گفت و گو با محمد تقي بنكدار
درآمد:
تعلق خاطر شهيد منتظري به برقراري حكومت اسلامي در ايران و دركشورهاي اسلامي نكته بسيار مهمي است كه كمتر درباره آن سخن گفته شده است،فرمانبرداري شهيد منتظري از امام و نيزعلاقه امام به او، از سابقه آشنائي طولاني آن دو و نيز اشراف امام بر فعاليت هاي متعدد شهيد منتظري حكايت دارد، علاقه‌اي كه آثار آن در مبارزات شجاعانه شهيد به خوبي آشكار است.
شما چگونه با شهيد محمد منتظري آشنا شديد؟
موقعي كه حضرت امام آن اعلاميه معروف انجمن هاي ايالتي-ولايتي را دادند، من در هيئت مؤتلفه بودم و همراه آنها به قم مي‌رفتم. به اين ترتيب خدمت حضرت امام مي رسيدم. بعداً هم با آقاي منتظري، آقاي رباني شيرازي و سايرآقايان آشنا شدم. ضمن اينكه با آقاي منتظري به مدرسه مي‌رفتم و مي‌آمدم. طبيعتاً چون محمد منتظري هم آنجا بود، به تدريج با او آشنا شدم، طوري كه اولين كار سياسي عملي‌ام با شهيد محمد منتظري آغاز شد.
فضلا مدرسين قم و بعضي از آيات عظام و هر كس كه اعلاميه مي‌داد و چاپ مي‌كرد، به منزل آقاي منتظري مي‌آمد و آن را به ايشان مي‌داد من هم مي‌رفتم و مي‌گرفتم، چون تيم هايي داشتم كه با آنها مرتبط بودم و وقتي اعلاميه مي‌آمد،آن اعلاميه ها را بين آنها پخش مي‌كردم درپخش اعلاميه با محمد منتظري بيشتر آشنا شدم و يادم هست كه همراه او چند بار به تهران رفتيم و در مجالس عمومي كه آقاي فلسفي سخنراني مي‌كرد، شركت و بين مردم اعلاميه پخش كرديم.
به اين صورت با شهيد منتظري ارتباط تنگاتنگي داشتم تا اينكه در سال 1342 اول او و بعد هم من و عده‌اي ديگر را كه يكي از آنها حوزه‌اي بود و با آنها كار مي‌كردم، دستگيركردند و به ساختماني دراميرآباد بردند.
آنها كه به شما نسبت دادند چه بود؟
اقدام عليه سلطنت مشروطه بعد از ماجراي 15 خرداد بود و ما با علما و مبارزين ارتباط داشتيم. اعلاميه هاي حضرت امام و همچنين تمام اعلاميه ها و بيانيه هايي را كه در پشتيباني و حمايت از امام و تحريك مردم براي فعاليت سياسي بود، مثل اعلاميه هاي مدرسين بالاي حوزه علميه قم را يا خودم چاپ مي‌كردم يا در قم چاپ مي‌كردند و از طريق محمد منتظري مي‌رفتم و به تهران مي‌آوردم و در تهران به وسيله تيمي كه داشتم، پخش مي‌كردم.
آخرين اعلاميه مربوط به انتقاد از يكي از علما بود كه وقتي شاه به تبريز رفته بود، از او استقبال كرده بود كه به خاطر پخش آن دستگيرشدم. پيش از دستگيري من شهيد منتظري را هم دستگير كرده بودند. اين دستگيري ها پس از بازداشت هاي مربوط به 15 خرداد بود بسياري از آقايان مانند آيت‌الله منتظري، آيت‌الله رباني شيرازي، آيت‌الله نوري همداني و خيلي از آيات عظام ديگر در آن موقع دستگيرشدند. از آن طرفي ها هم خيلي ها را بازداشت كردند از جمله داريوش فروهر و...
دوران محكوميت من طويل المدت بود و به پنج سال زندان محكوم شدم.آن موقع پنج سال زياد بود.آيت‌الله منتظري باراول از زندان آزاد شدند،ولي پس از مدتي دوباره دستگيرشان كردند.مجموعاً درمدتي كه در زندان بودم،افراد مختلفي را دستگير كردند و به زندان آوردند.مانند مرحوم آيت‌الله طالقاني شهيد سعيدي كه چند بار دستگير و زنداني شد، دكتر سحابي، دكتر شيباني و.... براي بار سوم آيت‌الله منتظري را اين بار به همراه پسرش محمد منتظري دستگير كردند و همه ما را به زندان شماره چهار قصر بردند.من و مرحوم محمد منتظري حدود يك سال يا يك سال و نيم درزندان قصر با هم بوديم.
راجع به اتهام شهيد منتظري و فعاليت هاي وي در زندان مواردي را ذكر كنيد.
اتهام او هم پخش اعلاميه و مخالفت با رژيم سلطنت مشروطه بود.لازم به ذكراست بگويم در سال هاي 41 و 42 در مقايسه با سال هاي بعد،زندانيان آزادي بيشتري داشتند و اشخاص مي‌توانستند با هم صحبت و بحث كنند و بعضي مطالب را به هم درس بدهند. مطالعات شهيد منتظري خوب بود و مانند پدرش هر دو انگليسي هم مي‌خواندند، يعني در زندان مطالعه زبان انگليسي را مي‌خواند طوري كه بعداً وقتي از زندان آزاد شد در قم درس اقتصاد را علم كرد. به خاطر دارم كتاب اقتصادي را كه همايون استاد دانشگاه نوشته بود را در قم درس مي‌داد همان طوركه اشاره كردم آن موقع اشخاص مختلفي را دستگير كرده و به زندان آورده بودند،به اين ترتيب اختلاف نظرهاو بحث هايي هم به وجود مي‌آمد. مثلاً دكتر سحابي كتابي راجع به تكامل انسان نوشته و به فرضيه داروين نسبت داده بود كه نسل انسان به ميمون مي‌رسد. محمد منتظري هم سر اين قضايا با دكتر سحابي بحث مي‌كرد و همين طور به دكتر سحابي مي‌گفت كه ، آيات قرآن را بد معني مي‌كند. محمد منتظري با آقاي طالقاني هم در مورد موضوعات علمي و راجع به مسائل منطقي و فلسفي بحث مي‌كرد. شهيد منتظري در زندان بسيار فعال بود و درس مي‌خواند. همين طور او در زندان فلسفه ومنطق هم درس مي‌داد از طرفي چون راجع به مسائل سياسي مختلف به ما اطلاعات زيادي مي‌رسيد بحث سياسي هم در محيط زندان زياد و بيشتر در مورد موضوعات و مكتب هاي سياسي بود.ضمن آنكه گروه هاي سياسي هم همواره در زندان بودند. مانند آقاي سحابي،افرادي از جبهه ملي هم آنجا بودند، همين طورآقاي پيمان و يا آقاي اسلامي هم كه بعداً در دفتر حزب جمهوري اسلامي در فاجعه هفت تير 1360 به شهادت رسيد آنجا بودند،منظورم اين است كه گروه هاي مختلفي در زندان حضور داشتند. طبيعي بود وقتي گروه هاي مختلف در زندان حضور داشتند راجع به ديدگاه هاي خودشان بحث مي‌شد.ما در زندان مجلس سخنراني، تحقيق، بحث و تفحص راجع به مسائل مختلف بنيادين معرفتي، فقهي اسلامي،سياسي و زمينه هاي مختلف داشتيم.افراد ضمن مطالب مختلف را به يكديگر درس مي‌دادند. در مجموع سخت گيري ها مانند زندان بعدي نبود و كميته مشترك هم هنوز تشكيل نشده بود كه فشارها بر زندانيان زياد شود.زندان باعث شده بود خود محمد منتظري بدون واسطه پدر با گروه هاي زيادي آشنا شود.ازجمله مرحوم توليت كه او در قم بود و سرمايه دار خوبي بودكه مبالغي را هم در اختيار محمد منتظري قرار داد و ايشان هم با آنها توانست به جاهاي مختلف از جمله لبنان برود و فعاليت هايش را گسترش بدهد. در زندان دوم محمد منتظري نبود و من با پدر ايشان بودم.
آيا شهيد منتظري در زندان معمم شده و اصولاً سطح تحصيلات ايشان تا چه حدي بود؟
او پيش از زندان عمامه نداشت با توجه به اينكه كسي كه درس خارج خوانده باشد معمم هست و ايشان هم درس خارج خوانده ولي معمم نشده بود.اين بود كه كم عمامه به سر مي‌گذاشت درحالي كه آن موقع اين گونه بود. شهيد منتظري معمولاً در زندان لباس روحانيت نمي‌پوشيد و هنگامي كه از زندان بيرون آمد لباس روحانيت به تن كرد. البته در زندان درجشني كه به اصطلاح خودشان تاج گذاري كه امروز به جشن عمامه گذاري مشهوراست،آقاي طالقاني بر سر ايشان عمامه گذاشتند،اما همان طور كه قبلاً هم گفتم به ندرت عمامه به سر مي‌گذاشت و در زندان خيلي كم حتي اصلاً نديدم يا شايد يكبار ديدم. وقتي به حوزه مي‌رفت و آنجا درس مي‌داد عمامه به سر مي‌گذاشت ولي گاهي هم عرقچيني بر سرش مي‌گذاشت.محمد منتظري فلسفه را مطالعه و اسفار را نزد پدرخوانده بود و تدريس هم مي‌كرد.ايشان منطق را هم خوانده بود اما اعتقاد زيادي به منطق نداشت و نظرش اين بود تا همين حد كه بتوان مطالب را تحليل كرد كافي است نمي‌خواهد مثل قم،شمسيه و امثالهم را بخوانيم و وقت صرف كنيم.شهيد منتظري سواد فقهي هم داشت و همان طور كه قبلاً هم گفته بودم درس خارج را خوانده بود. حكمت متعاليه را هم فهميد.مرحوم منتظري معتقد بود بايد از طرف او نوآوري هم بشود.ايشان سهم زيادي در اين باره داشت همين بس كه در قم غير از زبان عربي زبان ديگري هم ياد گرفت. اينكه در قم زبان انگليسي مطرح و درس داده شود و خودشان هم انگليسي را از آنجا شروع كرده بود. در مورد مباحث جديد هم همان طور كه قبلاً عرض كردم مانند مباحث اقتصادي و سياسي و...را دركناركتب رايج مطرح مي‌كرد.
آيا محمد منتظري در زندان كارهاي شبه كارگري و از اين قبيل هم انجام مي‌داد؟
اوانسان ساده زيستي بود،اما اين طور نبود كه به قول شما كارهاي شب كارگري انجام دهد يعني درابتدا اين گونه نبود چون هنوز جوتحت تأثير مثل ماركسيست ها قرار گرفتن و اين قبيل مسائل نبود،اما در فعاليت هاي عمومي زندان نظيرنظافت و... مشاركت مي‌كرد. بعداً مسئله‌اي باب شد و ملغمه‌اي به نام اسلام ماركسيستي و امثالهم درست كردند.
پس از آنكه شهيد منتظري از زندان آزاد شد، باز هم با شما ارتباط داشت؟
بله، با هم مي‌رفتيم و مي‌آمديم. به منزل ما مي‌آمد و وقتي به قم مي‌رفتيم به منزل آقاي منتظري مي‌رفتيم و شب را آنجا مي‌ماندم. وقتي آقاي منتظري به تهران مي‌آمد به منزل ما هم مي‌آمد.چنين ارتباطاتي را با هم داشتيم و در اين ميان خيلي كارها با هم انجام داديم جنگ پاكستان و هند بود. حضرت امام يك نامه نوشته بودند به مرحوم آشيخ مرتضي حائري ما خبردار شديم. وقتي با آقاي منتظري، آقاي رباني شيرازي به منزل ايشان رفتيم هر كاري كرديم اعلاميه را به ما نداد البته بالاخره توانستيم در قم خبري را كه حضرت امام از مسلمانان پاكستان پشتيباني كرده بود پخش كنيم و به تهران آمديم و به سفارت پاكستان رفتيم و با آنها اظهار همدردي كرديم. ولي كم كم كه گرايش ها به سمت مبارزه مسلحانه كشيده شد طبيعتاً گروه ها بيشتر مخفي كاري مي‌كردند. چون مبارزه مسلحانه غير از پخش اعلاميه بود از اين رو ما با هم ارتباط زيادي نداشتيم و ارتباطمان بيشتر ارتباط اطلاعاتي بود و اطلاعات را رد وبدل مي‌كرديم. بعد از اينكه من به زندان بيفتم تا قبل از قيام حضرت امام اواخر سال 57 كه هنوز انقلاب به پيروزي نرسيده بود ارتباط ما قطع شد.وقتي محمد منتظري به خارج از كشور رفت ارتباطم با ايشان قطع شد. من، آقاي منتظري، آقاي طالقاني و... دو سه ماه مانده به پيروزي انقلاب از زندان آزاد شديم.
در مورد ويژگي هاي شهيد منتظري بفرماييد.
مرحوم محمد منتظري بسيار مقاوم بود. در زندان او را شكنجه هاي بسياري كردند حتي او را سوزانده بودند، ولي نام كسي را نبرد و برمباني اعتقادي‌اش محكم، استوار و پايبند بود. آن موقع محمد منتظري بسيار ساده زيست و بچه متديني بود. او از نظر درسي، فكري و سياسي بسيار فعال بود و خيلي كار مي‌كرد.
نظر شهيد منتظري راجع به مبارزه مسلحانه چه بود؟
همان طور كه گفتم محمد منتظري با كشورهاي مختلف ارتباط داشت،مثلاً به لبنان مي‌رفت و با شهيد چمران در لبنان بود.ضمناً افراد زيادي مانند جلال‌الدين فارسي ازايران به لبنان مي‌رفتند و عده‌اي هم در آنجا آموزش مي‌ديدند. به اين دليل كه اواخر سال 42جو سياسيون به صورتي شد كه افراد به سمت مبارزه مسلحانه گرايش پيدا كرده بودند چون در آن دوران دنيا هم اين طوري بود.مثلاً در ويتنام، كوبا، آمريكاي لاتين جنگ مسلحانه بود و تقريباً بيشتر روشنفكرها-اگراسمشان را روشنفكربگذاريم،اين اصطلاح آن موقع بود- به اين نتيجه رسيده بودند كه فقط با چاپ و نشراعلاميه و مانند اينها نمي‌توان اين رژيم را سرنگون كرد و مي بايست رو به مبارزه مسلحانه بياوريم. محمد آقاي منتظري هم براساس همين اعتقاد جلو رفته بود. در اينجا نمي‌گويم كه حضرت امام با اين فعاليت مخالف بود چون خودم هم اين كار را مي‌كردم و همان طور كه قبلاً هم گفتم باز هم تأكيد مي‌كنم چون جو آن زمان اين گونه بود. بيشتر اشخاص مبارز به اين رويه كشيده شدند.حتي اعضاي سازمان مجاهدين خلق كه الآن به آنها منافقين مي‌گوييم،ازاول كه به اين صورت نبودند و بچه هاي صاف،ساده و پاكي بودند، منتها مطالعات عميقي نداشتند. حضرت امام هم خوب تشخيص داده بودند و علت بيشتر انحرافاتشان هم اين بود كه به قول معروف مطالعاتشان يك وجبي بود و عمق نداشت. يعني مسائل فرهنگي و معرفتي را خوب نمي‌فهميدند و ازاين رو تحت تأثيرجوقرار مي‌گرفتند.دراين ميان با توجه به جنايات آمريكا و اينكه اشخاص مختلف شكست را از اين طريق مي‌دانستند و بعضي از مبارزين ديگركشورها هم از اين طريق موفق شده بودند،ديگران هم تصور مي‌كردند كه شايد در ايران هم همين طور شود و ديديم كه نشد. حالا هم كه مي‌بينيم عده‌اي هنوز چنين تفكري دارند ولي آن زمان اين طور نبود كه معتقد باشد فقط بايد كار عميق فرهنگي كرد. البته شايد شهيد منتظري ضمن كار تشكيلاتي يا به اصطلاح مبارزه مسلحانه فعاليت فرهنگي هم مي‌كرد. در واقع هر دو را دركنار هم داشت و يك ملغمه بود. ببشتر مبارزان آن دوران اين گونه بودند و كساني هم كه اين رويه را نداشتند خيلي نادر بودند. اما هنگامي كه انقلاب شد حضرت امام اين خط را نفي كردند و اصل را همان كار فرهنگي و بيداري مردم قرار دادند و از همين طريق هم انقلاب به پيروزي رسيد. محمد منتظري هم پس از پيروزي انقلاب به دنبال كار فرهنگي رفت.
در مورد ارتباط شهيد منتظري به شهيد اندرزگو بفرماييد.
اصولاً با شهيد اندرزگو ارتباط تشكيلاتي نداشتيم بلكه چون همديگر رامي‌شناختيم و نوعي اعتقاد بين ما وجود داشت. شهيد اندرزگو واسطه‌اي بود كه از پاكستان اسلحه مي‌آورد و در اختيار مبارزاني كه احتياج به اسلحه داشتند قرارمي‌داد و به اين ترتيب اسلحه هاي آنها را تأمين مي‌كرد. من هم به صورت غير مستقيم از ايشان اسلحه مي‌گرفتم و به گروه هاي مسلحانه مي‌رساندم.
بعضي افراد مانند شهيد بهشتي با تشكيلات موافق وبه آن معتقد بودند و برخي ديگر كلاً با تشكيلات مخالف بودند آيا نگاه شهيد منتظري هم نگاه تشكيلاتي يا نه صرفاً انسجامي بود؟
شهيد منتظري بيشتر نگاه انسجامي داشت و نگاه تشكيلاتي نداشت او با گروهي همكاري مي‌كرد كه نمي‌توانم نام تشكيلات برآن بگذارم.بيشترآنها طلبه هاي جوان قم بودند كه مرحوم منتظري را بسيار قبول و با او ارتباط داشتند.آنها نزد شهيد منتظري در حوزه درسي كه ايشان دائر كرده بود درس مي‌خواندند و به فعاليت هاي حوزوي هم علاقمند بودند.ضمن اينكه محمد منتظري هم استاد آنها محسوب مي‌شد.مانند آقاي دكتر هادي و جعفر سعيدي و... بودند.
راجع به ارتباطات و فعاليت هاي فرهنگي شهيد منتظري برايمان بگوييد.
مي‌توانم بگويم محمد منتظري اعتقادي داشت كه تحت تأثيرجو آن موقع بود. چه گوارا مي‌گفت:«ما بايستي همه جا را براي آمريكا ويتنام كنيم.»محمد منتظري هم چنين عقيده‌اي داشت و مي‌گفت:«ما بايد در همه جاي دنيا فعاليت داشته باشيم و آمريكا را به چالش بكشانيم.»خودش هم در راستاي اين هدف به همه جا مي‌رفت و تا جايي كه مي‌توانست كار مي‌كرد، مثلاً مي‌ديدم با قذافي ارتباط داشت و با او ملاقات مي‌كرد. حتي خانمش را هم آنجا برده بود و جلسه‌اي برگزار مي‌كرد كه از قذافي پول هم مي‌گرفت، چون قذافي به مبارزين اين چنيني كمك هم مي‌كرد. محمد منتظري با خيلي ها تماس داشت.حتي برايم تعريف كرده كه به هند رفته بود و آنجا هم فعال بود و براين عقيده بود كه بايد انقلاب را فراگير كرد و چنين اعتقادي داشت.
مثلاً پس از آنكه از زندان آزاد شدم، خدمت حضرت امام در پاريس رفتم البته توجه به اينكه محمد منتظري در مقاطعي در پاريس بودند اما من ايشان را در آنجا نديدم، اما رفقايشان آنجا بودند. سپس از پاريس به تونس،مغرب و كشورهاي ديگر رفتم و با خيلي از مبارزين سياسي ارتباط برقرار كردم. با پيروزي انقلاب با توجه به ارتباطاتي كه پيش از انقلاب داشتم از شهيد منتظري مجله الشهيد مي‌گرفتم و به تونس و گروه راشدالقنوشي و يا به الجزيره و جاهاي ديگري كه با آنها ارتباط داشتم مي‌فرستادم.ايشان علاوه بر مجله كتاب هاي مختلفي هم به من مي‌دادند و براي آنها ارسال مي‌كردم علاوه براين خود شهيد منتظري هم ارتباطات ديگري داشت كه از آنها اطلاعي ندارم.
لطفاً درباره مجله الشهيد توضيح دهيد.
همان طوركه گفتم شهيد منتظري پس از انقلاب كارهاي فرهنگي مي‌كرد و در اين راستا هم روزنامه و هم مجله «الشهيد» را منتشر مي‌كرد.اين مجله به صورت هفته نامه منتشر مي‌شد.آن موقع كه من مدير روزنامه اطلاعات بودم آن مجله را چاپ مي‌كرد. پس از آن هم آقاي دعايي مسئو ليت روزنامه اطلاعات را برعهده گرفت. من و شهيد منتظري درارتباط مطبوعاتي خيلي هواي يكديگررا داشتيم.اصولاً محمد منتظري مجله «الشهيد» را به خارج از كشور خصوصاً كشورهاي عربي مانند بحرين،سوريه، لبنان و... مي‌فرستاد و در اين راستا با خيلي ها هم آشنا شده بود و همكاري مي‌كرد. البته در اين فعاليت ها عده‌اي از كساني كه با شهيد منتظري كار مي‌كردند مي‌توانم بگويم به نظر من آدم هاي چندان موجهي نبودند، منتها اطراف ايشان بودند و با او همكاري مي‌كردند طوري كه محمد منتظري به خاطر اين مجله به روزنامه اطلاعات خيلي بدهكار شدند. يادم هست وقتي از شخصي كه همه كاره مجله بود، بدهي ها را مطالبه كردم گفت، انقلاب موفق نشده است كه شما چنين خواستي داري در واقع آنها از نظر ايماني چندان قوي نبودند و به موضوع حق الناس و بيت المال توجه چنداني نداشتند. به هر حال پس از انقلاب علاوه بر ارتباطات فرهنگي با شهيد منتظري ارتباطات سياسي هم داشتيم، تا اينكه ايشان در دفتر حزب جمهوري اسلامي شهيد شد.
آن موقع شهيد منتظري اطلاعاتي در اختيار داشت كه بعدها برخي از آنها مانند اطلاعات مربوط به عباس اميرانتظام صحتش و در مورد برخي ديگر مثل عدم ربايش امام موسي صدر توسط ليبي هم غلط بود نشان اثبات شد.آيا شما از منابع اطلاعاتي ايشان خبر داشتيد؟
محمد منتظري با عده‌اي از گروه هاي مبارز تماس داشت و بخشي از منابع او آنها بودند. شايد هم ضمن ارتباط با گروه لبناني از جمله شهيد چمران اطلاعاتي كسب مي‌كرد.و او هم به مرحوم منتظري اطلاعات مي‌داد. طبق گفته سايرين ايشان با گروه هاي مختلف شايد با اخوان المسلمين تماس داشت.به غير از آنچه گفته شد از جاهاي ديگر هم اطلاعات كسب مي‌كرد. ضمناً محمد منتظري خودش هم فعال و با توجه به اينكه بيشتر اين گروه ها به منزل پدرش مي‌آمدند،اين رفت و آمدها بابي شد تا ميداني برايش باز شود و شخصاً با آنها ارتباط بين المللي داشته باشد.
اگر راجع به شهيد منتظري مطلبي ناگفته مانده كه صلاح مي‌دانيد بفرماييد.
قبل از هرچيز درمورد رابطه محمد منتظري با حضرت امام به عنوان يك مقلد بايد بگويم او مقلدي صرف نبود، بلكه مقلدي بود كه خود را صاحب نظر مي‌دانست.
همان طور كه مي‌دانيد ماجراي سيد مهدي هاشمي پس از انفجار دفتر حزب جمهوري اسلامي اتفاق افتاد. آقاي محمد منتظري قبل از زندان با سيد مهدي هاشمي و گروه آنها ارتباط داشت. آن موقع سيد هادي هاشمي داماد آقاي منتظري هنوز شخصيتي نشده بود و به تدريج به منزل ايشان رفت و آمد مي‌كرد و با عباس زماني كه بعداً نامش ابوشريف شد و زماني نيز فرمانده سپاه بود،تماس داشت. مي‌خواهم نه به عنوان نكته انحرافي بلكه به عنوان مطلبي كه به نكته اصلي نزديك است بگويم غالباً اشخاصي كه سپاه آنها راكنار مي‌گذاشت به بيت آقاي منتظري مي آ‌مدند و با ايشان ارتباط داشتند. البته آقا هادي و سايرين آنها را تحويل مي‌گرفتند و طبيعتاً محمد منتظري هم با آنها تماس داشت. مضاف براينكه سيد مهدي هاشمي در روابط عمومي سپاه بود و در سپاه نفوذ داشتند. اين بود كه قصد داشتند در قم به قول خودشان نوعي هژموني ايجاد كنند و حوزه علميه قم را تحت تأثير افكارخود قرار دهند و آنها را دنبال خود بكشانند.دراينجا اشتباهات زيادي هم مرتكب شدند و بعد هم قضيه سيد مهدي هاشمي پيش آمد و... اما تاوقتي كه محمد منتظري بود،اينها در اين مقطع بسيار با احتياط رفتار مي‌كردند و اين طور نبود كه او هم مانند آنها باشد با پدرش هم اختلاف نظر داشت.البته نه اختلاف نظر سياسي بلكه از اين جهت كه چنانچه آقاي منتظري فكر مي‌كرد قضيه به اينجا كشيده نمي‌شد. از آن اسارت هاي انتسابي خودش به آن اطرافيان رها كند.محمد اينگونه نبود كه در اسارت روابط انتساني باشد و يك چنين اخلاصي را داشت.البته وقتي محمد منتظري چند باركارهايي انجام دادكه برخي به او گفتند، ديوانه است و چنين افتراها و اتهاماتي به او زدند. پس از آنكه محمد منتظري به قم نزد پدرش رفت، مقداري ساكت شد و فعاليت هايي از اين قبيل كه موجب شده بود برسر زبان ها بيفتد و مردم چنين اتهامي به او نسبت دهند از او سر نرد. پس از آنكه دوباره به تهران آمد هنگامي كه نماينده مجلس شد جو مجلس هم اين طور بود و دوباره نامش مطرح بود. خودش هم مي خواست نامش مطرح باشد. البته اواخر همان طور كه شما هم اشاره كرديد روابط ايشان با شهيد دكتربهشتي اگر حسنه نبود اما روابط عادي‌اي بود و حداقل مي‌توانم بگويم عادي شده بود.
در پايان اگر بخواهم تحليلي از ايشان كنم بايد بگويم محمد منتظري مي‌خواست در انقلاب تأثيرگذار باشد و آرزوي موفقيت انقلاب را مي‌كرد و در عين حال مي‌خواست خودش هم به اصطلاح از جمله مؤثرين باشد. محمد منتظري در انقلاب سهم زيادي داشت و نمي‌توان آنچه را كه براي اين انقلاب انجام داد كتمان كرد. حداقل فعاليت او رساندن پيام حضرت امام(ره) به دنيا و ايران تحت لواي چاپ و نشراعلاميه،صحبت هاي امام خصوصاً هنگامي که ايشان در نجف بودند. مرحوم منتظري نامه هاي بسياري را به قم مي‌فرستاد.آقاي روحاني- كه آن موقع به ايشان آقاي زيارتي مي‌گفتيم-آن اعلاميه ها را به من مي‌دادند و من آنها را چاپ مي‌كرديم. بسياري از آنها را من چاپ كردم. چاپخانه نداشتم،اما با چاپخانه ها و كساني كه با آنها همكاري مي‌كردند در ارتباط بودم.سپس آن اعلاميه ها را حوزه به حوزه مثلاً حوزه اردكان،حوزه همدان و... مي‌فرستاد. محمد منتظري در اين قضايا بسيار فعاليت مي‌كرد همين طور مي‌توانم بگويم در نشر معارف اسلامي در سطح دنيا سهم داشته‌اند. بالاخره انسان جايز الخطاست و اشتباه هاتي مي‌كند،اما در نهايت هم در دفتر حزب جمهوري اسلامي به شهادت رسيد ان شاءالله خداوند از خطايش و خطاي ما هم بگذرد.
منبع: ماهنامه شاهد یاران، شماره 48
{{Fullname}} {{Creationdate}}
{{Body}}