سازمانهاي غيردولتي در نگاه تطبيقي(3)

انواع مالکیت
 

مالکیت بر دو نوع است: 1ـ مالكيت خصوصي؛ 2ـ مالكيت دولتي.

1ـ مالکیت خصوصی
 

عبارت است از وقف برای شخص یا اشخاص معین از قبیل اولاد و ذریه واقف. این نوع وقف اختصاص به افراد محصور دارد و باید برای موقوف‌علیه ملکیت داشته باشد؛ یعنی از بهره آن استفاده ببرد از قبیل وقف بر اولاد، علما و فقرا طبق آیه «لیس البر ان … و ابن السبیل و السائلين و فی الرقاب» (بقره، 177). و همچنین آیه زیر به صراحت در زمینه خدمات غیردولتی بیان گردیده است که به لحاظ مدیریت به شخص واگذار می‌شوند. «ان المسلمین و المسلمات و المؤمنین و المؤمنات…» (احزاب، 35) این آیه ضمن آنکه خصوصیات مؤمنان (چه مرد، چه زن) را بیان می‌كند، اسباب نزول آيه را نيز چنين بيان مي‌دارد كه چون رسول خدا(ص) از جنگ خیبر برگشت و در آن جنگ گنجينه‌های آل ابی الحقیق نصیب مسلمانان شد، و حضرت فرمود که بر طبق دستور خدای متعال بین همه مسلمانان تقسیم گردد (طباطبایی‌،1363، ج 32، ص184).

2ـ مالکیت دولتی
 

عبارت است از وقف بر جهتی عمومی و مصلحتی همگانی نظیر وقف کردن مسجـد، پل، حمایت از زنان بی‌سرپرست و کاروانسرا. در این نوع وقـف، مقصـود نفع تمام مردم است نه گروه خاص یا نوع معین و مشخص (الموسوي الخمینی، 1390ه‍،‍ ج 2، ص 123).
اگر کسی مالی را در راه خدا وقف نمود، این وقف منصرف است به هر چیزی که باعث نزدیکی به خدا شود. مقصود از سبیل الله طریق و راهی است که از آن به ثواب و پاداش حق تعالی می‌توان نايل شد و از آن طرف رضا و خشنودی حضرت حق تعالی را تحصیل نمود (ذهنی، 1370، ج 9، ص 404). امور خیریه از همان آغاز صدور اسلام به عنوان عمل خیر و سنت نیکو و پسندیده در شمار صدقه جاریه باقیات الصالحات به حساب می‌آمد و پاداش و اجر فراوان اخروی و شهرت و نام نیک و جاودانگی یاد و خاطره واقف را به همراه داشت. قرض‌الحسنه، عملی بسیار پسندیده بود و به شدت مورد توجه عموم پیروان اسلام قرار گرفت هر یک از پیروان اسلام که بر سرنوشت علمی فرهنگی، و معنوی جامعه اسلامی علاقه داشت، به اندازه استعداد و به قدر امکان خویش به این کار که از باقیات صالحات و سنتهای حسنه بود، اقدام مي‌کرد، به این عمل نیز افتخار می‌نمود و به خاطر رضای الهی در راه حفظ آثار علما و رساندن آن به نسلهای آینده و کمک به پیشرفت جامعه اسلامی از هیچ تلاشی مضایقه نمی‌کرد. نویسنده بر آن است که قرض‌الحسنه را بعنوان مصداق بارز سازمانهاي غيردولتي در اندیشه اسلامی ارزیابی نماید.
همان طور که می‌دانیم در قرض‌‌الحسنه، شخص بالفعل مقدار مال خود را داوطلبانه در اختیار دیگری قرار می‌دهد و فقط قصد خدمت دارد. در اندیشه دینی این عمل باید با قصد قربت صورت پذیرد که در این حال، خدمات اين سازمان غیردولتی جنبه عبادي نيز پیدا می‌کند و قصد قربت یکی از شروط آن می‌گردد. این سیستم قانونگذاری هم به تأمین بودجه و هم اعتبار و هم قصد قربت نیاز دارد. اگر بنگریم، در می‌یابیم که اسلام باز در این مسأله جلوتر از ديگران است.

بررسی قرض‌الحسنه در آیات و روایات
 

قرض‌الحسنه در لغت: قرض[8] در لغت به معنای وام، وام دادن (حسینی دشتی، 1379، ج 8، ص 291) و جمع آن قروض است (جر، 1363، ج2، ص 179). قرض در اصطلاح عبارت است از اینکه مال را به ضمان ملک دیگری نمایند به اینکه به عهده او باشد که خود آن مال یا مثل یا قیمت آن را بپردازد. به تملیک کننده «مقرض» يا وام دهنده، به قبول کننده ملک «مقترض» يا وام‌ گیرنده و به وام خواه «مستقرض» گفته می‌شود (الموسوی الخمینی، 1365، ج 2، ص 635). همچنین به معني وام دادن بشری به بشر دیگر است (حسینی دشتی، 1379، ج 8، ص 293).
1ـ‌ «کیست که خدا را وام (قرض‌الحسنه) دهد و خدا بر او به چندین برابر بیفزاید. خداست که می‌گیرد و می‌دهد و همه به‌سوی او باز می‌گردید»[9] (بقره،245). 2ـ اگر براي خداوند قرضي نيكو بدهيد، خداوند آن را براي شما چندين برابر مي‌گرداند[10] (تغابن، 17).
3ـ براي خداوند قرضي نيكو بدهيد[11] (مزمل،20).
4ـ همانا زنان و مردان كه صدقه مي‌دهند به خدا قرض نيكو دهند[12] (حدید، 18).

بررسی قرض‌الحسنه در روایات
 

از پیامبـر اکرم(ص) روایـت است که فرمـود «هر کسی بـه برادر مسلمان خـود قرض دهد، در مقابل هر درهمی که به او قرض داده به وزن کوه احد از کوه‌های رضوی و طور سینا براي او حسنه است و اگر در مطالبه‌اش با او مدارا کند، به خاطر این مدارا مانند برق جهنده فروزان بدون حساب و عذاب از روی صراط می‌گذرد. و هر کسی برادر مسلمانش نزد او شکایتی برد و به او قرض ندهد خداوند عز و جل در روزی که نیکوکاران را جزا می‌‌دهد بهشت را بر او حرام می‌کند» (حر عاملی، بی‌تا، ج 13، ص 78).
در کتاب «امالي» روايتي نقل شده از رسول خدا(ص) که فرمود «کسی که برادر مسلمان نیازمندش برای گرفتن وام از او درخواست کند و او با وجود توانايی به او وام ندهد، خداوند بوي بهشت را که از راه‌های دور به مشام می‌‌رسد، بر او حرام می‌کند» (بحرانی، 1363، ج 20، ص 107). عبدالرحمن بن ابی بکر روایت کرده که رسول خدا(ص) فرمود «روز قیامت مؤمنی به صحرای محشر وارد می‌شود که صاحب وام او را دستگير کرده و می‌گوید من از این مرد طلبکارم. پس خداوند می‌فرماید: من سزاوارتر از کسی هستم که دین بنده‌ام را پرداخت نماید» ‌(الشهدي، بی‌تا، ج 6، ص 244). امام صادق(علیه السلام) فرمود هیچ مسلمانی نیست که قرض دهد مسلمانی را به جهت رضای خدا، مگر آنکه برای او اجرش مانند صدقه حساب شود تا آن گاه كه قرض قرض به او برگردد (بحراني، 1363، ج 20، ص 106).

قرض‌الحسنه از نظر فقها
 

در قرض اجر بزرگ و ثواب بسیار است و آن بهتر از صدقه دادن است (طباطبايی، 1374، ج 9، ص 470؛ محقق کرکی، بی‌تا، ج 5، ص 9).
قرض دادن، بهتر است از صدقه دادن به مثل آن (ابن الاثیر، بی تا، ج 2، ص 32).
قرض دادن به مؤمن از مستحبات مؤکد است، مخصوصاً قرض دادن به صاحبان نیاز به خاطر خصوصیتی که دارد. همچنین روایتی هست از رسول اکرم(ص) که فرمود «کسی که نیاز و حاجت برادر مسلمانش را برآورده کند، خداوند نیاز او را در دنیا برآورده می‌کند تا روز قیامت» (طباطبایی، 1374، ج 8، ص 480؛ حسینی سیستانی، 1377، ج2، ص 282).
علامه حلي فرموده است در قرض دادن ثواب بسیاری است که ناشی می‌شود از امداد کردن اصل احتیاج از روی رغبت و ثواب؛ باید اکتفا کرد به رد عوض نه زياده از آن (محقق حلی، 1377، ج 2، ص 65).
قرض دادن مستحب است و دلیل مستحب بودن دین و قرض گرفتن، عموم ادله و عموم آیات و اخبار است (حلی، 1362، ج 9، ص 56).
در «تحریر الوسيله» با اشاره به قول پیامبراکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) می‌خوانيم «قرض دادن به مؤمن مخصوصاً برای صاحبان نیاز از مستحبات مؤکد می‌باشد، زيرا خصوصیتی در آن است که نیاز او برآورده و گرفتاریش برطرف می‌شود».
علامه حلی در «تبصره المتعلمین» قرض دادن را مستحب دانسته، ثواب آن را دو برابر صدقه می‌داند. همچنین امام صادق(علیه السلام) در خصوص ثواب صدقه می‌فرمايد بر در بهشت نوشته شده است كه ثواب صدقه ده برابر و ثواب وام دادن هجده برابر است. آن امام در معنی قول خدای عز و جل «لاخیر فی کثیر من نجواهم الا من امر بصدقه او معروف او اصلاح بین الناس» فرمود: معروف وام دادن است و نيز فرمود: مؤمنی نیست که به قصد کسب خشنودی خدای عزوجل به مؤمنی وام بدهد. مگر آنکه اجر آن وام به حساب صدقه براي او محسوب می‌شود تا وقتی که مالش به او بازگردد. آن امام(علیه السلام) فرمود: وام مؤمن غنیمت و تعجیل خیر است. زیرا اگر وام گيرنده گشایش و امکان مالی بیابد، آن را باز پس می‌دهد و اگر بميـرد از بابت زکات وام‌دهنده به حساب می‌آید. فقها قرض دادن را در زمـره عبادات آورده و حتی برتر از صدقه شمرده‌اند (همو، ج 2، ص 3).

قرض‌الحسنه در حقوق مدنی ایران
 

در «حقوق مدنی» دکتر کاتوزیان آمده قرض وسیله‌ای برای تعاون اجتماعی است، زیرا موجب می‌شود کسی که نیاز به مالی دارد، آن را از دیگران بگیرد و در فرصت مناسب مثل آنچه را به وام گرفته است، پس بدهد. صاحب مال و نیازمند به اين دادوستد، رغبتي بیشتر از صدقه و عطیه دارند. صاحب مال می‌داند که به مثل آنچه وام داده می‌رسد و نیازمند نیز رفع حاجت می‌کند. بی‌آنکه در گرو ترحم و لطف دیگری باشد و منتی بر دوش کشد. به همین دلیل است که در اسلام قرض دادن را در زمره عبادات آورده و حتی برتر از صدقه شمرده‌اند (نجفی، 1981م، ج 25، ص 285) و با حرام کردن ربا آن را از آلایشهای مادی و سود‌جویی دور ساخته‌اند (امامي، 1368، ج 1، ص 485).

نتیجه‌گيري
 

در ارتباط سازمانهاي غيردولتي داخلی و همکاری آنها با سازمان‌ملل باید نکات زیر را مدنظر داشت:
1ـ با سازمانهاي غيردولتي راه نفوذ بیگانه نبايد فراهم شود؛ زیرا از مهمترین اهداف و مقاصد حکومت اسلامی ایجاد استقلال و حفظ این استقلال در تمامی زمینه‌های فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، نظامی می‌باشد که با ایجاد امکانات در هر یک از این زمینه‌ها هر گونه سلطه کفار بر جامعه اسلامی را قطع خواهد کرد فقهای بزرگ اسلام با استفاده از این قاعده می‌فرمایند: هر معامله و هر رابطه‌ای که موجب ‌شود غیر مسلمان بر مسلمان تسلط یابد، باطل و حرام است. لذا حکومت اسلامی باید بکوشد تا با فراهم آوردن قوای نظامی و تجهیزات کامل دفاعی چنان دشمن را به هراس اندازد که آنها هرگز جرأت تجاوز به حریم اسلام و مسلمین را به خود راه ندهند و با گسترش علم و فرهنگ اسلامی راه نفوذ تمامی فرهنگهای غیراسلامي را ببندد و با ایجاد عدالت اجتماعی و استقلال اقتصادی از سلطه اقتصادی بیگانگان جلوگیری نماید. مردم مسلمان و حکومت اسلامی باید از هر رابطه‌ای که به استقلال و عزت و سیادت آنها لطمه و صدمه مي‌زند، دوری نمایند (الموسوي الخمینی، 1390ه‍، ج 1، ص 486).
2ـ فعاليت سازمانهاي غيردولتي نبايد مخالفتی با عزت و افتخار مسلمین داشته باشد. طبق روایت شریف اعتلاء که می‌فرماید «الاسلام یعلو و لایعلی علیه و الکفار بمنزله الموتی لایحجبون و لایورثون» اسلام بر سایر مکاتب و ملل برتری دارد و هیچ چیز بر آن برتری ندارد و کافران به منزله مرده‌ها هستند. نه حاجب هستند و نه ارث می‌برند (صدوق، بي‌تا‍، ج 4، ص 33).
3ـ موجب سلطه کافران نشود؛ طبق آیه صریح قرآن که می‌فرماید: «لن یجعل الله للکافرین علی المؤمنين سبیلاً» (نساء، 141).
4ـ موجب توسعه فرهنگ خیرخواهی و از بين بردن فرهنگ از خودبیگانگی شود.
5ـ سازمانهاي غيردولتي فعلشان مجرمانه نیست بلکه برای اهداف خاصی فعالیت می‌کنند و کارشان گره‌گشایی است و در پی رفع نیازهای جامعه هستند.
6ـ در فعالیت‌های سازمان‌های غیردولتی اصل نیت است که باید خالص باشد «الاعمال بالنیات».
7ـ سازمانهاي غيردولتي با اندیشه دینی و ملی کار می‌کنند و نباید زمینه را برای فرهنگ بیگانه فراهم کنند.
8 ـ بسیج کردن سازمانهای غیردولتی در مواقع بحرانی جامعه از قبیل زلزله و آتش‌سوزی از نكات مثبت اين سازمانها است.
9ـ لزوم نظارت بر عملكرد سازمانهاي غيردولتي در راستاي اهداف نظام اسلامي.
10ـ تشویق سازمانهای غیردولتی برای ترویج فرهنگ اسلامی در حوزه بين‌الملل.

پی نوشتها:
 

[8] القرض الحسن.
[9] من ذا الذی یقرض الله قرضا ًحسنا ًفیضاعفه‌ له اضعافاً کثيره و الله یقبض و یبصط و الیه ترجعون.
[10] ان تقرضو الله قرضاً حسناً یضاعفه لکم.
[11] و اقرضوا الله قرضاً حسناً.
[12] ان المصدقین و المصدقات و اقرضوا الله قرضاً حسناً.
 

منابع و مآخذ
القرآن الكريم
ابن الاثیر، مبارک بن محمد، النهایه فی غریب الحدیث و الاثر‌، تحقیق: طاهر احمد الزاوی و محمود محمد الطناحی، بیروت، المکتبه العلمیه، بي‌تا
امامی، سید حسن، حقوق مدنی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، چاپ هشتم، 1368
بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره، قم، جماعه المدرسین، مؤسسه النشر الاسلامی، 1363
پایدار، پروین، «زنان و سازمان‌های غیردولتی تجربه سازمان‌هاي غيردولتي زنان»، روزنامه یاس نو، تهران، 1382
جر، خلیل، المعجم العربی الحدیث‌، ترجمه: حمید طبیبیان، تهران، امیرکبیر، 1363
حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، تحقیق: عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، دارالاحیاء الثراث العربی، بي‌تا
حسینی دشتی، مصطفی، معارف و معاریف، تهران، دائره المعارف جامع اسلامی، مؤسسه فرهنگی آرایه، 1379
حسینی سیستانی، علی، منهاج الصالحین، بیروت، دار‌المورخ العربی، 1377ه‍
حلي، جعفربن حسن، الشرایع الاسلام، تهران، مکتبه العلمیه الاسلامیه، 1377
حلی، ابومنصور حسن بن یوسف بن مطهر اسدی، تذکرة الفقها، تهران، المکتبه المرتضویه لاحیاء الآثار الجعفریه، چاپ سنگی، بي‌تا
همو، مجمع الفائده البرهان فی شرح ارشاد الاذهان، شارح: احمد بن محمد مقدس اردبیلی، قم، جماعة المدرسین، مؤسسه النشر الاسلامي، 1362
ذهنی تهرانی، سید محمد جواد، المباحث الفقهیه فی شرح الروضه البهیه، تهران، بي‌نا، چاپ دوم،1370
رزاقی، سهراب، «ظرفیت سازی و دوران گذار سازمان‌های غیردولتی»، تهران، روزنامه وقایع اتفاقیه، خرداد1383
رضایی قلعه تکی، زهرا، «بررسی عملکرد سازمانهای غیردولتی زنان در ایران»، فصلنامه ریحانه، تهران، مرکز امور مشارکت زنان، 1383
شهابی، علی اکبر، تاریخچه وقف در اسلام، قم، چاپ مهر، بي‌تا
صدوق، ابوجعفر محمدبن علی بن حسین، الخصال، تحقیق: سید حسن موسوی خراساني، بیروت، دارصعب و دار التعارف، بي‌تا
همو، من لایحضره الفقیه، قم، انتشارات جامعه مدرسين، 1403هـ
طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه: سید محمد باقر موسوی همدانی تهران، کانون انتشارات محمدی، چاپ سوم، 1363
طباطبایی، علی بن محمد علی، ریاض المسائل فی بیان احکام الشرع بالدلائل، قم، دار الهادی، چاپ دوم، 1374
طوسی، ابوجعفر محمد بن الحسن، تهذیب الاحکام، بیروت، دار الاضواء، 1406ه‍
علاء الدین، متقی بن حسام الدین الشهدی، کنز العمال، چاپ سنگي، بي‌تا
کمالی، فاطمه، «صعود ناگهانی»، تهران، روزنامه شرق، 1383
مازندرانی، ابوجعفر رشید الدین محمدبن علی بن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، قم، کتابفروشی مصطفوی، چاپ اول، بي‌تا
مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، چاپ سوم،‌1403هـ
محقق کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، بي‌جا ، بي‌نا، بي‌تا
مطيع، ناهيد، «موقعيت سازمانهاي غيردولتي زنان در ايران»، تهران، روزنامه جمهوری، ارديبهشت 1360
معماریان، امید، «كنشگران داوطلب»، مرکز مطالعات و آموزش سازمان‌های جامعه مدنی ایران، 1382
موسوي الخميني، سيد روح ا...، تحريرالوسیله، قم، دار الکتب العلمیه، چاپ دوم، 1390 ه‍
همو، تحریر الوسیله، قم، مکتب الاعتماد الکاظمی، چاپ پنجم، 1365
همو، وسيله النجاه، قم، مكتب الاعتماد الكاظمي، چاپ چهارم، 1362
نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق: علی آخوندی، بیروت‌، دار الاحیاء الثراث العربی، چاپ هفتم، 1981م
نوری طبرسی، میرزا حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، چاپ سوم، 1411 ه‍
واقد، محمد بن عمربن واقد، المغازی للواقدی، تحقیق: مارسدن جونس، نشر دانش اسلامی، 1405هـ
«حضور زنان از طریق سازمانهاي غيردولتي»، قم، فصلنامه حوراء، دفتر مطالعات و تحقیقات زنان، 1383
«میراث جاویدان»، فصلنامه فرهنگی تحقیقی اجتماعی تاریخی، تهران، سازمان اوقاف و امور خیریه
وقف و ماهیت آن در اسلام، تهران، انتشارات اداره کل حج و اوقاف، 1372
www.lawnet.ir
/ج