خواص دارويي زينيان

نام فارسي: زينيان، زنيان
نام علمي: Trachyspermum copticum
نام عمومي: Ajowan,Carum,Bishop,s weed
نام عربي: انيسون بري
نام فرانسوي: Ajowan
نام آلماني: Ammeysamen
نام هاي مترادف:Ptycholis ajowan, Trachyspermum ammi و Carum copticum و Ammi copticum
نام خانواده: Umbelliferae (چتريان)

گياه شناسي:
 

زينيان گياهي است علفي، بوته اي و يکساله که ارتفاع آن تا 90 سانتيمتر مي رسد. برگ ها داراي بريدگي و تقسيمات زيادي هستند؛ به طوري که بسيار ظريف و نازک مي باشند. گل ها کوچک و سفيد رنگ و به صورت چتر مرکب بر روي سرشاخه قرار دارند. اشعه هاي چتر گل ها تقريباً مساوي و کوتاه و در محل اتصال به هم داراي براکته هايي مي باشند.
قسمت مورد استفاده گياه ميوه هاي آن است. اين ميوه ها کوچک، بيضي شکل و به رنگ زرد مايل به قهوه اي بوده و داراي اسانس با بوي نافذ و مشابه آويشن مي باشند. بر روي ميوه ها پنج خط طولي نازک وجود دارد که روشن تر از رنگ ميوه هستند. زينيان به صورت خودرو در نواحي شرقي هندوستان، ايران و مصر مي رويد و در همين نواحي و بسياري از نقاط با آب و هواي مشابه کشت نيز مي شود. مهم ترين مناطق رويش اين گياه در ايران سيستان و بلوچستان، آذربايجان، اصفهان، خوزستان، فارس، کرمان و خراسان است.

ترکبيات مهم:
 

ميوه هاي گياه حاوي 2 تا 4 درصد اسانس مي باشد. مهم ترين اجسام اسانس شامل تيمول به ميزان 35 تا 60 درصد، پاراسيمن، گاماترپي نن، آلفا و بتا پي نن، دي پنتن، آلفا ترپي نين و کاروا کرول است. گذشته از ترکيبات اسانس، ترکيبات اسانس، ترکيبات گلوکوزيدي و ساپونيني نيز در گياه وجود دارد. گزارش هايي از وجود ميزان قابل توجهي کارون در زينيان وجود دارد.

داروشناختي و اثرات مهم:
 

زينيان از قديم به عنوان ادويه و نگهدارنده مواد غذايي مورد استفاده بوده است. همچنين در تهيه پودر کاري، ترشيجات، بيسکويت و مواد خوراکي ديگر به کار مي رود.
اين گياه در صابون سازي و عطرسازي کاربرد دارد. از اسانس آن تحت نام آجوان اويل در هندوستان به عنوان يک ضد ميکروب قوي ( مشابه تيمول) استفاده مي شود. همچنين از آن به عنوان ضد قارچ پوستي و ضد نزله تنفسي مي توان استفاده کرد. از رايحه اين گياه، که از ميوه هاي آن به دست مي آيد، در دهان شويه ها و خميردندان ها استفاده مي گردد.
يکي ديگر از کاربردهاي زينيان به عنوان ضد کرم و ضد حشره است. محصولات زينيان به اشکال پودر، دئودورانت، پماد، لوسيون و محلول در بازار عرضه مي شوند.
دانه زينيان مي تواند عليه بعضي ميکروب ها از جمله سالمونلا تيفوزا، ميکروسپوريوم پيوژنز و اشرشياکلي اثر کند.
از زينيان در طب آيورودا استفاده هاي زيادي به عمل مي آيد؛ از جمله به عنوان ضداسپاسم، درمان امراض ريه، تسکين روماتيسم، ضد سرماخوردگي، ضد سرفه، ضد تب و ضد يبوست.

طريقه و ميزان مصرف:
 

پودر: مي توان روزانه 3 تا 6 گرم پودر دانه ها را به طرق مختلف يا همراه با غذا مصرف نمود. با وجودي که دانه ها ريز هستند، براي اثربخشي بيشتر لازم است پودر شوند تا مواد آنها در بهتر استخراج گردد.
عصاره خشک: از عصاره خشک دانه هاي زينيان مي توان روزانه 125 ميلي گرم مصرف نمود.
عصاره مايع (تنتور): از عصاره مايع زينيان مي توان روزانه تا 6 ميلي گرم مصرف کرد.
مهم ترين اثرات گزارش شده:
ضد اکسيدان، ضد تب، ضد ميکروب، ضد اسپاسم، افزايش دهنده قواي جنسي، ضد نفخ، ضد آسم، ادرار آور، معرق، خلط آور، قاعده آور، ضد قارچ، محرک معده، کاهش دهنده پر فشاري خون، مسهل، شيرافزا، پاراسمپاتومي متيک، مقوي معده و کرم کش.

نکات قابل توجه:
 

1-ازميوه زينيان اسانسي به نام آجوان اويل استخراج مي شود که مصارف زيادي دارد. يکي از مصارف مهم اين اسانس استخراج ماده تيمول از آن است.
2-با توجه به اينکه ماده اصلي اسانس زينيان تيمول مي باشد، مي توان انتظار داشت تعدادي از خواص زينيان و آويشن مشترک باشد، زيرا ماده اصلي اسانس آويشن نيز تيمول است.
3-با توجه به اينکه در اکثر آويشن هاي دنيا ميزان تيمول بين 20 تا 30 درصد و ميزان اسانس آن تا حدود 2 درصد گزارش شده، ميزان اسانس در دانه زينيان از 4 تا 9 درصد و ميزان تيمول آن 40 تا 50 درصد گزارش شده است که اين تغييرات مربوط به شرايط آب و هوايي محل رويش گياه مي باشد.
4-در يک تحقيق که به صورت پايان نامه دکتري داروسازي در سال 1375 توسط نگارنده و همکاران در دانشکده داروسازي تهران انجام شد، زينيان موجود در بازار ايران براي اولين بار مورد بررسي اسانس و خرده نگاري قرار گرفت. در اين تحقيق مشخص شد که ميزان اسانس ميوه هاي اين گياه 4 درصد و مهم ترين ماده آن ( تيمول) 45 درصد مي باشد. اجسام اصلي ديگر اين اسانس شامل گاماترپي نن به ميزان 22/5 درصد، بتا پي نن به ميزان 22درصد و ترکيبات ديگر از جمله آلفا پي نن، سابي نن و پاراسيمن با مقادير کمتري در اسانس وجود ندارد.

پي‌نوشت‌ها:
 

* دکتراي تخصصي فارما کو گنوزي
و استاد دانشکده دارو سازي دانشگاه تهران
 

منبع:دنياي تغذيه ش 93