رزق حلال و راه‌هاي به دست آوردن آن(4)

عوامل گرايش به مال حرام:

در بحث از «مال حرام» از موضوعات مهم، شناخت زمينه هاي آلوده شدن به مال حرام است. كسي كه مي‌خواهد آلوده به حرامخواري نشود، بايد زمينه ها و عوامل گرفتاري به اين گناه خانمان سوز را بشناسد و از زمينه ها و عوامل آن جلوگيري نمايد.
كمبود ويتامين‌ها در بدن، انسان را آماده ابتلا به بيماري ها مي كند، كمبودهاي روحي نيز انسان را به سوي گناه وحرامخواري مي كشاند. در بررسي زمينه ها و عوامل حرامخواري، مي‌توان امور فراواني را نام برد، كه هر يك ممكن است در انسان زمينه ساز اين امر باشد، ولي ما دراين جا به برخي از آنها اشاره مي كنيم.

1ـ وسوسه‌هاي شيطاني:

هنگامي كه فردي تصميم مي گيرد، مال حلال كسب كند و بدون نيرنگ و ربا، غل و غش، دروغ و رشوه و .. لقمه ناني به دست آورد و به غفلت نخورد، شيطان به او وعده فقر مي‌دهد. «كه اگر در پي كسب حلال باشي به جايي نمي رسي و آينده اي نخواهي داشت، فرزندانت بي سر و سامان مي مانند»(175).
يكي ديگر از وسوسه‌هاي شيطان، اين است كه به انسان مي گويد اول بارِ خود را ببيند، سپس توبه مي‌كني و ديگر از راه هاي خلاف دست بر مي داري.
قرآن كريم اين فريب شيطان را نيز سرزنش مي كند و در گفتگوي دوزخيان با بهشتيان در قيامت بيان مي‌كند: «منافقان التماس مي كنند كه نگاهي به ما كنيد تا از نور شما استفاده كنيم، وقتي جواب رد مي‌شنوند‌، مي گويند: آيا ما دردنيا با شما نبوديم؟ بهشتيان مي گويـند:چـرا ولي شمـا خودتـان را فريـب داديد ودركـار خيـر امـروز وفـردا كرديد»(176).
نوعي ديـگر از وسوسـه‌ي شيـطان اين اسـت كه انسـان را وسوسـه مي‌كـند كه چـرا زرنـگ و زيـرك نبـاشي و از فرصت‌ها براي پولدار شدن استفاده نكني تو كه عرضه ي رسيدن به ثروت را داري، پس از هوش و توانايي خود استفاده كن و از هر راهي شده ثروت و مال بدست آور، قارون مي گفت:من اين ثروت را به خاطر علم و تخصص خود به دست آورده ام. «انما اوتيته علي علمٍ عندي»(177). قرآن در پاسخ اين وسوسه ي شيطاني مي‌گويد: «آيا قارون نمي داند كه ما قوي‌تر از او را نابود كرده ايم، چه بسيار افرادي كه داراي سرمايه، سواد، زرنگي و قدرت بودند و چند روزي را در خيال خويش پيشرفت كردند ولي به جايي نرسيدندوخداوند آنان را مؤاخذه كرد.

2ـ زمينه‌ي خانوادگي:

يكي از عوامل و زمينه هاي حرامخواري، زمينه هاي زشت خانوادگي است، وقتي در خانواده اي رعايت حلال و حرام نمي شود و اصل به دست آوردن مال و ثروت است، فرزند نيز اين روش را ياد مي گيرد و در آينده هدفش را ثروتمند شدن قرار مي دهد، خود را به آب و آتش مي زند تا به ثروت دست يابد(178).

3ـ احساس حقارت:

يكي از زمينه هاي حرام‌خواري زمينه روحي و رواني است كه انسان با افكار و تخيلات نادرست گرفتار عقده حقارت مي شود و تصور مي كند با دستيابي به مال و ثروت مي‌تواند جايگاه خويش را در جامعه پيدا كند، از اين رو به هر دري مي زند تا خانه اي مجلل، مركبي پيشرفته و ظاهري هم چون ظاهر ثروتمندان داشته باشد. تحقيرهاي شخصيتي اين انسان، سبب مي‌شود مال حرام را نبيند و آن را بر خويش حلال بداند.
سركوب نمودن شخصيت انسان، زمينه هاي دنيا پرستي وگرايش به امور پست وانحرافي را، فراهم مي‌سازدواورا درشهوت ثروت غوطه ور مي كند(179).
پيشوايان اسلام مي‌فرمايند: اگر انسان شخصيت خود را بشناسد، هرگز شخصيت بلند مرتبه‌ي خود را در راه‌هاي انحرافي و پست نابود نمي كند.
امام سجاد (ع) مي فرمايد: «‌من كرمت عليه نفسه هانت عليه الدنيا»(180) ؛ كسي كه نفس خود را گرامي دارد، امور مادي دنيا در نظرش بي ارزش گردد.

4ـ محيط:

همانطور كه مكان زباله ها موجب پيدايش و رشد ميكروب‌ها و بيماري‌ها مي شود، محيط فاسد اقتصادي، يكي از زمينه هاي مهم حرامخواري و كسب اموال نامشروع است. وقتي محيط و جامعه به سوي دنيا گرايي و مسابقه در تجملات پيش مي روند، انسان ها براي رسيدن به مقاصد دنيايي خويش راه هاي نامشروع را برمي‌گزينند(181).

5ـ جهل و ناداني:

جهل و ناداني،‌زمينه ساز بسياري از گناهان است، معرفت نداشتن به خداوند، جهل به آثار حرامخواري و سرانجام آن ناآگاهي از كيفر دنيوي و اخروي، سبب انجام اين عمل مي شود.
همانطور كه شخص بي خبر گرسنه، غذاي مسموم را با اشتها مي‌خورد و انسان تشنه ناآگاه آب آلوده را مي‌نوشد، انسان بي خبر از سموم مال حرام، آن را با شادي به دست مي آورد و استفاده مي كند، اما غافل از اين كه به زودي اين سموم زندگي وي را ويران مي سازد(182).
اميرالمؤمنان علي(ع) مي‌فرمايد: «الجهل معدن الشرو الجهل اصل كل شر»(183) ؛ جهل مركز زشتي است، جهل ريشه و پايه‌ي زشتي است.

6ـ فقر و تهيدستي:

فقر و نداري، يكي از زمينه هاي مهم حرامخواري است، هنگامي كه اعتقاد و شناخت درستي از خداوند و دستورات او وجود ندارد، وقتي كه حكمت دارايي و ثروت و فقر بر انسان پنهان مي شود و خويش را در گرداب فقر و تهيدستي مي بيند به هر كاري دست مي زند، سرقت مي كند و نيرنگ و غش راه و روش خود مي سازد، تا به مال و ثروت دست يابد و خويش را از اين مهلكه نجات دهد. بنابراين، يكي از زمينه هاي حرامخواري، فقر است كه براي سالم سازي محيط و جامعه لازم است به طور جدي و اساسي با فقر و نداري مبارزه شود(184).
اما حق مال و دارايي اين است كه آن را جز از راه حلال به دست نياورده و جز در مورد حلال مصرف نكني، و بيجا آن را خرج نكني و از راه درست آن را به جاي ديگري نبري، قرار ندهي مالي را كه از طرف خداوند است جز در راه او و آن چه وسيله ي راه خداست و كسي كه سپاسگذار تو نيست را بر خودت ترجيح ندهي و سزا است كه درباره آن ترك طاعت خدا نكني تا به جاي تو ميراث بماند براي ديگران و كمك به وارث كني كه از تو بهتر آن را منظور دارد و در طاعت خدا آن را به مصرف برساند و غنيمت را از او ببرد و بارگناه و افسوس و پشيماني به دوش تو بماند و هيچ عنايتي جز به قدرت خدا وجود ندارد(185).

7ـ حرص و طمع:

گاهي سرمايه و ثروت زمينه ساز گناه و طغيان است: « ان الانسان ليطغي ان راه استغني»(186) ؛ همانا انسان به خاطر اين كه خود را بي نياز مي بيند، طغيان مي كند. اما علت و دليل نيست بلكه شدت و علاقه به دنيا و ثروت باعث مي شود كه انسان در حرامخواري و تصرفات غيرشرعي واقع شود.

8ـ‌ خوردن مال حرام

دلي كه از لقمه ي حرام روييده شده باشد كجا و قابليت انوار عالم قدس كجا؟
از حضرت پيغمبر روايت است كه در «بيت المقدس فرشته‌اي هست كه هر شب ندا مي‌كند كه هر كه بخورد چيزي را كه حرام باشد، خدا از او نه قبول مي فرمايد‌سنتي را و نه واجبي را». و نيز از آن سرور روايت است كه فرمودند:«هركه باك نداشته باشد از اين كه هر جا مال را تحصيل كند، خدا هم باك ندارد كه از هر دري او را وارد جهنم كند». و فرمودند:«‌كه هر كه مالي از حرام به دست آورد و به آن صله رحم به جا آورد، يا تصديق كند يا درراه خدا انفاق نمايد، خداوند عالم، همه راجمع مي كند، پس آن را داخل آتش مي كند»(187).
پيامبر اسلام همچنين دراين باره فرمودند: «هركه مالي از حرام كسب نمايد، پس اگر آن را صدقه كند از او قبول نمي‌شود. و اگر بگذرد آن را، توشه راه جهنم او مي شود»(188).
از امام جعفرصادق (ع) نيز روايت است كه فرمودند: «هرگاه كسي مالي از غير مداخل حلال به دست آورد و با آن حج به جا آورد، چون گويد: «لبيك، اللهم لبيك» خطاب رسد كه نه لبيك و نه سعديك»(189).

اموال حلال و حرام و شبهه ناك و درجات آن:

1) حلال واضح 2) حرام واضح 3) مال شبهه ناك
و از براي هر كدام از اين‌ها درجات بسياري است زيرا كه مال حرام اگر چه همه اش خبيث است وليكن بعضي از بعضي خبيث تر است(190).
همچنين مال حلال، اگر چه همه آن خوب است و پاك و ليكن بعضي از بعضي پاك‌تر است و همه‌ي مال مشتبه، مكروه است و ليكن كراهت بعضي از بعضي ديگر شديدتر است(191).

اموال حرام از سه قسم بيرون نيست:

1) آن كه ذات آن حرام است : مثل سگ، خوك.
2) آن كه به جهت صفتي كه عارض آن شده حرام شده است:مثل طعامي كه به زهر مخلوط شده است.
3) آن كه به جهت نقص وخللي كه درگرفتن ودادن مال هم رسيده مثل:اموالي كه گرفته مي‌شودبه ظلم و غضب(192).

فضيلت اجتناب از مال حرام:

از امام محمدباقر روايت شده است كه: «نيست شيعه ما مگر كسي كه پرهيزكاري را شعار خود كند و خدا را اطاعت كند. پس بپرهيزيد و عمل كنيد به جهت اميد آن چه در نزد خداست. نيست ميان خدا و ميان كسي خويشي و قرابتي، دوست‌ترين بنده نزد خدا پرهيزكارترين و مطيع‌ترين ايشان است»(193).
امام صادق(ع) فرمودند:« كسي نمي رسد به آن چه در نزد خداست مگر به ورع و تقوا»(194).
امام صادق (ع) فرمودند:«به درستي كه خدا ضامن من شده است از براي كسي كه بپرهيزد از معصيت او، اين كه او را از حالتيكه مكروه دارد نقل كند به آن حاليكه دوست دارد و روزي او رابرساند ازجائيكه گمان نداشته باشد»(195).
از رسول اكرم روايت شده است كه فرمودند:« هرگاه لقمه از غذاي حرام در شكم كسي وارد شود، تمام ملائكه آسمان و زمين او را لعنت مي‌كنند و تا زماني كه اين لقمه‌ي حرام درشكم اوست، خداوند به سوي او نظر نمي‌كند و هر كس لقمه‌اي از حرام بخورد، موجبات غضب الهي را فراهم نموده است. پس اگر توبه كند خداوند توبه او را قبول مي كند و اگر بدون توبه از دنيا برود، پس به آتش سزاورتر است»(196).

ـ توجه به غذا در آيات قرآن:

در بسياري از آيات قرآن كريم آمده است كه خداوند فرموده است كه به غذاي خود توجه كنيد. از جمله آيات زير :
«فلينظرالانسان الي الطعامه»(197) ؛ آدمي بايد به غذاي خود با چشم خود بنگرد.
«يا ايهاالذين آمنوا كلوا مما في الارض حلالاً طيباً»(198) ؛ اي مردم از آن چه در زمين است حلال و پاكيزه را تناول كنيد.
«يا ايها الذين آمنوا‌ كلوا من طيبات ما رزقناكم»(199) ؛اي اهل ايمان ازروزي‌هاي حـلال و پاكيزه كه ما نصـيب شما كرده ايم بخوريد.
در احاديث علت بسياري از ناهنجاري‌ها، تجاوزها، ظلم‌ها و حتي گوش ندادن لشكر دشمن در صحراي كربلا به سخنان امام حسين (ع) و حمله به امام بزرگوار، لقمه ي حرام معرفي شده است. لذا كسب حلال، پرداخت خمس و زكات و استفاده مادر از غذاهاي طاهر و پاكيزه از جهت ظاهري و باطني همگي در ايجاد و پرورش فرزندان صالح نقش بسزايي دارند و باعث مي‌شوند به رشد و بالندگي جامعه كمك بسزايي بكنند(200).

كسب روزي حلال وتأثير آن در صالح شدن فرزند:

كسب حلال به نوعي از فعاليت هاي اقتصادي گفته مي شود كه در چهارچوب قوانين اسلامي و شرعي انجام مي شود. مهمترين خصوصيت آن نفع خود انسان چه از لحاظ مادي و چه از لحاظ معنوي و از طرفي رعايت كردن حق الناس مي باشد. اين سخن گرچه به آساني گفته مي‌شود اما در مقام عمل بسيار سخت است تا جايي كه در بعضي روايات ائـمه طـاهرين عليهم‌السلام تلـاش براي به دسـت آوردن روزي حلـال را ازشمـشيرزدن درميـدان جنــگ سخت‌ترشمرده اند(201). در مورد كسب حلال و نيز فعاليت‌هاي اقتصادي مشروع به روايات بسياري در منابع اسلامي برمي خوريم كه ائمه، مؤمنين را به اين گونه فعاليت ها تشويق مي كنند.
وقتي به كوشش شايسته و نيكو در اين راه مي شويم تا آن جا كه رسول اكرم ـ صلي الله عليه و آله ـ كسي كه در راه تحصيل و به دست آوردن روزي براي خانواده كوشش مي كند را به مجاهد في سبيل الله در راه خدا تشبيه مي‌كند. (الكاد علي عياله كلمجاهد في سبيل الله)(102).
در مقابل از بيكاري و تنبلي و سربار بر جامعه بودن نهي مي شويم در اين باره مفضل بن عمر از امام صادق (ع) نقل مي كند كه ايشان فرمودند:« لاتكونوا كلا علي الناس»(203) ؛ سربار جامعه نباشيد.
از مطالبي كه گفته شد به اين نتيجه مي رسيم كه به طور كلي اسلام با كسب و كار و فعاليت هاي صحيح اقتصادي كمال موافقت را دارد و حتي به آن سفارش اكيد دارد. اما در مقابل از نزديك شدن به مال حرام و شبهه ناك به شدت نهي فرموده است.
امام باقر (ع) در اين زمينه مي فرمايند:« ان الذنوب كلها شديده و اشدها ما نكبت عليها اللحم و الدم»(204) ؛ همه‌ي گناهان سخت مي‌باشند و سخت ترين آنها گناهي است كه گوشت و پوست از آن روئيده باشد.
در آخر تذكر اين نكته لازم به نظر مي رسد كه وجود انسان دو بعد دارد، يكي بعد جسم او كه تحت تأثير ظاهري و مادي غذا است و معمولاً ما در مورد ظاهر غذايي كه مي خوريم دقت كافي را به كار ببريم و به بعد معنوي كه حلال و حرام بودن آن است كمتر توجه مي كنيم،‌ بعد ديگر انسان روح اوست كه غذا به شدت بر آن تأثير گذار است تا جايي كه در حالات بعضي از اولياء الله و بزرگان نوشته‌اند كه با خوردن يك لقمه‌ي شبهه ناك آن هم به صورت اتفاقي تا مدت‌ها از توفيق نماز شب محروم شده اند(205).
همانگونه كه مولانا جلال الدين بخلي با بيان اصل عليت و نظام علت و معلول در عالم مي‌فرمايد:
چون ز لقمه صيد بيني و دام جهل و غفلت آيد آن را دان حرام
لقمه اي كان نور افزود و كمال آن بود آورده از كسب حلال(206)
چندنمونه از تأثير اعجاب انگيز شير در تربيت:
به مادر شيخ انصاري كه يكي از افتخارات عالم تشيع است گفتند: بارك الله چه بچه خوبي تحويل جامعه دادي! مادر جواب داد: من توقع بيشتر از اين از پسرم داشتم. براي اين كه من در دو سالي كه او را شير دادم، هيچ وقت بدون وضو نبودم نصف شب بچه ام گريه مي كرد و شير مي خواست، بلند مي شدم وضو مي‌گرفتم و بعد بچه ام را شير مي دادم(207).
نمونه اي ديگر در اين زمينه: همچنين از مادر مقدس اردبيلي سوال كردند: سبب مقام ارجمند مقدس اردبيلي چيست؟ فرمود: من هرگز لقمه اي شبهه ناك نخوردم و قبل از شيردادن بچه وضو مي گرفتم و ابداً‌چشم به نامحرم نينداختم و بعد از شير باز گرفتن در تربيت او كوشيدم و نظافت و طهارت را مراعات داشتم و با بچه هاي خوب او را مي نشاندم(208).
آنچه گذشت نشان مي دهد كه چقدر به دست آوردن رزق حلال در زندگي فردي و اجتماعي هر انساني تأثير بسزايي دارد و مي توان آن را به عنوان يك ارزش اخلاقي تلقي كرد، يعني اين كه انسان بايد هر لحظه كه در پي رزق و روزي خود است فراموش نكند كه آن را بايد از طريق حلال به دست آورد و در جهت درست مصرف كند. زيرا به دست آوردن رزق حلال هم باعث مي شود خداوند نعمت هاي زيادي به انسان ببخشد و هم اين كه باعث آرامش روحي و رواني افراد مي شود. ان شاءالله كه بتوانيم هر روز بهتر از روز قبل از راه هاي به دست آوردن رزق حلال در زندگي خود استفاده كنيم و لحظات عمر خود را در جهت صحيح و سپاس خداوند بلند مرتبه به كار گيريم و از آن استفاده ي صحيح كنيم تا خداوند نيز روز به روز به رزق و روزي ما اضافه كند.
 

پي نوشت ها :
 

175- سوره بقره،‌آيه 268
176- سوره حديد، آيه 14
177- سوره قصص، آيه 78
178- روزي حلال، ص 149
179- همان
180- تحف العقول، ص 318
181- روزي حلال، ص 150و151
182- همان
183- همان
184- روزي حلال، ص 150و151
185- علي محمدحيدري نراقي، رساله حقوق، امام سجاد، ص 428
186- سوره علق، آيه 6-7
187- ملااحمدنراقي، معراج السعادة، ص 350
188- همان
189- همان
190- ملااحمدنراقي، معراج السعادة، ص 350
191- همان
192- ملااحمدنراقي، معراج السعادة، ص 350
193- همان، ص 354
194- همان
195- همان
196- ثواب الاعمال، ص 566
197- سوره عبس، آيه 24
198- سوره بقره، آيه
199- همان، آيه 172
200- سيما ميخبر، ريحانه بهشتي، ص 176
201- ميزان الحكمه، ج 2، ص 509
202- بحارالانوار، ج 103، ص 13
203- ميزان الحكمه، ج4، ص 121
204- اصول كافي، ج5، ص 120
205- مفاسد مال و لقمه ي حرام، داستان مرحوم شيخ عباس قمي، ص 36
206- مولانا جلال الدين بلخي، مثنوي دفتر اول، ص 66
207- ريحانه بهشتي، ص 177
208- همان، ص 177
فهرست منابع:
*‌ قرآن كريم، ترجمه مكارم شيرازي.
1. انصاريان، حسين، صحيفه سجاديه، چاپخانه موعود نور، چاپ نوزدهم، 1385.
2. احدي، عبدالواحد، غررالحكم، قم: انتشارات مؤسسه دارالكتاب،‌بي تا.
3. اصفهاني، محمد مهدي، آئين تندرستي، انتشارات تنديس، چاپ ششم، 1383.
4. انتوني رابينز، راهي به سوي كاميابي، ترجمه مهدي مجردزاده كرماني، تهران: مؤسسه فرهنگي راه بين، چاپ بيست وسوم، 1379.
5. بلخي، مولانا جلال الدين، مثنوي دفتر اول، انتشارات بهنود، 1375.
6. حراني، ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول، تحقيق علي اكبر غفاري،‌ انتشارات جامعه، 1363.
7. حكيمي، محمد،‌معيارهاي اقتصادي در تعاليم رضوي، انتشارات دفتر تبليغات اسلامي، 1376.
8. حكيمي، محمدرضا، الحياه، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1408 هـ . ق.
9. حيدري نراقي، علي محمد، رساله‌ي حقوق امام سجاد، انتشارات مهدي نراقي، چاپ اعتماد، چاپ پنجم، 1385.
10. خميني، مصطفي، تفسيرالقرآن الكريم، قم:‌مؤسسه نشر وتنظيم آثار امام خميني، 1418 هـ .ق.
11. دشتي، محمد، نهج البلاغه، انتشارات دارالعلم، چاپ قدس، 1375.
12. ريگي، محمدبندر، المنجد الطلاب(فرهنگ عربي-فارسي)،قم: چاپخانه فروردين،‌چاپ يازدهم، 1374.
13. ري شهري، محمد محمدي، ميزان الحكمه، قم: انتشارات دارالحديث، 1416 هـ.ق.
14. شيخ صدوق، محمدبن علي بن الحسين بن بابويه، الخصال، تحقيق علي اكبر غفاري، قم: انتشارات جامعه، بي تا.
15. ، الامالي، قم‌: مؤسسه البعثه، 1417 هـ.ق.
16، من لا يحضرالفقيه، انتشارات دارالكتب الاسلاميه، بي تا.
17. ، عيون الاخبار الرضا، تهران، بي تا.
18. ثواب الاعمال، ‌قم: منشورات الشريف رضوي، 1368.
19. طبرسي، الحسن بن فضل، مكارم الاخلاق، تهران : انتشارات، فراهاني، 1369.
20. ، مجمع البيان، تهران، 1370.
21. طوسي، محمدبن الحسن، الامالي طوسي، قم: انتشارات دارالشفاء، 1414 هـ.ق.
22. العروسي الحويزي، عبدعلي ابن جمعه، تفسيرنورالثقلين، تصحيح هاشم رسولي محلاتي، قم : علميه، بي‌تا.
23. الحرعاملي، وسايل الشيعه، قم : انتشارات مؤسسه آل البيت، 1414 هـ.ق.
24. عزيزان، مهدي، راز رزق، انتشارات زمزم هدايت، قم، 1387.
25. فيض كاشاني، محسن، الوافي، بي جا، بي نا، بي تا.
26. قاسمي، محمدعلي، گشايش روزي، انتشارات نورالزهراء (س)، چاپ كوثر، چاپ اول، 1388.
27. ، روزي حلال، انتشارات نور الزهراء(س)، چاپ كوثر، چاپ اول، 1388.
28. قمي، شيخ عباس، مفاتيح الجنان، قم:‌كانون انتشارات علمي، 1408 هـ.ق.
29. كليني، ابي جعفر محمدبن يعقوب بن اسحاق، الكافي، تصحيح علي اكبر غفاري، تهران: انتشارات دارالكتب الاسلاميه، 1376.
30. ، اصول كافي، ترجمه‌ي سيدجواد مصطفوي، تهران‌،انتشارات فرهنگ اهل بيت، بي تا.
31. كلباسي، محمد، السعه و الرزق، ترجمه مرتضي نجفي، قم، ‌انتشارات: افق فردا،‌چاپ ششم، 1384.
32. گوهري، اسمائيل، مفاسد مال و لقمه حرام، انتشارات احمدي، 1377.
33. لقماني، احمد، رزق و روزي و رفاه، قم،‌ انتشارات بهشت، 1381.
34. مجلسي، محمدباقر، البحار، تهران،‌انتشارات فراهاني، 1363.
35. ، بحارالانوار بيروت، انتشارات مؤسسه الوفاء، 1403 هـ.ق.
36. ، حلية‌المتقين، انتشارات سرور، 1386.
37. مكارم شيرازي و همكاران، ناصر، تفسير نمونه، جلد بيستم، انتشارات دارالكتب الاسلاميه، چاپ چهارم، 1375.
38. ميخبر و جمعي از خواهران علميه قم، سيما، ريحانه بهشتي، انتشارات نورالزهراء(س)، چاپ اسوه، چاپ چهلم، 1386.
39. متقي هندي،‌كنزل العمال في سنن الاقوال و الافعال، بيروت: مؤسسه الرسالة ، 1409 هـ.ق.
40. معين، محمد، فرهنگ فارسي معين، تهران: انتشارات نامن، جلد سوم، 1384.
41. نراقي، احمد، معراج السعاده، انتشارات قائم آل محمد، چاپخانه قلم، چاپ پنجم، بي تا.
42. نوري طبري، حسين، مستدرك الوسايل، بيروت :‌انتشارات آل البيت، 1408 هـ.ق.
/ع