شمه ای از سلوك فردي شهيد محمد منتظري

گفت و گو با دكتر ابراهيم اسرافيليان
درآمد:
 

دقت عالمانه دكتراسرافيليان تنها به حيطه عملي وي محدود نمي‌شود و درنقل و تحليل وفايع تاريخي نيز همان دقت عالمانه را دارد و لذا توصيف او از ويژگي هاي شخصيتي شهيد حجت الاسلام محمد منتظری و تحليل ها او از رويدادها حاوي نكات بديعي است.

چگونه باشهيد منتظري آشناشديد؟
 

شهيد منتظري همشهري ما بود. در زمان طفوليت به مغازه عمويش كه چاقو سازي داشت، مي‌رفت و شب ها به اكابر مي‌آمد و درس مي‌خواند پسرعمه پدرش در نجف آباد مكتب خانه‌اي درست كرده بود كه ما را هم شب ها دعوت مي‌كرد مي‌رفتيم تدريس مي‌كرديم. ايشان در آنجا در پايه فارسي شاگرد ما بود،ولي ايشان با توجه به هوش سرشاري كه داشت توانست سريع،خواندن و نوشتن را ياد بگيرد و بعداً به دنبال درس طلبگي رفت.

شهيد منتظري يكي دو بار وارد كارهاي كارگري شده بود.آن زماني كه در مغازه عمويش در نجف آباد كار مي‌كرد، به جهت علاقه‌اش به تجربه كارگري بود و يا به خاطر درآمد؟
 

به خاطر هر دو پدر بزرگش(خواجه علي) حاضر نبود كه پدرمحمد از وجوهات شرعي استفاده كند و حتي مخارج تحصيلي‌اش را ازاين طريق تامين كند و لذا پدر بزرگ خارکني مي کرد.او قبل از اذان صبح به بيابان مي‌رفت و دو پشته خار مي‌كند، يكي از آنها را به نام حسينعلي كه فرزندش بود و يكي را هم براي مخارج زندگي خودش جمع مي‌كرد.به ايشان گفتم كه پسرتان طلبه است و مي‌تواند از وجوهات شرعي استفاده كند.ايشان گفت حاضر نيست پسرش از وجوهات شرعي استفاده كند و حداقل درابتداي كار نبايد اين كار را بكند،به همين دليل هم محمد علي كه نوه ايشان و پسر آيت‌الله منتظري بود، به خاطر نيازي كه داشت، كارگري مي‌كرد.

در كلاسي كه شهيد هم حضور پيدا مي‌كرد، چه بحث هايي را مطرح مي‌كرديد؟
 

در آن موقع معمولاً فارسي و خواندن و نوشتن و يكي دوتا كتاب مذهبي مانند حليه‌المتقين براي مردم عادي تدريس مي‌شد. البته ايشان بعدها به دنبال درس طلبگي رفت و با هوش سرشاري كه داشت، هم عربي و هم زبان انگليسي را به خوبي آموخت.

به طلبگي علاقمندبود؟
 

بله خودش هم به طلبگي علاقه داشت خيلي آدم متديني بود و در اين مسير خيلي تلاش و كوشش كرد. شايد ما در بين انقلابيون كسي را در حد او نداشته باشيم، به طوري كه حضرت امام در هنگام شهادت او فرمودند:« ايشان در حمايت اسلام سر از پا نمي‌شناخت.» واقعيت هم همين بود.
در سال 42 كه امام سخنراني كردند و پايه و اساس انقلاب گذاشته شد،او هم يكي از افرادي بود كه در سن پابين يعني در 15،14 سالگي،يكي از فعالين خيلي خوب بود كه زندان هم رفت و در زندان شكنجه هم شد،چيزي كه تا آن موقع كسي نظيرآن را نديده بود.ازجمله شكنجه هايي كه خودش در نامه‌اي كه به پدرش مي نويسد اين طور بيان مي‌كند:«بخاري چوبي (وقتي چوب در آن مي‌سوزد،سرخ مي‌شود) را سرخ و بدنم را لخت مي‌كردند. بعد بلندم مي‌كردند و مرا روي بخاري مي‌گذاشتند و بوي سوختن بدن من بلند مي‌شد.آن قدر اين كار را مي‌كردند كه خودشان مشمئز مي‌شدند. بعد از من مي‌خواستند كه تنم را به بخاري داغ بچسبانم.»
از ديگر شكنجه ها اين بود كه چندين شبانه روز نگذاشته بودند بخوابد ووادارش كرده بودند كه به طرف خورشيد بايستد و به آن نگاه كند.همچنين ضربات خيلي شديدي به گوشش زده بودند،به طوري كه هم چشم و هم گوشش معيوب شده بود.بعدها به خارج كشور رفت، منتهي در راه، به هر شهري كه مي‌رسيد، افراد مستعد و باهوش را پيدا و با آنها صحبت و ترتيت و آماده سازي شان مي‌كرد و بعد مي‌رفت او بيشتر به كشورهايي نظيرعراق،لبنان و سوريه مي‌رفت،اما هيچ وقت نمي‌شد فهميد كه دقيقاً در كجاست،به طوري كه ساواك در يكي از گزارش هايش عنوان مي‌كند كه سر در گم است كه او كجاست.من برخي از اين گزارش ها را دارم.

آيا بعد از اينكه ايشان از محضر شما مرخص شد و به قم رفت،آيا باز هم با وي ارتباط داشتيد؟
 

بله در مورد مسائل مربوط به انقلاب، با او ارتباط داشتم.شهيد نامه هاي حضرت امام را به ايران ارسال مي كرد و رابط بود.اگراشتباه نكنم آقايي بود به نام شيخ اسدالله روح اللهي كه تا آخر عمر هم ازدواج نكرد .به خطر فعاليت هاي انقلابي و نياز به ناشناس ماندن، عمامه نگذاشته بود. او از اينجا تا مرزعراق مي‌رفت و از آنجا چندين كيلومتر به صورت قاچاق پياده مي‌رفت و اعلاميه هاي حضرت امام را مي‌آورد.يك بارهم بازداشتش كردند و چون چند تا پول سوري و عراقي همراهش بود، ساواك اعلام كرد كه ما كسي را به عنوان جاسوس پيدا كرديم.
رابط ما بين ايران و عراق،محمد منتظري بود و اعلاميه هايي را كه مي‌فرستادند، مي‌آورد و به ما مي‌داد درآن موقع امكان تكثير هم كه نبود و ما خودمان اعلاميه ها را تكثير مي‌كرديم. خود من وقتي اعلاميه ها به دستم مي‌رسيد،براي اينكه خط طرف شناخته نشود كاربن را وارونه مي‌گذاشتم و از سمت چپ مي‌نوشتم و 10 الي 11 نسخه تهيه مي‌شد و به اين شكل، تكثير مي‌كرديم. معمولاً هم براي رساندن به دست افراد، روي پاكت،اسم و آدرس خودم را مي‌نوشتم و اعلاميه را داخل آن قرار مي‌دادم كه اگر بين راه، مرا گرفتند بگويم اين را با پست برايم فرستاده‌اند و من از هيچ چيز خبر ندارم.بعدها هم تكثيرما به اين صورت شد كه در آن موقع مي‌گويم كه هيچ امكاناتي نبود. آن اواخر،براي تكثير، مهر مانندي را درست كرده بوديم به اندازه 20در 5 سانتي متر.چون استاد دانشگاه بوديم، مي‌توانستيم بگيريم كاغذ استنسيل بگيريم و اعلاميه ها را دستي بنويسيم و بعداً به عنوان جزوه هاي درسي دانشجويان تكثيركنيم. معمولاً اعلاميه هارا سه خط سه خط مي‌نوشتيم و يك خط را رها مي كرديم. اين سه خط را روي آن وسيله مهرمانند كه به اندازه سر يك دوات يا سر يك شيشه جوهر بود، مي‌گذاشتيم و اينها را به صورت مهر مي‌زديم. صد تاكه مي‌زديم، اين را بر مي‌داشتيم و سه خط بعدي را مي‌زديم و اين دستگاه تكثيرمان بود.اواخر هم يك دستگاه پلي كپي داشتيم كه متعلق به يك تشكيلات بود،يعني مال آقاي كلهربود كه الآن معاون آقاي جاسبي يا مشاورايشان است و آن موقع در شركت نفت بود. ايشان دبير بود و آموزشگاه زبان داشت و ما آموزشگاه را از او خريديم. اين دستگاه، هم با دست كار مي‌كرد و هم با برق.آن را در كوه پنهان كرده بوديم و با دست از آن استفاده مي‌كرديم. يكي ديگر از خاطراتم اين است كه در دانشگاه اصفهان تدريس مي‌كردم و شهيد بدون خبر قبلي به ملاقاتم آمد. خيلي آدم تيز هوش و سريعي بود. يك وقت ديدم كه يك نفر دارد در مي‌زند.دررا باز كردم و ديدم محمد است. يك سري اعلاميه به همراه دستورالعمل به من داد و رفت!

شيوه هاي مبارزاتي شما چگونه بود؟
 

يكي از روش هاي ما اين بود كه هيچ آدرس و تلفني را از كساني كه انقلابي بودند ياد داشت نمي‌كرديم كه اگر يك وقت باز داشت شديم هيچ اثري از كسي نباشد؛ روي اين حساب در دانشگاه اصفهان كه بوديم، رژيم مي‌دانست كه ما داريم كارهايي را انجام مي‌دهيم،ولي هيچ رد پايي را از ما پيدا نمي‌كردند.من چند تا سخنراني در آنجا كردم وآنها از لابلاي سخنراني هايم چيزهايي را فهميدند، ولي اينها مسايلي نبودند كه حساسيت ايجاد كنند. يكي دو باري هم كه مرا بازداشت كردند، بيشتر از چند ساعت طول نكشيد و چون مدركي نداشتند، رهايم كردند.در سال 48 من را به اهواز تبعيد كردند البته نه به عنوان تبعيد، بلكه به عنوان انتقال اجباري به دانشگاه اهواز البته اين انتقال بيشتر از دو سه هفته طول نكشيد، چون درهمان زمان، شاه با حسن البكر درگيري لفظي داشت و مرا به دانشگاه پلي تكنيك آوردند. يك سال در دانشگاه اميركبير بودم و با وجود اينكه 14 سال سابقه كاري داشتم، ولي به من ابلاغ ندادند و تنها حقوقم را مي‌دادند.بعد از مدتي كاغذي به ما دادند تحت عنوان عنصر نامطلوب و ضد نظام شاهنشاهي و مرا از كار بركنار كردند. من تحت نظر بودم و نمي گذاشتند فعاليتي بکنم.با تاكتيك هايي مانند فروش خانه حدود 22 هزار تومان پول تهيه كردم و دست يك نفر امانت دادم تا كار كند و ماهي 300 تومان به پدر و مادرم كه عليل بودند، بدهد. مقداري را هم نزد همسرم و بچه ها گذاشتم و تنها با 7500 تومان كه درحساب بانك صادرات داشتم، وارد انگليس شدم. در آنجا 4000 تومان شهريه دانشگاه دادم و با 3500 تومان نزديك به يك سال زندگي كردم. روزي 50 پنس هزينه داشتم و تنها نان و مقداري هم شير مي‌خوردم و شب ها هم به صورت مخفيانه در دانشگاه مي‌خوابيدم.
يادم هست بعد از مرگ دكتر شريعتي بسيار ناراحت بودم و رفته بودم كه ببينم چه شده است. ساعت يك بعد از نصف شب بود. من تازه اتاقي را اجاره كرده بودم كه هيچ كس از نشاني آن خبر نداشت يك وقت ديدم محمد ومحمد هاشمي برادر آقاي هاشمي رفسنجاني و فردي به نام احمد كه ساواك مي‌خواست دستگيرش كند و فرار كرده بود، آمدند جلوي در خانه من و در زدند و گفتند پاشو برويم جايي .يكي از جاهايي كه قرار بود برويم،منزل شهيد وحيد دستگردي بود كه از انگلستان آمده بود و اينها مي‌خواستند از او وجوهاتي بگيرند.رفتيم ديدن ايشان و محمد تا صبح با ايشان مذاكره كرد.يك نفر ديگر را هم ديديم كه اسمش را به ياد ندارم. محمد تا نزديك صبح بيدار بود و همان طور كه صحبت مي‌كرد،مرتباً سيگار مي‌كشيد. گفتم:«چرا اين قدر سيگار مي‌كشي؟» گفت:«به خاطر كم خوابي است.» از احمد پرسيدم:«محمد چند وقت است كه نخوابيده؟» گفت:«از دو روز پيش.»وبعد تعريف كرد:«ما در سوريه بوديم و او در فرودگاه دمشق با افرادي ملاقات كرد. بعد آمديم عراق و در بغداد هم افرادي را ديد. ديروز ظهر در پاريس و ديروز عصر هم درلندن با افرادي ملاقات كرد!»
من به محمد گفتم:«خسته‌اي مقداري استراحت كن.»،ولي او گفت:«براي خواب آن قدر وقت زياد است كه آن سرش ناپيدا!»

با توجه به رفاقت شما با شهيدآيت، اگر مواردي ازارتباط شهيد منتظري باوي را به خاطر داريد،بيان كنيد.
 

يادم هست حضرت امام در پاريس بودند و محمد هم همراه ايشان آمده بود. شهيدآيت هشدارهايي به محمد منتظري و گفت؛« راجع به بني صدر و خيلي املي گراها به امام اين نكات را بگو.»اين به خاطر شناختي بود كه مرحوم آيت از آنها داشت و گفت:«مراقب باشيد كه اينها براي دزديدن انقلاب آمده‌اند.»و بعد هم كه قضايا به آن صورت شد.
وقتي محمد به ايران آمد،حضرت امام در مدرسه رفاه بودند. محمد و شهيد كلاهدوز و شهيد آيت و درآنجا در اتاقي كه مرحوم حضرت امام هم در آنجا بودند،كميته ها و سپاه را پايه گذاري كردند. شهيد آيت و محمد، تئوريسين بودند و شهيد كلاهدوز كه فرد باسابقه‌اي در ارتش بود،به عنوان مجري عمل مي‌كرد. محمد منتظري مرتباً پيشنهاداتي را خدمت امام مي‌برد و امام هم با اعتمادي كه به او داشتند،ازپيشنهاداتش استقبال مي‌كردند.ازجمله پيشنهادات او اين بود كه از درجه سرهنگ به بالاي ارتش شاه بازنشسته شوند.خيلي از كارهاي ديگر را هم پايه گذاري كرد.
يكي ديگرازخاطراتي كه دارم اين است كه شهيد محمد منتظري در حدود يك روز تمام كه در منزلش بوديم آب و غذايي برايمان نياورد. به او گفتم:«ناسلامتي ما مهمان تو هستيم.» بعد از اين حرف ما، يك مشت خرما را كه قابل خردن نبود،با كمي غذا آورد و گفت:«اگر مي‌خواهيد،بخوريد. مردم همين را هم نمي‌توانند بخورند.»

موضع شهيد منتظري نسبت به دكتر شريعتي چه بود؟
 

من سئوالي در اين مورد از او نكردم،ولي يادم هست كه روحانيون انقلابي نسبت به مرحوم شريعتي موضع خوبي داشتند. واقعيت اين است كه دكتر شريعتي ممكن است اشتباهاتي داشته باشد، ولي علاقمند به اسلام بود. شما شايد يادتان نيايد، ولي او براي انقلاب، موتورمحركه جوانان بود و با صحبت هايش،جوانان را خيلي‌خوب جذب‌كرده بود .

شهيد منتظري در بسياري از مسايل به شدت اصول گرايانه برخورد مي‌كرد و با ليبرال ها و افرادي كه با روحانيت مشكل داشتند، زاويه داشت.به همين دليل قضاوت ايشان نسبت به دكتر شريعتي از حساسيت خاصي برخوردار است.
 

يكي از خصوصيات محمد منتظري اين بود كه بسيارتيزهوش بود. او حتي با عده‌اي از مجاهدين خلق هم رفيق بود، ولي بعدها كه آنها تغيير موضع دادند، او اولين كسي بود كه اين تغيير موضع را فهميد. در عراق يكي از افراد در بيان خاطراتش مي‌نويسد:«ما در آنجا خيلي ناراحت شديم و حتي پدر ايشان هم گفتند كه چرا محمد نسبت به انقلابيون اين قدر بدبين است؟ پدرش هم مي‌گويد كه نكند فريب خورده باشد، ولي بعدها فهميدند كه او زودتر از همه فهميده است كه اينها تغيير موضع داده‌اند و اين بود كه ديگر دنبال اينها نرفت و در يك قضيه‌اي صريحاً گفت كه اينها كمونيست هستند.»

ازمذاكرات انگلستان چيزي به ياد داريد؟
 

صحبت ايشان بيشتر متمرکز روي كارهاي انقلاب و رد و بدل كردن وجوهات بود.

شما خودتان در پاريس حضور داشتيد؟
 

بله، ولي بعد از انقلاب و درايامي كه شهيد منتظري بود، بنده نبودم و بعدها رفتم.

بعداز پيروزي انقلاب هم ارتباط داشتيد؟
 

بله، قبل از آن هم به طور غير مستقيم ارتباط داشتيم، ولي او بيشتردرخارج از كشور و در لبنان و فلسطين و سوريه و همراه فلسطيني ها بود و با آنها كار مي‌كرد. خيلي از بچه هاي ايراني را به آنجا مي‌برد و كارهاي چريكي را هم ياد گرفته بودند.

اطلاعيه هايي كه براي شما مي‌آوردند،همه متعلق به امام بود؟
 

بله تقريباً همه آنها متعلق به امام بودند. در سال 53 من در انگليس دانشجو بودم كه آقاي سيد صادق لواساني،توسط فرزندشان اعلاميه‌اي را فرستاده و عنوان كرده بودند كه در ايران مطلقاً نمي‌شود اعلاميه هاي امام را پخش كرد و سختگيري مي‌كنند. آن را تكثير و در ايام حج توزيع كنيد.‌ در آن ايام1000 نسخه كپي كردم و هر كپي براي من 2 پنس تمام شد. آن موقع سازمان دانشجويي عربستان 80 پوند از انگلستان مي‌گرفت و دانشجويان را به مكه مي‌برد و برمي‌گرداند.من هم به عنوان حاجي رفتم. وارد جده شدم كه وسط بيابان بود. در آنجا اعلاميه هاي مرا ديدند و گفتند:«اينها چه هستند؟»من گفتم:«هذا درس.» نگاهي كردند و گفتند:«همه آنها يكي هستند و بسم‌الله دارند.»
مرا به سازمان امنيت بردند.درآنجا پير مردي بود كه فارسي را خوب مي‌فهميد و به من گفت اين را بخوان من هم يك اعلاميه ضد كمونيستي و ضد شعوبي را برايش خواندم. به نظرم در آن زمان، پادشاه عربستان، پدرخالد بود. آن را خواندم و داشت تمام مي‌شد كه بزرگشان گفت اين طور نمي‌شود. بايد يكي يكي خودش آنها را بخواند. در اين موقع اذان ظهر را گفتند و كار خدا بود،چون در آن زمان هر كسي را كه مي‌گرفتند تحويل ساواك مي‌دادند. اينها ايستادند به نماز گفتم وضو ندارم و آنها وضو خانه را به من نشان دادند و تا اينها به ركوع رفتند كفش هايم را پوشيدم و فرار كردم و چون موقعيت خيلي خطرناك بود، بليط گرفتم و از همان جده به انگليس برگشتم و حج را انجام ندادم و سال بعد رفتم.

بعد از پيروزي انقلاب از برخورد شهيد با ليبرال ها و گروهي كه شهيد آيت قبلاً در باره شان هشدار داده بود چه خاطراتي داريد؟
 

من خوف دارم اينها را بيان كنم، چون بيست سال است كه اينها را كنار گذاشته‌ام در روزنامه ها هم چيزهاي راجع به ليبرال ها و ما مي‌نويسند كه حوصله ندارم جواب دهم.
است و يا فلان كار را كرده است. اخيراً هم چيزي را از قول آيت ‌الله منتظري نو و از قول من نوشته بودند.دفترايشان فاكسي براي من داد كه اين چيست؟ من هم جواب دادم: ولايت فقيه مرحوم آيت ضربه‌اي به اينها زد كه تا ابد فراموش نمي‌كنند و آن هم دفاع از ولايت فقيه است اينها مخالف ولايت فقيه هستند و مدام مي‌گويند كه آيت اين كار را انجام داده از ابداعات آيت نبود و از كارهاي خود امام بود و او، آن را تبيين كرد.
مرحوم آيت نسبت به من،ارتباط بيشتري با شهيد منتظري داشت. يادم هست وقتي بازرگان برسركارآمد و نخست وزير شد، مرحوم آيت خيلي عصباني شد و گفت:" انقلاب اخته شد و از مردي افتاد." مرحوم منتظري هم همين نظر را داشت و معتقد بود كه اينها نمي‌توانند انقلاب را حفظ كنند. اين دو معتقد بودند كه انقلاب به مثابه يك گردن بند مرواريد و اشرفي است كه حالا به دست يك بچه دادند و آنان،انقلاب را در لجنزارخود،غوطه ور مي‌كنند. شهيد منتظري معتقد بود كه اينها مسيرانقلاب را طي نمي‌كنند و روي اين حساب سر از پا نمي‌شناخت و نمي‌توانست اين اوضاع را تحمل كند.

در همان ايام پدر ايشان اعلاميه‌اي داد كه او به خاطر شكنجه ها بيمار شده است
 

من اين چيزي را كه شما مي‌گوييد نشنيده‌ام. پدر ايشان عنوان كرد كه محمد به دليل شكنجه هايي كه ديده برخي از مسايل را نمي‌تواند تحمل كند. برخي آمدند و گفتند منظور ايشان اين است كه محمد ديوانه شده است.
منبع: ماهنامه شاهد یاران، شماره 48