درخت انار و تاريخچه آن

انار درخت کوچکی است که ارتفاع آن حداكثر تا 6 متر میرسد و در مناطق نیمه گرمسیری میروید. گلهای انار درشت به رنگ قرمز اناری ولی بی بو میباشد. میوه آن کروی با اندازه های مختلف دارای پوستی قرمز رنگ و یا زرد رنگ میباشد. رویهمرفته در حدود بیست نوع مختلف انار كه شامل واريته هاي بسيار متنوعي ميباشد در دنیا موجود است. انار از گياهان بومي ايران بشمار مي آيد، و امروزه به صورت وحشي در كليه سواحل درياي شمال و نقاط استپي معتدل نظير جنگلهاي غرب در لرستان، كردستان، بختياري و فارس ميرويد. ايرانيان از حدود سه هزار سال پيش با كشت انار آشنائي داشتند و با كشت مداوم آن در نقاط مختلف و مساعد آنرا به صورت اهلي درآورده و با سلكسيونهاي متعدد موفق به كشت ارقام پر محصول و مرغوب تجاري در كليه مناطق از جمله در نواحي حاشيه كوير مركزي ايران شدند. به گونه اي كه هم اكنون شهرهاي مستقر در اين مناطق از عمده ترين مراكز استقرار باغات انار ميباشند. (تصوير يك نهال با كيفيت انار كه در 4 سالگي به مرحله بار دهي فراوان رسيده)

به جز در مناطقي با زمستان سرد و طولاني، اين درخت قابليت سازگاري با آب و هواي مختلف كه داراي بهاري آفتابي و تابستاني گرم باشند، را دارا ميباشد. اين درخت نسبت به سرما شديدا حساس بوده و در دماي كمتر از 12- درجه سانتيگراد كه بيش از دو روز استمرار يابد قسمت هوائي آن از بين رفته و در شرايط دمائي سردتر حتي ريشه درخت نيز آسيب ديده و از بين خواهد رفت. از اينرو ميبايد قبل از احداث باغ انار نسبت به ارزيابي آب و هوائي منطقه اقدام نموده و از وضعيت دوره هاي سرماي زمستانه اطلاع حاصل كرد. بطور كلي ميبايد از احداث باغ انار در مناطقي كه برودت هوايي كمتر از 10- درجه سانتيگراد را به صورت طولاني در تناوب زماني 30 ساله تجربه كرده اند اجتناب نمود. گرما و تابش شديد نيز موجب آفتاب سوختگي تنه و ميوه درخت ميشود از اينرو در مناطقي با آفتاب فراوان و تابستاني معتدل درختان انار شاداب تر و محصول آن مطلوبتر ميباشد. جهت جلوگيري از آفتاب سوحتگي ميوه انار باغات موجود از گذشته با تراكم زياد كشت گرديده تا ميوه درخت در سايه انداز شاخ و برگها از گزند آفتاب سوزان در امان باشد. (تصوير درخت سرمازده در بهار كه شاخه هاي سياه شده از سرماي زمستان مشهود ميباشد )

اين درخت رشد سريعي داشته و پاجوشها و تنه جوشهاي فراواني توليد ميكند. شاخه هاي اين درخت داراي خارهاي فراوان و تيز ميباشد. به تجربه ديده شده درختان با خار فراوان محصول نازلتري توليد ميكنند. به دليل پاجوش فراوان در جواني هرس اين درخت و حذف پاجوشها بايد از سال سوم به طور مستمر انجام گيرد. تا اسكلت اصلي درخت حفظ شود. درختان انار عمدتا به صورت چند تنه تربيت ميشوند. بگونه اي كه همه جوانه ها و شاخه هاي جوان و پاجوشهاي برآمده روي سه شاخه اصلي تنه درخت را بعد از سال چهارم به طور مرتب تا ارتفاع 1 متري حذف مينمايند. با افزايش سن، تنه اصلي ديگر پاجوش توليد نخواهد كرد.بر روي شاخه هاي انار پس از يك سالگي تا سال چهارم ميخچه هاي توليد كننده ميوه رشد ميكنند، طول اين ميخچه ها متغير و از يك تا 20 سانتيمتر ديده شده است. در تربيت و هرس درختان انار هم اكنون سعي در جلوگيري بر افزايش ارتفاع درختان و تربيت آنها تا ارتفاع حداكثر 3 متر به جهت سهولت در برداشت محصول و افزايش سايه انداز درخت به منظور جلوگيري از آفتاب سوختگي ميوه آن ميباشد. از اينرو رعايت تراكم كاشت (حداكثر 800 درخت در هكتار) از الزامات باغداري نوين ميباشد. جهت حفظ ارتفاع درخت سربرداري ساليانه پس از سال ششم الزامي است. (تصوير درخت 3 ساله با رشد سريع كه به مرحله بار دهي رسيده و آماده هرس اسكلت ميباشد)
رده بندي علمي: نام قديمي انار يا نار در زبان يوناني نخستين بنام (Malus Puniacus) به معناي سيب كارتاژيا (Apple of cartage) آمده است و از اين رو نام علمي آن از پونيكوس = كارتاژ و از كلمه گراتاتوم گرفته شده است. نام عربي آن رمّان و در انگليسي به آن Pomegranate ميگويند و رده بندي علمي آن بقرار ذيل است:
• گونه : ( granatum ) .......... جنس : ( Punica )
• راسته : ( Myrtales ) ........ خانواده : ( Punicaceae )
• رده : ( Angiospermae ) ..... زيررده : ( Dicoty ledoneae)

مشخصات گياه شناسي درخت انار
 

ريشه درخت انار بسته به نوع خاك، اندازه گودال درختكاري، قابليت نفوذ و ريشه دواني تا 1.5 متر بطور عمقي يا عمودي را دارا بوده و همچنين تا شعاع 2.5 متر به طور افقي امكان گسترش دارد. در شرائط معمول ريشه هاي اين درخت در شعاع حدود 1 متر و عمق 0.7 متري از تراكم بسيار بالايي برخوردار ميباشد. به طور كلي مقدار پراكندگي ريشه هاي انار به موازات سطح زمين از گسترش بيشتري برخوردار است . در احداث باغ انار توجه به كيفيت توسعه ريشه درختان انار اهميت تعيين كننده دارد. اين موضوع در بخش هرس ريشه و كوددهي مورد بحث قرار خواهد گرفت.

شاخه هاي انار باريك و معمولاً ناهموارند يعني با توجه به ارقام گوناگون، داراي خارهائي با تعداد و طول مختلف ميباشند. مثلا گونه شيرين شهسوار بدون خار و انار ترش سبز از پر خارترين واريته هاي انارند. شاخه ها به هنگام جواني داراي مقطعي چهارگوش (مانند نعناع) و در رشد كامل داراي مقطعي دايره اي هستند كه بر حسب واريته خارهايي با طول متقاوت دارند. پوست ساقه تقريباً خاكستري است. درختچه انار توليد شاخه هاي نامنظم ميكند. ميوه ها در انتهاي شاخه ها ي ميوه دهنده كه آن را ميخچه يا اسپور (Spur) ميگويند ميرويند. اسپورها در واقع شاخه هاي كوچكي هستند كه روي آن جوانه هاي ميوه دهنده يا برگ تشكيل ميشود. ميخچه هاي ميوه دهنده در روي شاخه ها 2 تا 3 ساله به وجود ميايند. طول آنها بر حسب سن به يك تا 20 سانتيمتر ميرسد. هر ميخچه ميوه دهنده در طول عمر خود 3 تا 4 مرتبه ميوه ميدهد.اين ميخجه ها بر عكس ميخچه هاي درخت سيب داراي رشد مستقيم ميباشند. اسپورهاي مفيد و ميوه دهنده قالباً در اطراف شاخه ها تشكيل ميشوند.

برگ انارهاي وحشي نيزه اي كشيده، صاف و براق، كوچك و به ابعاد 3 تا 6 در 1 تا 3 سانتيمتر است. رگبرگ مياني آن سفيد و مشخص ميباشد،برگهاي انار اهلي كامل و فاقد گشوارك يا بن برگ میباشد. برگهاي جوان و چند روزه انار حنائي و عنابي رنگند و برگهاي كامل آن سبز خوشرنگ و صاف هستند كه آثاري از رنگ حنائي نيز در آن جلب نظز ميكند. برگهاي انار متقابل و گاهي منفرد و يا فراهم اند و تا حدودي شباهت به برگ بيد دارند. از نشانه هاي بارز ضعف عمومي درخت روشن بودن رنگ برگهاي انار در اواسط بهار و ابتداي دوره رشد ميباشد. آبياري بيش از اندازه نيز در تغيير رنگ برگ اين درخت موثر است. استفاده صحيح از كودهاي آلي و دفن عميق آن و تنظيم آبياري و حفظ غلظت بهينه محلول خاك اثر كاملا آشكاري بر رنگ و طراوت برگها دارد. تاثير كودهاي شيميايي بر تغيير رنگ برگهاي درختان انار موقتي ميباشد.

گل هاي انار بي بو و به رنگهاي آتشين يا قرمز مايل به نارنجي ديده ميشوند در برخي گونه هاي زينتي به رنگ سفيد و در برخي نيز به رنگ زرد ميباشند. درخت انار 3 نوبت گلدهي دارد گل اول انار از اواسط فروردين پديدار شده و بمرور تا اواسط ارديبهشت افزايش ميابد اين گلها به تعداد فراوان و بيشتر از نوع علفي بوده و حدود 25 درصد از كل گلها به ميوه تبديل و بقيه از درخت ريزش ميكنند، همراه گلهاي علفي درصدي از گلهاي مثمر نيز ريزش ميكنند، ميوه حاصل از گلهاي اول بزرگ و بازار پسند ميباشند. گل دوم انار به تعداد محدود در اواخر بهار رويش و ميوه حاصل از آن كوچك تا متوسط ميباشد. گلهاي سوم در اواسط تابستان به ميزان محدود ميرويد كه ميوه حاصل از آن ريز و ناقص بوده و قابليت تجاري ندارد. گلهاي انار درشت و به قطر 3 سانتي متر و طول 3.5 تا 7.5 سانتي متر و به عرض 3.8 تا 5 سانتيمتر ديده شده است. گلهاي كامل به شكل زنگ يا استوانه اي هستند كه داراي اعضاء نر و ماده ميباشند. گلهايي انار بسته به نوع واريته داراي 4-8 كاسبرگ و به همين تعداد گلبرگ ميباشد، كاسه گل در امتداد نهنج قرار دارد كه لوله اي گوشتي و ضخيم است، گلبرگها بعد از گرده افشاني ميريزند. در حاليكه كاسبرگها تا انتها بصورت كنگره هاي نوك تيز روي تاج ميوه انار باقي ميمانند. تعداد پرچمهاي گل انار نيز بسته به نوع واريته متفاوت و از حدود 218 تا 402 شمارش شده است. بساكها در انتهاي ميله پرچم واقع و در ميان پرچمها مادگي با يك خامه منفرد و كلالهء گسترده قرار دارد.سابقاً تصور ميشد گلهاي انار فاقد شهد هستند ليكن در مطالعات بعدي بطلان اين مطلب ثابت شد. مثلا در واريته واندرفول (CV. Wonderful) واقع در منطقه Tucson آريزوناي امريكا مقدار شهد به اضافه 27% مواد محلول بدست آوردند. (تصوير گل مثمر انار كه گلبرگهاي آن كامل شده اين گل در صورت عدم ريزش از روي درخت به ميوه تبديل خواهد شد)

گلهاي انار بر دو نوعند : دسته اول گلهاي بارآور يا ثمري (fruitful) كه بزرگتر بوده و داراي خامه و پرچم بلند هستند كه در آن بساكها و كلاله ها تقريباً هم قد هستند. اين گلها كشيده و قطرشان در محل اتصال بيشتر از قطرشان در گردن گل ميباشد. دسته دوم گلهاي نازا و يا علفي (barren) هستند كه اندازه آنها كوچكتر با خامه و پرچم كوتاه بوده و در آنها كلاله ها كوتاه تر و در زير بساكها قرار دارند. اين گلها كه قطرشان در محل اتصال كمتر از قطرشان در گردن است بعداً ريزش ميكنند. گاهي گلهاي حد فاصل يا حد وسط (intermediate) به وجود ميايند كه ممكن است داراي خامه هايي به بلندي گلهاي خامه بلند يا به كوتاهي گلهاي خامه كوتاه باشند. (تصوير برش گل مثمر در راست و گل حد واسط و گل علفي در چپ)

گلهايي كه داراي خامه بلند هستند، گاهي تلقيح ميشوند و توليد ميوه هم ميكنند ولي بندرت اين چنين ميوه هايي ميرسند كه در اين حالت اكثراً بد شكل و معيوب خواهند بود. گلها با خامه كوتاه هرگز تلقيح نشده و بزودي ميريزند. گلبرگهاي اين قبيل گلها به رنگ تيره سرخرنگ بوده و دانه هاي گرده آن ناقص است. معمولاً گلهاي خامه بلند بر روي شاخه هاي مسنتر رشد ميكنند. در حاليكه گلهاي خامه كوتاه بر روي شاخه هاي جوانتر ظاهر ميشوند . (تصوير گلبرگها و پرچمهاي گل انار)
كاسبرگ : كاسبرگهاي گل انار به تعداد 4 تا 8 عدد و ضخيم ميباشند كه پس از تلقيح و تشكيل ميوه روي آن باقي ميمانند و با ميوه به رشد خود ادامه ميدهند.

گلبرگ هاي گل انار به تعداد 4 تا 8 عدد، به رنگ قرمز و به شكل نيزه و در ميان لوبهاي كاسه گل (در قسمت داخلي نهنج گلداني شكل فرو رفته)‌ جاي دارند.
پرچم : پرچمهاي گل انار متعدد و قائم تا قدري خميده و در نوك به رنگ قرمز ميباشند و داراي بساكهاي زردرنگ هستند. پرچمها در قسمت داخلي يك نهنج گلداني شكل فرو رفته، قرار دارند. (تصوير پرچمها كلاله و بساكهاي گل انار)
خامه و مادگي : خامه يا مادگي گل انار قرمز مايل به زرد و طول آن معمولاً 1.54 سانتيمتر است . كلاله آن تقريباً كروي و سبز مايل به زرد است.

تخمدان انار ناشكوفا و داراي 8 تا 9 برچه است كه ابتدا روي يك سطح قرار گرفته ولي بعداً روي دو سطح فوقاني و تحتاني قرار ميگيرند. در سطح تحتاني سه خانه وجود دارد كه طرز قرار گرفتن تخمكها در آن محوري است و در سطح فوقاني 5 خانه با تخمكهاي كناري وجود دارد در درون تخمدان دانه هاي بسيار زيادي وجود دارد. هر يك از دانه ها لايه گوشتي آبدار كه همان قسمت خوراكي ميوه را تشكيل ميدهد قرار گرفته اند، اين دانه هاي گوشتي به صورت دسته جمعي در داخل پوست يا كيسه نازكي بسته بندي شده اند.
نهنج : نهنج به شكل فنجان عميقي است كه ته آن 8 برچه كه در دو رديف واقع شده اند مشاهده ميگردد. 3 تا در طبقه تحتاني كه نمايشگر 3 برچه حلقه خارجي است و 5 تا در طبقه تحتاني كه نمايشگر 3 برچه خارجي است و 5 تاي ديگر در قسمت فوقاني قرار دارند .

آذين : روي شاخه هاي بارده انار ممكن است از يك تا چندين گل بر روي يك شاخه بوجود آيد كه يكي از آنها انتهائي و بقيه جانبي و منفرد ميباشند. (تصوير دو نوع گل غير مثمر و مثمر بروي ميخچه ميوه دهنده)
ميوه : محصول نهائي درخت انار ميوه اي است درشت و كروي با پوستي به رنگهاي زرد روشن تا قرمز تيره، كه در بالا داراي تاج يا گردن ميوه در اندازه كوتاه تا بلند ميباشد اين درخت واريته هاي بسيار فراواني دارد تاكنون بيش از هفتصد رقم انار در ايران شناسايي شده و ارقام متنوع ديگري در دنيا وجود دارد.

شكل نهايي ميوه اين درخت تحت تاثير واريته هاي آن تغيير كرده و از اين رو علاوه بر رنگ پوست ميوه، مزه و شكل دانه و درصد آب حبه هاي انار همچنين دوام و مقاومت آن به امراض و حوادث، متاثر از واريته آن ميباشد. وزن ميوه هاي تجاري انار از 200 گرم تا حدود 750 گرم ميباشد. هر چه ميوه درشتر و قرمزتر باشد بازار پسندي آن بيشتر است. ما بين پوست بيروني و حبه هاي آبدار انار لايه گوشتي نرمي بنام پيه و برنگ عمدتا زرد روشن وجود.

در يك انار متوسط نزديك به 800 حبه وجود دارد، داخل حبه ها مايع اصلي ميوه انار با طعم ترش، شيرين و يا ملس قرار دارد در مركز حبه انار، هسته سختي وجود دارد كه داراي روغن گران قيمتي است، اين روغن حاوي اسيد منحصربفردي با خواص درماني ضد سرطان ميباشد. اين محصول بسته به نوع واريته آن از اواسط تابستان تا انتهاي پائيز آماده برداشت و عرضه به بازار ميباشد. از عمده ترين ارقام انار ميتوان به ملس ساوه، شيرين شهوار يزد، دانه سياه اصفهان، رباب فارس و ... اشاره كرد.
منبع:www.anar-iran.ir
/ع