مرمت کليساي حضرت مريم در جلفا(1)

مقدمه
 

ساختمان کليساي کاتوليک ها،عمدتاً بنايي ست ازدوران قاجار، و مصالح اصلي آن از خشت تشکيل شده است. حضور باقي مانده يک اثرقديمي تر،احتمالاً مربوط به دوره صفوي، در اتاق گوشه جنوب شرقي تالار عبادت کليسا،نشانه آن است که بناي موجود کليسا درکناربناي قديمي تري احداث شده است. طرح اوليه کليسا، طبق اسناد تصويري موجود،داراي يک سالن مرکزي اصلي بوده که از تمام چهار جبهه ي بناهاي ديگر احاطه مي شده است؛ ولي در گذشته نه چندان دور، با احداث ساختمان مدرسه فرانسوي ها در محوطه باغ کليسا که درجهت شمال آن واقع گرديده، ساختمان جبهه ي شمالي سالن اصلي که عمدتاً حالت پشت بند تاق هاي کليسا را داشته، تخريب گرديده و به فضاي باز تبديل شده بود. حذف اين قسمت از مجموعه کليسا، باعث گرديده که اولاً نيروي رانش تاق ها به طرف خارج، به ويژه به طرف شمال، بدون نيروي مقاومت قرار گيرد؛ ثانياً با نفوذ آب باران به شالوده هاي ديوار شمالي پايه هاي باربرديوارتضعيف شده و درنتيجه، ديوار به صورت چرخشي به طرف خارج به حرکت درآمده،و متعاقب آن، تاق هاي باربر سالن اصلي ازتعادلِ پايدار خارج شده و در قسمت هاي مياني شکسته شده و فروريزي ناگهانيِ پوشش تاق و چشمه اي کليسا، محتمل گرديده بود.

آغاز عمليات
 

براساس اين وضعيت بود که اداره ميراث فرهنگي اصفهان، مصمم گرديد باتوجه به قدمت تاريخي اين اثر، نسبت به عمليات مرمتي و حفاظتيِ آن اقدامات لازم را آغاز نمايد. پس از تثبيت اثردر فهرست آثار باارزش،نخستين اقدام فوري و ضروري، به صورت شمع گذاري در داخل سالن و تنگ گذاري در خارج از سالن، به طرف ديوارِ درحال چرخش صورت گرفت و بدين ترتيب،ازپيشرفت ضايعات تخريبي، جلوگيري شد.

تهيه طرح مرمتي
 

همزمان با اقدامات اوليه، نمايندگان سفارت واتيکان درتهران همراه با چندنفر از اعضاي انجمن (آناستازيس)، از محلّ کليسا بازديد و علاقه مندي خود را براي همکاري و مشارکت در امر مرمت کليسا، ابراز نمودند و در جلسه اي درحضور رئيس وقت سازمان ميراث فرهنگي، موضوع همکاري انجمن فوق الذکر، مورد موافقت واقع شد و براي برنامه ريزي اقدامات مرمتي، لزوم تهيه طرح اجراييِ مرمت کليسا مورد تأييد قرار گرفت و انجام آن برعهده نگارنده گذاشته شد.

مطالعه و بررسي
 

نخستين اقدام،انجام مطالعات تاريخي و بررسي هاي موضعي همراه با پيگردي بود. در متون تاريخي، ثبت شده است که از ادوار قديم در سرزمين ايران و بخصوص در شهراصفهان، اديان مختلف حضور داشته اند و با آزادي کامل به برگزاري مراسم مذهبي خود مي پرداخته اند؛ خصوصاً در دوره صفوي که کليميان، مسيحيان و زرتشتيان، داراي محلات مخصوص به خود بوده اند و در طرح توسعه شهراصفهان، اين موضوع پيش بيني شده بوده است.
- دين زرتشت، مربوط به اعتقادات ايرانيان پيش از ورود اسلام بوده و در دوران توسعه اسلام، زرتشتيان در انتخاب دين خود مختاربوده اند. کليميان نيز که در عهد عتيق به اصفهان مهاجرت کرده بودند، همواره درکنارمسلمانان مي زيسته اند و احداث چندين کنيسه در محله جويباره دلالت بر آزادي آنان درانجام مراسم مذهبي دارد. مسيحيان،عمدتاً از دوران حکومت ايلخانان در سرزمين ايران حضور داشته اند و خصوصاً ازدوره صفوي که ارامنه به اصفهان مهاجرت کردند، گروههاي مبلغان کاتوليک نيزبه اصفهان اعزام شدند و با کسب مجوزازحکومت صفوي، به احداث کليسا و صومعه پرداختند.

- در ابتدا، کليساهاي آنان در بافت محلات مسلمان نشين بود،اما بعداً خود ترجيح دادند که در محله جلفا که اختصاص به معتقدان مسيحي داشت،اقدام به ايجاد مراکز تبليغي نمايند. در کتاب «تاريخ جلفا»، آقاي ميناسيان، مورخ و پژوهشگر ارمني مي نويسد که گروهي ازارامنه کاتوليک به اصفهان مهاجرت نمودند و بنابراين،مبلغان اروپاييِ دين کاتوليک هم ترجيح دادند که در محله ي جلفا،کليسا و بناهاي تبليغاتي خود را ايجاد نمايند.ازلحن آقاي ميناسيان، چنين استنباط مي شود که مسيحيان ارمني و گريگوري که اکثرجمعيت جلفاي دوره صفوي را تشکيل مي دادند،با مسيحيان ارمني کاتوليک، چندان ارتباط دوستانه اي نداشته اند و گاه حتي اختلافات آنها به نزاع هاي قومي تبديل مي شده است.
- آنچه حائزاهميت است،اين است که در شهر ما از قديم الأيام،پيروان اديان آسماني درکنارهم و با هم زيستيِ مسالمت آميز، زندگي مي کرده اند.ازهمين رو، وجود بناهاي مذهبيِ باقي مانده از گذشته، داراي ارزش هاي استنادي است،و بنابراين، حفظ و مرمت آنها، درواقع جلوگيري از انهدامِ شواهد و نشانه هاي تاريخي و اثبات وجود آزادي و هم زيستي اديان تلقي مي گردد.
- به همين دليل است که سازمان ميراث فرهنگي کشور، درسال1384 با نمايندگان انجمن ملّي آناستازيس
(N.G.O ايتاليايي) و سفارت واتيکان در تهران، تفاهم نامه اي مشترک تدوين و امضاء کردند که براساس آن، دوطرف ايراني و ايتاليايي، متعهد گرديدند به طور مساوي و مشترک،طرح مرمتي کليساي کاتوليک ها در محله جلفاي اصفهان را اجراء نمايند.اين بناي قديمي، عمدتاً به خاطر ارزش هاي تاريخي- فرهنگي، در فهرست آثارتاريخي اصفهان به ثبت رسيده است و همچون ديگر کليساهاي گريگوري در جلفا و کنيسه هاي کليميان در محله جويباره و غيره،تحت حمايت و حفاظت قانوني قرار دارد.
- بررسي هاي فيزيکي و موضعي با تهيه نقشه هاي معماريِ وضع موجود آغاز گرديد. درحين انجام رولوه، نشانه هاي بسياري از وجود يک عمارتِ دوطبقه چسبيده به ديوارشمالي ساکن کليسا بدست آمد و معلوم گرديد که در گذشته اي نه چندان دور(احتمالاً درزمان احداث مدرسه فرانسوي ها در محوطه باغ کليسا)، اين قسمت که يک بناي خشتي بوده و به علّت متروکه بودن به صورت نيمه مخروبه درآمده بوده،کاملاً تخريب و محلّ آن تسطيح گرديده است.با احداث مدرسه فرانسوي ها، علاوه بر تخريب عمارت چسبيده به نمازخانه کليسا،درقسمت هاي ديگر نيز تغييراتي بوجود آورده اند، مانند ايجاد سالن اجتماعات در محلّ مطبخ قبلي دير و فضاهاي جانبي که درآنجا تغيير کاربري داده شده است.

معرفي فضاها
 

فضاي اصلي اين مجموعه،تالار نمازخانه است که داراي شکل مستطيل(به ابعاد 10×20متر) است.ورودي آن،ازداخل معبر پس از دوفضاي کوچک هشتي و پيش ورودي، دقيقاً بر روي محور طوليِ تالار قرار گرفته است. در انتهاي محور طولي، فضاي مهراب(کرسي خطابه) واقع شده که باچند پله در سطح بالاتري نسبت به تالار قرار گرفته است.
- فضاي مستطيل شکل با دو ديوار قطور در دوطرفِ آن محدود شده است که با جرزهاي باربربه پنج دهانه تقسيم مي شود. درقسمت همکف،اين دهانه که با جرزهاي ياد شده از هم مجزا و قابل شناسايي هستند، به صورت تورفتگي غرفه مانند ساخته شده و در ارتفاع، با تاق نماها پوشيده شده و بر روي اين غرفه ها،غلام گردش قرار گرفته است. فضاي کوچک ورودي، داراي ارتفاع کوتاهي است و بر روي آن، فضاي نواختن اُرگ قرار دارد که دسترسي به آن با پلکاني از فضاي ورودي تأمين شده است و بر روي تالار اصلي، کاملاً اشراف دارد. بر بالاي غرفه هاي طرفين تالارِ نمازخانه، در هر ضلع، دو بالکن تعبيه شده که گروههاي آواز و کُردرآنجا قرار مي گرفته اند. در زير فضاي مهراب، يک زيرزمين به صورت دخمه در درون خاک حفر شده که عمدتاً کاربري تدفيني داشته است و پله هاي ورود به آن،دقيقاً بر روي محور مهراب قرار دارند.درجبهه جنوبي تالار در پشت ديوارهاي ضخيم خشتي، دو فضاي کوچک قرار دارد که داراي سبک صفوي است، با تاق هاي جناغي هفت و پنج، و بيش تر به عنوان اتاق کشيش،بهره برداري مي شده است.پوشش اصلي تالار،به صورت تاق و تويزه است و بر روي دهانه جلوي مهراب، يک نورگير از سقف،به صورت گنبد کوچکي ساخته شده و از منشور هشت ضلعي زير گنبد نور،به داخل تالار وارد مي شود. علاوه برآن،پنجره هاي فوقاني غلام گردش ها نيزمنابع نوررساني هستند.
به طورکلّي،تالار اصلي کليسا، داراي فضاي جالبي است که با تناسبات معقول در پلان و ارتفاعات،شايستگي يک اثر معماري قابل توجه را کسب نموده است.
- در جبهه ي شمالي تالار، يک بناي خشتي در دوطبقه وجود داشته و همان گونه که قبلاً به آن اشاره شد،درتغييرات انجام گرفته در گذشته، اين ساختمان،کاملاً تخريب شده است و تنها اثر برجاي مانده از آن، مجموعه برج ناقوس است که با آجر پخته به صورت آجرتراش و آب ساب با مهارت و دقت، ساخته شده و پوشش فوقانيِ ناقوس، داراي يک شکل هندسي هرمي است.

- وجود فضاهاي ديگري در جبهه ي شرقي تالاراصلي،نمايانگر بکارگيريِ چند سبک معماري است و دخالت هاي متوالي درآن، قابل شناسايي است. در اتاق هاي چسبيده به جبهه شرقي مهراب کليسا، سبک صفوي، بکار برده شده که در دوطبقه، مورد استفاده بوده است. فضاهاي موجود در انتهاي جبهه شرقي، با يک حياط خلوت و تغييراتي در بناي اصلي،دردوره ي صفوي و طي بهره برداري جديد(مخصوصاً در دوران فعاليت مدرسه فرانسوي ها)، ايجاد شده اند.

معرفي سازه هاي معماري و تکنولوژي ساختاري
 

-تالاراصلي کليسا،داراي جرزهاي قطور باربري است که ازخشت خام ساخته شده اند و مصالح ديوارهاي ارتباط دهنده اين جرزها نيز در تمام چهارضلع تالار از همان خشت است. بر فراز اين جرزها، تويزه هاي اصلي از آجر پخته قرار دارد که به شکل نيمه دايره،يعني سبک متداول دوره قاجار است(البته اين شيوه از قديم در معماري اروپايي بکار برده مي شده است). اين تويزه ها،به صورت برچسبان با ملات گچ اجرا شده اند.پوشش تاق ها که درميان تويزه ها ساخته شده،عمدتاً از خشت و به صورت تيغه اي است.بر روي تيغه ها، در سطح خارجي يک رديف ديگر خشت به صورت پالونه قرارداده اند.خيزاين تاق ها، داراي خميدگي و برجستگيِ نسبتاً معقولي است.
- درشروع ايجاد تويزه هاي نيم دايره (پاکار) تيرهاي چوبي به صورت کلاف در دوجهت نصب شده اند. تعدادي تير چوبي بر سر ديوارها و به موازات طول تالار قرار گرفته اند که ازميان جرزهاي باربر مي گذرند و از داخل غلام گردش ها قابل رؤيت هستند. اين عناصر سازه اي عمدتاً براي جلوگيري از شکستن ديوار در خطوط عمودي مفيدند.تعداد ديگري ازکلاف هاي چوبي نيز به صورت عرضي قرار گرفته اند و پاي قوس هاي پوششي را به هم متصل مي سازند.اين اجزاء، عمدتاً داراي نقش مهاربندي بوده اند تا از رانش تويزه ها به طرف خارج جلوگيري به عمل بياورند، ولي وضعيت تاق ها درهنگام آغاز عمليات مرمتي نشان داد که اين کلاف ها مقاومت کافي براي جلوگيري از رانش را نداشته اند. (در مبحث آسيب شناسي شرح داده خواهد شد.)
- بخش ديگري از سازه هاي بنا، شالوده هاي آن است که در زمان بررسي ها با انجام پي گردي هاي موضعي مشخص گرديد. کليه ديوارها و جرزهاي باربر کليسا بر روي يک شالوده گل شفته آهک قرار گرفته اند و بستر آن در داخل زمين داراي خاکي نسبتاً متراکم و مقاوم است. عمق اين خاک رسوبي به چندين متر مي رسد. (در داخل محوطه حياط اقدام به حفر دو چاه براي دفع آب باران نموديم و بدين ترتيب، مشخصات خاک آن محوطه بدست آمد. مقاومت آن بالغ بر دوکيلوگرم بر سانتي متر مربع است.)

معرفي سطوح تزئيني
 

تزئينات فعلي داخل تالار کليسا دردو گروه تقسيم بندي مي شوند: گروه نخست مربوط به فضاي منحصربه فرد مهراب يا سکوي خطابه است که بادقت و ظرافت و با موضوعات و الگوهاي گل و برگ و رنگ هاي متنوّع ساخته شده اند. دسته دوم مربوط به ديوارها،جرزها،تويزه هاي مدوّر و تاق هاي پوششي است.در بررسي از نزديک مشاهده گرديد که در زير سطوح تزئيني موجود، تزئينات و نقاشي هاي ديگري وجود داشت که دراقدامات مرمتي و نوسازي کليسا با تزئينات جديد، پوشيده شده اند.
تزئينات موجود،به صورت نواري در لبه جرزها و تاق ها با الگوي ساده و با آب رنگ نقاشي شده اند و گرچه مصالح آن چندان مرغوب و پايدار نيست، بهرحال، اجراي آن استادانه بوده است.
منبع:نشريه دانش نما،شماره 162-161.