستیابی كارآمد به اطلاعات، پا به عرصه گذاشتند. به همین ترتیب، همگرایی رسانه های مختلف در قالب پایگاهی واحد، نظام های اطلاع رسانی نوینی را نظیر چند رسانه ای، فرارسانه ، چندین رسانه ای به وجود آورده. سؤال مهم این است كه چه چیزی در این محیط الكترونیكی می تواند مورد منجش و اندازه گیری قرار گیرد. پرداختن به عناصر تشكیل دهندهٔ سایبراسپیس به طور مشخص می تواند به این سؤال پاسخ دهد. در اینجا به برخی از زمینه ها تحقیقاتی مربوط به سنجش اطلاعات بر روی شبكه ها اشاره می شود:
۱. تعداد، دامنه و زمینه های موضوعی شبكه های اطلاع رسانی؛
۲. توزیع شبكه ها در كشورها؛
۳. حجم مجموعه های اطلاعاتی موجود بر روی شبكه ها از لحاظ اندازه و نوع؛
۴. توزیع رسانه های مختلف بر روی شبكه ها؛
۵. ارزیابی زمان پاسخ و دستیابی به شبكه ها؛
موارد فوق از جمله پرسش هایی هستند كه از طریق اندازه گیری می توان به آن ها پاسخ داد. اینترنت، به عنوان ابر بزرگراه اطلاعاتی زمینه های بسیار گستردهای رابرای مطالعه به وجود آورده است. یكی از این زمینه ها پست الكترونیكی است كه پیشنهادهای پژوهشی ذیل برای آن ارائه می گردد.
۱. تعداد نشانی های پست الكترونیكی؛
۲. توزیع نشانی های پست الكترونیكی در كشورها، سازمانها و نهادها؛
۳. استفادهٔ بخش های خصوصی و دولتی از پست الكترونیكی؛
۴. حجم، نوع و اندازه اطلاعات ارسال شده از طریق پست الكترونیكی؛
۵. توزیع استفاده كنندگان از پست الكترونیكی براساس حرفه و شغل؛
۶. نسبت انواع مختلفی از اسناد كه از طریق پست الكترونیكی ارسال می شوند.
موارد فوق از جمله زمینه هایی هستند كه می توان از طریق اندازه گیری های آماری و روش های اطلاع سنجی به صورت كمی در آورد. یكی ار رسانه های اطلاعاتی برجسته ای كه به طور گسترده جهان اطلاع رسانی را تحت تأثیر خود قرار داده، شبكهٔ جهانی وب است. شبكه جهانی وب در واقع شامل شبكه ای از اطلاعات فرامتنی چند رسانه ای است و به عنوان یكی از بزرگره های اطلاعاتی اینترنت عمل می كند. این فن آوری، پیوسته در حال رشد و گسترش است و دگرگونی های بسیاری را در كلیه فعالیت های فردی و نیز اجتماعی به وجود آورده است. امروزه كلیهٔ سازمان ها، نهادهای خصوصی و دولتی وب سایت و صفحه خانگی مختص خودرا دارند. استفاده كنندگان به سادگی می توانند به انواع و قالب های مختلفی از اطلاعات برروی شبكه جهانی وب دسترسی پیدا كنند. تعداد زیادی از تولیدكنندگان و عرضه كنندگان اطلاعات، مجموعه های خود را بر روی شبكه جهانی وب قرار داده اند.بنابراین بودن شك سنجش و اندازه گیری این رسانهٔ كارآمد زمینه های مطالعاتی فراوانی رابه وجود آورده است. در اینجا به برخی از این زمینه های تحقیقاتی در شبكه جهانی وب اشاره می شود:
۱. تعداد وب سایت ها و صفحات خانگی در جهان و نیز توزیع آن ها در هر كشور؛
۲. طبقه بندی صفحات وب از نظر نوع اسناد؛
۳. تعداد صفحات وب نسبت به هر حوزه؛
۴. طبقه بندی صفحات وب از نظر زبان اسناد و نیز نحوهٔ ارائه اطلاعات آن ها.
۵. بررسی آماری تعداد بهره گیری و نیز استفاده كنندگان از صفحات وب در یك دورهٔ زمانی مشخص؛
۶. تعداد استناد ها در هر یك از صفحات وب؛
۷. رده بندی وب سایت ها و صفحات خانگی كه با توجه به نوع اسناد موجود در آن ها، بیش ترین استنادها به آن ها شده است؛
۸. نوع مجموعه های الكترونیكی قابل دسترس در هر یك از وب سایت ها؛
۹. عوامل تأثیر وب و بهره وری آن؛
۱۰. تحلیل محتوای صفحات وب؛
۱۱. شناسایی تنوع انتشارات الكترونیكی از لحاظ نوع، زبان و توزیع جغرافیایی آنها.
به هر حال، به كارگیری این روش های اندازه گیری كمی در شبكهٔ جهانی وب نه تنها می تواند نمایانگر دامنه و گستردگی آن باشد، بلكه از این طریق قادر خواهیم بود روند تكامل و توسعه منابع بر روی آن را در سراسر جهان ردیابی كنیم . سنجش منابع الكترونیكی نظیر كتابها، مجلات، كتابخانه ها و منابع مرجع الكترونیكی میتواند به عنوان زمینهٔ مطالعاتی دیگر به منظور تشخیص گذار شتابناك از عصر چاپی به الكترونیكی مد نظر قرار گیرد . در اینجا برای تحلیل كمی این منابع الكترونیكی، به برخی از این زمینه ها اشاره می شود:
۱. آماركتابخانه های دیجیتال؛
۲. تعداد مجلات الكترونیكی از لحاظ موضوع و زبان؛
۳. تعداد مجلات منتشر شده در قالب های الكترونیكی و چاپی؛
۴. تعداد منابع مرجع دیجیتالی كه در قالب های الكترونیكی قابل دسترس هستند ( شامل دایره المعارف ها، فرهنگ ها، اطلس ها و از این قبیل)؛
۵. تحلیل استنادی مجلات الكترونیكی؛
۶. استفاده از مجلات الكترونیكی؛
۷. توزیع منابع الكترونیكی از نظر نوع، كشور یا نهاد؛
۸. بهره وری علمی در محیط الكترونیكی؛
۹. میزان رشد و قدیمی شدن منابع الكترونیكی.

نتیجه
 

محیط الكترونیكی كه ما در آن به تبادل اطلاعات می پردازیم، به طور فزاینده در حال پیچیده تر شدن و یكپارچگی است و اگر ما نتوانیم به تشخیص ابعاد نوظهور و در حال رشد آن همت گماریم، قادر نخواهیم بود به مدیریت، نظارت و استفاده از آن بپردازیم. رویكرد روشمند برای درك این فضای الكترونیكی، بررسی عناصر، منابع و رسانه های موجود در آن است. در این مقاله سعی برآن است كه مفهوم سایبراسپیس و عناصر آن شرح داده شود و برخی از دیدگاه های كلی برای انجام پژوهش های مرتبط ارائه گردد. مفهوم سنجش اطلاعات مجازی به منظور نشان دادن رویكردی كه می توانیم در مطالعات كمی اطلاعات و رسانه ای الكترونیكی از آن بهره گیریم، مورد استفاده قرار گرفته است.

پي نوشت ها :
 

۱.Cyberspace
۲.Infosphere
۳.Alvin Toffler
۴.William Gibson
۵.Interactive computational possibilities
۶.Cyber inforation
۷.Metadatabases
۸.Homepages
۹.Websites
۱۰. Bulletin board systems (BBS)
۱۱. Hypermedia
۱۲. Polymedia
۱۳. Telemedia
۱۴. Cybercosmos
۱۵. Cybercitations
۱۶. FTP
۱۷. Gopher
۱۸. Usenet
۱۹. Mailing list
۲۰. Hosts
۲۱. Doain
۲۲. Cybermedia
۲۳. Informaton
۲۴. Webometrics
۲۵. Bibliometric
۲۶. Web pages
۲۷. Hyperlinks
۲۸. Denmark’s royal school of librarianship
۲۹. Internemetrics
۳۰. Web inpact factpr
۳۱. Cybermetrics
۳۲. Scientometric
۳۳. Hypertext
۳۴. Iftelligent agents
۳۵. Knowbots

ارسال مقاله توسط کاربر محترم سايت : mashhadizadeh