تاریخچه باغ جهان‌نما

باغ جهاننما یكی از كهنترین باغهای شیراز است و در نزدیكی آرامگاه حافظ كه در دوران گذشته جزء صحرای جعفرآباد و مصلی بوده واقع شده است. در دوره سلسله آل مظفر و آل اینجو این باغ و دشت زیردست حوالی آن سرسبز و بسیار آباد بوده است.
به دو دشت جعفرآباد و مصلی كه همواره پوشیده از باغهای جاننواز و روحافزا بوده در اشعار حافظ شیرازی اشاره شده است و از صفا و سرسبزی آن سخن به میان آمده است. باغ جهاننما همانند سه باغ مشهور دیگر یعنی باغ ارم و باغ دلگشا و باغ تخت قراچه در دوره آل مظفر و آل اینجو یعنی پیش از یورش تیمور گوركانی به شیراز در نهایت آبادانی بوده است. ابن عربشاه مورخ دوره تیمور در عجایب المقدور این باغ را "زینت الدنیا" نامیده است.
باغ جهاننما در هنگام اقامت تیمور گوركانی در شیراز، همچون سایر باغهای نامدار آن دوره مورد توجه واقع شده بطوریكه همانند آن باغ را در اطراف سمرقند -كه موطن اصلی وی بوده است احداث نموده و آن را جهاننما نامیده بود. باغ جهاننمای شیراز در دوره صفویه نیز آباد و با اهمیت بوده است.
شاردن كه در دوره صفویه شیراز را دیده است مینویسد: "دروازه شهر (دروازه قرآن) به خیابان بسیار زیبایی منتهی میشود كه دراز و باریك است. در دو سوی این خیابان باغهایی است كه جبهه آنها در سمت خیابان دویست پا و هریك دارای سر در و مدخل با شكوهی است با طاق نیم گنبدی و بر فراز هر سر در یك كلاه فرنگی ساختهاند.
درهای باغ از دو سو مقابل هم قرار گرفته و قرینه بودن آنها وضع جالبی بوجود آورده است. در وسط این خیابان حوض مربع شكلی است كه پهنای این حوض به اندازه خیابان است و برای اینكه بتوان از دو طرف آن گذشت، سر در باغهای دو سو به اندازه سی پا عقب نشسته است. از نوشتههای شاردن و تاورنیه بدست میآید كه باغهای طرفین این خیابان یعنی باغ جهاننما و باغ نو كه در دوره زندیه و قاجاریه تجدید عمارت شده همان باغهای دوره صفویه میباشد و در آن عهد رونقی تمام داشته است.
پس از سلسله صفوی، در دوره ناامنی كشور، این باغ تقریباً ویران گردیده است. به روایت میرزا محمد كلانتر فارس در دوره كشمكش بین مدعیان سلطنت، بعد از نادر شاه افشار تا استقرار حكومت كریم خان زند این باغ هم بازسازی شده است. عمارتی كه در وسط باغ قرار گرفته است مربوط به كریم خان زند میباشد. كریم خان زند این باغ را در سال ۱۱۸۵ ه. ق حصار كشی كرد و عمارت مزبور را در وسط آن ساخت و در اطراف عمارت، خیابانكشیهای زیبا و درختكاری مفصلی ایجاد كرد. طرح این باغ را كریم خان همانند باغ نظر، در داخل باغ، دارای چهار خیابان و در اطراف، دو حوض بزرگ و دو حوض كوچك داده است.
محمد هاشم آصف رستمالحكما كه در اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجاریه میزیسته است، باغ جهاننما را بدین نحو وصف كرده است: " در خارج شهر... یك باب سرا بوستان مربع بسیار وسیعی است كه درمیانش عمارت چهاردهنهای است و از چهار طرفش حوضهای موزون و جدولهای پرآب و روان و همه آن باغ پر از سرو موزون و گلهای رنگارنگ و ریاحین گوناگون و قصر بسیار عالی منقش زرنگاری بر سر درش ساخته و آن سرا بوستان مشرف به باغ دلگشای دیگر... ."
پس از دوره زندیه، در دوره قاجاریه نیز باغ جهاننما یكی از باغهای آباد و باشكوه به شمار میرفته است. حاج حسن میرزا حسن فسائی كه در اواسط دوره قاجاریه میزیسته، درباره آن مینویسد: " باغ جهاننما در جانب صبوی شهر شیراز به مسافت میلی كمتر، حضرت كریم خان زند در سال هزار صد و هشتاد و اند، حصاری از آجر و گچ در مقابل بهای سیصد من بذر گندم كشیده، عمارتی معروف به كلاه فرنگی در میان آن از آجر و گچ در نهایت استحكام ساخته كه از صدمه چندین زلزله آسیبی به حصار گچ و عمارت آن نرسیده است، و در داخل باغ چهار خیابان از سروهای آزاد ساخته و تا كنون كه نزدیك به صدو بیست سال از كاشتن آنها گذشته به خرمی و تنومندی باقی است."
فرصتالدوله شیرازی نیز این باغ را چنین وصف نموده است: " باغ جهاننما در برابر باغ نو واقع شده، بنایش از كریم خان زند است. در وسط حقیقی آن گلگشت عمارتی است هشت گوش، كه درمیانش حوضی است از سنگ مرمر در فضای باغ نیز دو حوض و آبشارهای بیمر، چهار خیابان دارد كه در آنها سروهای سهی به قطار است و در سایر اراضی آن درختان نارنج و انار، این باغ هم دیوانی بوده." در دوره قاجاریه عمارت باغ محل پذیرایی مهمانان حكومت هم بوده است.
لرد كرزن سیاستمدار انگلیسی كه در دوره قاجاریه شهر شیراز را دیده است در كتاب ایران و قضیه ایران، باغ جهاننما را اینگونه توصیف كرده است:" در سمت دیگر جاده اصفهان به شیراز قدری بالاتر از حافظیه باغ جهاننما است كه درزمان كریم خان باغ وكیل نام داشت و در عهد فتحعلی شاه هنگامی كه او والی فارس بود اسمش را تغییر دادند و عمارتی تابستانی در آنجا ساختند، شامل محوطه محصور در حدود ۲۰۰ یارد كه حالا چند درخت دارد و رو به خرابی است. در اوایل این قرن عمارت مركزی آن یا كلاه فرنگی وضع مرتبی داشت و مختص اقامتگاه افراد عالی رتبه انگلیس بود از جمله و.سی.جی.ریچ مأمور مقیم بریتانیا در بغداد كه در كردستان اكتشافاتی كرده بود و در۵ اكتبر ۱۸۲۱م از مرض وبا درگذشت و در باغ همان جا مدفون شد."
مهدی قلی هدایت مخبر السلطنه در سال ۱۳۳۳ ه.ق برابر ۱۹۱۵م چند روزی را در باغ جهاننمای شیراز به سر برده است و مینویسد." باغ جهاننما در آن زمان به میرزا محمد باقر خان پیشكار قوام تعلق داشته و غالب درختان اطراف باغ انار بوده است." متن مقاله :
ارسالي از طرف کاربر محترم :mashhadizadeh
/ع