گودال هاي ماه از هلال تا بدر

سالها پيش گاليله با تلسکوپ کوچک خود ماه را رصد کرد وسطح آن را پر ازگودال هاي کوچک وبزرگ يافت. با کامل تر شدن تلسکوپ ها گودال هاي کوچک وبزرگ يافت. با کامل ترشدن تلسکوپ ها گودال هاي بيشتري کشف شدند وجزييات بيشتر آن ها آشکار شد. امروزه با تلسکوپ هاي زميني مي توان بيش از 30000 گودال درماه تشخيص داد. قطرگودال هاي قابل مشاهده، از يک کيلومتر تا بيش از 200 کيلومتراست. بزرگ ترين گودال هاي ماه، به نام گريمالدي وکلاويوس، درحدود 240 کيلومتر قطر دارند. گودال هاي ماه به نام دانشمندان، شخصيت هاي اساطيري وهنرمندان مشهور نام گذاري شده اند. دربين اين اسامي نام چند تن از دانشمندان ايراني نيز به چشم مي خورد. ازجمله: عبدالرحمن صوفي وابوريحان بيروني.
گودال هاي معرفي شده دراين مقاله همگي ابعاد بزرگي دارند وبا دوربين هاي دو چشمي وتلسکوپ هاي کوچک به خوبي ديده مي شوند. در درون و بيرون گودال هاي قديمي بزرگ، گودال هاي کوچک تري نيز ديده مي شوند. همچنين گودال هاي قديمي ديواره هاي ناواضح ونامنظمي دارند. گودال هاي واضح وبرجسته ي سطح درياها معمولاً جوان اند، زيرا پس ازانجماد گدازه هاي درياهاي ماه ايجاد شده اند.
دراين مقاله گفته شده است که هر گودال درچه شبي بهتر ديده مي شود اما دليلي ندارد که در شب هاي ديگر (به ويژه يکي - دوشب پس از آن ) رصدشان نکنيد.

شب دوم ماه: لانگروس
 

در اين شب گودال برجسته ي لانگروس با قطر 135 کيلومتر خودنمايي مي کند. اين گودال درجنوب درياي بحران ها واقع شده است. کمي بيش از طول درياي بحران ها به سمت جنوب برويد، آن را خواهيد يافت. عمق اين گودال 5400 متر است.

شب پنجم ماه: تئوفيلوس
 

گودال با شکوه تئوفيلوس بازرترين گودال شب پنجم ماه است. اين گودال درمرز بين دو درياي شهد وآسايش قراردارد. عمق آن 7500 متر و قطرش 105 کيلومتراست.درمرکز گودال تئوفيلوس قله هاي بلندي وجود دارند که اگر در زمان مناسبي رصد شان کنيد، حتي با دوربين هاي دوچشمي قابل مشاهده خواهند بود.

شب ششم ماه: ارسطو / ادوکسوس
 

در اين شب گودال زيباي ارسطو قابل مشاهده است. آن را مي توانيد به آساني در درياي برودت تشخيص بدهيد. قطر گودال ارسطو 88 کيلومتر وعمق آن 4000 متر است. اگر تلسکوپ داريد به سراغ گودال کوچک تري که در جنوب گودال ارسطو قرار گرفته است نيزبرويد. اين گودال که ادوکسوس نام دارد از بسياري لحاظ مشابه گودال ارسطو اما کوچک تراز آن است. قطر آن 65 کيلومتر وعمقش 4800 متر است.

شب هفتم ماه: بتاني / ابرخس
 

يکي از برجسته ترين مناظرشب هفتم، گودال بتاني است. اين گودال به نام ابوعبيدالله محمد بن جابربن سنان حراني، منجم مسلمان مغربي ( 224- 317 ه- ق) ناميده شده است. گودال بتاني به شکل شش ضلعي اي است که کوه هايي آن را احاطه کرده اند. سايه ي ديواره ي شرقي، کناره ي کف گودال را مي پوشاند ودرون ديواره ي غربي آن نيز روشن ديده مي شود. ممکن است بتوانيد قله ي سفيد مرکزي آن را با دوربين دو چشمي استقرار يافته مشاهده کنيد. اين گودال 130 کيلومتر قطر و 4800 متر عمق دارد.
درست درشمال گودال بتاني، گودالي مشابه اما بزرگ تر وقديمي تر وجود دارد به نام ابرخس. قطر ميانگين اين گودال 38 کيلومتر وعمق آن 2500 متراست.

شب هشتم ماه: افلاطون / ارشميدس
 

درست يک شب پس از تربيع اول، بهترين زمان براي مشاهده ي گودال افلاطون است. محور بزرگ اين گودال بيضي شکل 107 کيلومتر ومحور کوچک آن 102 کيلومتر است. عمق اين گودال 2700 متر است. کف گودال افلاطون صاف ترين منطقه درسطح ماه است وبا ضريب بازتاب کمي که دارد. همواره تاريک به نظر مي رسد.
اگر به اندازه ي قطر درياي بحران ها به جنوب برويد، گودالي مشابه با گودال افلاطون اما کوچک ترازآن خواهيد يافت. اين گودال که ارشميدس نام دارد، 90 کيلومتر قطر و 600 متر عمق دارد. کف گدازه اي اين گودال نيز کاملاً صاف است.

شب نهم ماه: کپرنيک
 

دراين شب درمرز تاريکي و کمي بالاتر از ميانه ي ماه گودال مشهوري ديده مي شود. اين گودال کپرنيک نام دارد. قطر آن 96 کيلومتر وعمقش 4200 متر است. کپرنيک با اين که ابعاد نسبتاً کوچکي دارد، گودال بسيار مهم ومشخصي است. جوان بودن گودال، که باعث برجستگي طرح آن شده است، درخشان بودن سطح کف آن، وبالاخره وجود مجموعه ي رگه ها وپرتوها در اطرافش گودال کپرنيک را ازگودال هاي ديگر ممتاز مي کند.
ضريب بازتاب اين گودال نسبتاً زياد است.اماگودال کپرنيک پرنورترين منطقه ي ماه نيست. ضريب بازتاب سطح ماه در نقاط مختلف بين 6 تا 18 درصد است. دراين شب پرتوها يا رگه هاي اطراف گودال هنوز چندان قابل مشاهده نيستند. البته ممکن است چند رگه درسمت شرق ويکي از رگه هايي را که درقسمت شمال به درياي باران ها نفوذ کرده وتا نيمه ي گودال افلاطون ادامه يافته ببينيد. بهتر است مشاهده ي رگه ها را براي چند شب آينده بگذاريد.
اين گودال براثر برخورد شهاب سنگ به وجود آمده است. اين برخورد به قدري سهمگين بوده که پوسته ي سطح ماه تا فواصل زيادي ترک خورده است ( مانند ترک خوردن شيشه براثر برخورد سنگ با آن) وموادي از زير پوسته به سطح ماه نشت کرده اند. اين مواد ضريب بازتاب بيشتري نسبت به مناطق ديگر سطح ماه دارند. گودال هاي مشابه ديگري نيز درسطح ماه ديده مي شوند که دراطراف شان رگه هايي مثل رگه هاي گودال کپرنيک وجود دارد.

شب يازدهم ماه: کپلر / آريستارخوس
 

درشب يازدهم، گودالي کوچک درغرب گودال کپرنيک خواهيد ديد. نام اين گودال کپلراست، با قطر 32 کيلومتر وعمق 2500 متر. رگه هاي اطراف آن در چند شب آينده پر نورتر ديده خواهند شد.
اگر گودال آريستارخوس را، که درشمال کپلر قرار دارد، به دوگودال کپرنيک وکپلر بيفزاييم مثلثي نسبتاً پرنور درماه قابل تشخيص خواهد بود. قطرگودال آريستارخوس 40 کيلومتر وعمق آن 400 متر است. اين گودال با ضريب بازتاب 18 درصد، درخشان ترين منطقه ي سطح ماه است.آريستارخوس يکي ازجوان ترين گودال هاي سطح ماه نيزهست و فقط حدود 50 ميليون سال سن دارد.

شب سيزدهم ماه: گريمالدي
 

خطي از لبه ي غربي درياي آرامش به گودال کپرنيک وصل کنيد وبه اندازه ي خودش امتداد دهيد. درمرز بين تاريکي وروشنايي (سايه مرز) به گودال بيضي شکل بزرگي خواهيد رسيد. اين گودال، که سطح تيره اش مانند گودال افلاطون است، گريمالدي نام دارد. اندازه ي آن 235 در 225 کيلومتر است و 3500 مترعمق دارد. سطح صاف اين گودال به همراه چند منطقه ي ديگر، تاريک ترين نقاط سطح ماه اند. سطح گريمالدي فقط 6 درصد از نوري را که به آن کم ترين ضريب بازتاب در سطح ماه است.

شب چهاردهم ماه: تيکو
 

برخلاف تصور همگان بهترين زمان براي رصد ماه، شب چهاردهم نيست. به هنگام بدر (شب چهاردهم ماه که قرص ماه کامل مي شود) گودال هاي چنداني درماه قابل مشاهده نيستند. دراين ميان گودال تيکو استثناء است.آن را به آساني درجنوب قرص ماه تشخيص خواهيد داد. گودالي به قطر 90 کيلومتر وعمق 4600 متر که يکي ازجوان ترين گودال هاي ماه است. تيکو، به علت مجموعه رگه هايي که در اطرافش وجود دارد، مشهورترين گودال ماه محسوب مي شود. اگر مي خواهيد ديواره ي اطراف گودال را به خوبي مشاهده کنيد، بهتراست رصد را در شب هشتم ماه انجام بدهيد. درشب هشتم تيکو درست درمرز ميان تاريکي وروشنايي قرار مي گيرد. در شب چهاردهم چند گودال ديگر نيز ديده مي شوند، از جمله: کپرنيک وکپلر به علت داشتن رگه هايي مشابه با تيکو (اما کوچک تر از آن)، وافلاطون وگريمالدي به علت تيره بودن سطح شان.

منبع:نشريه نجوم، شماره 198.