دلقك و شقايق

احتمالاً شده در طبيعت به چيزهايي بربخوريم كه اصلا فكر نمي كرديم بتواند كنار هم باشند؛ مثلاً در دل صخره هاي سخت و در شيب نزديك به دامنه يك كوه سنگي ، يك درخت سترگ و سرسبز رشد كرده است يا چند گياه كوچك توانسته اند از بين موزاييك هاي حياط يا آسفالت كوچه سر بيرون بياورند و نفس بكشند . اينه اهمه شايد نادر باشند يا ابرو و باد و مه و خورشيد و فلك شرايط را طوري رقم زده باشند كه اين اتفاق بيفتد . اما يكي از معروف ترين اين همزيستي ها هميشگي است و در دل دريا رخ مي دهد؛ در آغوش جانور دريايي سمي . ماهي زيبايي روزگار مي گذراند كه بدون هم امكان زيست برايشان فراهم نيست . دلقك ماهي در كنار بازوهاي سمي شقايق دريايي روزگار مي گذراند و خانواده خود را تشكيل مي دهد . دلقك ماهي ها را بايد از مشهورترين و زيباترين ماهي هاي تزئيني آب شور دانست، ماهي زيبايي كه از پشت عينك غواصي يا حتي از روي صفحه تلويزيون دل هر بيننده اي را مي برد. اين ماهي با زيبايي خيره كننده ، رفتارهاي جالب و رنگ آميزي منحصر به فرد خود به ويژه روي صورت كه كاملاً صورت يك دلقك سيرك را در ذهن تداعي مي كند، قرن ها و قرن هاست كه در كنار شقايق هاي زيبا و خطرناك روزگار مي گذراند. اين متن توسط كيوان حضايي، دكتراي تخصصي بيولوژي دريا از واحد علوم دانشگاه آزاد اسلامي و عضو هيأت علمي دانشگاه آزاداسلامي واحد قائم شهر نوشته شده كه سوابق پژوهشي زيادي در زمينه ماهيان تزئيني دارد. پايان نامه دكتراي حضايي، درباره بررسي ژنتيك دلقك ماهيان خليج فارس بوده است .
رقص موزون و پيچ و تاب هاي يك ماهي كوچك رنگي در ميان بازوهاي سمي يك شقايق دريايي ، هرگاه چنين صحنه اي را ديديد ، شك نكنيد كه در حال تماشاي يك دلقك ماهي هستيد ؛ ماهي زيبايي كه گويي بي آنكه زحمتي به خود دهد ، در آب پرواز مي كند. هر باله سينه اي را در جهت عكس باله ديگر به حركت در مي آورد. از طرفي شقايق هاي دريايي هم رنگارنگ و اعجاب آورند . جانوراني كه در عين زيبايي و تنوع ، با نيش هاي سمي و كشنده خود اجازه نزديك شدن به هيچ ماهي ديگري را نمي دهند ، مگر همين دلقك ماهي هاي زيبا .

دلقك هاي مشهور
 

وقتي به نيش سمي شقايق هاي دريايي اشاره مي كنيم ، مهم ترين پرسشي كه مطرح مي شود اين است كه چرا دلقك ماهي ها در كنار شقايق هاي دريايي زندگي مي كنندو چطور نيش مرگ آور آنها آسيبي به اين ماهيان نمي رساند؟ براي درك بهتر اين همزيستي ، بايد ابتدا با تعريف دقيق واژه همزيستي آشنا شويم. همزيستي در علم به معناي زندگي با يكديگر است ، بدون توجه و قضاوت درباره زيان يا سود وارده به هر يك از طرفين.
درباره همزيستي بين دلقك ماهي ها و شقايق هاي دريايي نكته بسيار مهم اين است كه آن قدر دو جانور با هم عجين هستند كه درمحافل علمي به دلقك ماهي ، شقايق ماهي (anemone fish) مي گويند . اين ماهيان متعلق به خانواده Pomavetridae هستند كه حدود 300 عضو از آن ها تاكنون شناسايي شده اند . جالب اينجاست كه اين خانواده به دو گروه دلقك ماهي ها و دمسل ها(Damsel)تقسيم مي شوند كه اتفاقاً فراواني دمسل ها خيلي هم بيشتر است و تنها حدود 29 گونه از اين خانواده دلقك ماهيان هستند. با اين وجود دلقك ماهي ها معروف ترند و اين شهرت را از همين همزيستي شگفت انگيز با شقايق هاي دريايي كسب كرده اند و حسابي كانون توجه دانشمندان و زيست شناسان شده اند.
اسرار شگفت انگيزي در زندگي اين ماهي رنگارنگ نهفته است كه بسياري از آنها هنوز هم براي دانشمندان پرسشي بي پاسخ است . مهم ترين آنها هم ، همين همزيستي در بين بازوهاي سمي شقايق هاي دريايي است؛ سمي كه براي اغلب آبزيان ، اگر كشنده نباشد ، فلج كننده است.

همزيست با دريا
 

بايد بزرگ ترين طرفداران دلقك ماهيان را پس از پژوهشگران ، آكواريوم دارها دانست. چراكه اين ماهي ها جداي از زيبايي خيره كننده شان ، مقاومت زيادي دارند و تكثير و پرورش آنها نيز نسبت به ديگر ماهيان دريايي كار ساده تري است . نكته جالب اين است كه تا سال ها تصور مي شد براي پرورش دلقك ماهي ها در آكواريوم ، بايد همزيست آنها يعني شقايق هاي دريايي را هم در كنارشان داشت . اما اين باور، امروزه رنگ باخته است . نگهداري از شقايق هاي دريايي در آكواريوم كار بسيار دشواري است و پس از مدتي اين جانور پژمرده شده و از بين مي رود ، در حالي كه دلقك ماهيان همزيست آن به زندگي خود ادامه مي دهند و بدون وجود شقايق هاي دريايي همزيست ، در آكواريوم تكثير مي شوند. اين موضوع كاملاً خلاف آن چيزي است كه در دريا رخ مي دهد؛ چرا كه دريا اين ماهي ها به ندرت از همزيست خود جدا مي شوند.
دلقك ماهيان بالغ ساكن در دريا ، به ندرت از ميزبان خود فاصله مي گيرند چرا كه ممكن است طعمه يك شكاري گرسنه شوند . طبيعت در برابر اين ماهيان كوچك ، رنگارنگ و درخشاني كه شناگران زبردستي هم نيستند، راهي براي به دست آوردن غذا قرار داده است . دلقك ماهي نزديك ميزبان خود شنا كرده وذرات غذايي كوچكي را كه با جريان آب حمل مي شوند ، صيد مي كند. اما براي هر بار فاصله گرفتن از ميزبان خود بايد خطر زيادي متحمل شود. به طور كلي در دريا تمام گونه هاي دلقك ماهي ها براي زنده ماندن ، مطلقاً وابسته به شقايق هاي دريايي هستند.
تاكنون تنها دو گونه از دلقك ماهيان در خليج فارس شناسايي شده اند كه شقايق ماهي سه خط (Ampjiprion clarkii) و شقايق ماهي دو خط (Ampjiprion sebae) نام دارند.و سه خط ها ، در پشت و پهلوها تيره رنگ و زير بدن شان زرد است و سه نوار سفيددرخشان در طول بدنشان قرار دارد. دو خط ها هم رنگ بدنشان در پشت و پهلوها سياه تا قهوه اي تيره و بخش زيرين بدن شان زرد روشن است و دو نوار سفيد براق بدن را به صورت عمودي قطع مي كنند . از طرفي چهار گونه شقايق دريايي خليج فارس هم بسيار معروف هستند كه شقايق هاي باز و حبابي يا انگوري (Entacmaea quadricolar)، باز و بلند(Heteractis) ، تسبيحي (Heteractis aurora) و موكتي يا هادون (Stychodactyla haddoni) نام دارند كه تمام آنها نيشي سمي و مهلك دارند.

چرا دلقك ها گزيده نمي شوند؟
 

سم شقايق هاي دريايي روي بدنه آنها نيست ، بلكه اين سم از نيشي است كه به وسيله سلول هاي ويژه اي به نام نماتوسيست (nematocyst) عمل مي كند و در اشكال گوناگون وجود دارند. زيرميكروسكوپ ، اين سلول ها شبيه نيزه هاي سربازان قرون وسطي ، همراه با خارها يا قلاب هاي گزنده به نظر مي رسند. خيلي از نماتوسيست ها براي دفاع يا صيد طعمه سم تزريق مي كنند و بعضي ديگر ، كار نگه داشتن طعمه يا چسبيدن به يك تكيه گاه را انجام مي دهند.
نماتوسيست ها به طور خودكار به وسيله تماس و محرك هاي شيميايي ، حضور پروتئين هاي بيگانه را متوجه مي شوند و سريع كارشان را شروع مي كنند. حالا حق داريداگر با قوت بيشتر بپرسيد چگونه دلقك ماهي با وجود اينكه با سر به ميان شقايق فرو مي رود و در ميان بازوهاي سمي آن مي غلتد ، از تيرباران ميزبان خود در امان مي ماند ، در حالي كه هر موجود ديگري با اين كار تا حد مرگ گزيده مي شد .
اينكه دقيقاً چه مكانيسمي در اين بين وجود دارد ، هنوز هم مورد بحث دانشمندان است . نظريه هاي زيادي از سال 1968 ميلادي تاكنون ارائه شده و رفته رفته تكميل شده اند . برخي نظريه اي به نام استتار را مطرح كرده اند كه دليل گزيده نشدن دلقك ماهي ها را ديده نشدن آنها توسط شقايق ها عنوان مي كرد ، هر چند اين نظريه چند دهه اي است كه كاملاً رد شده.
آخرين يافته هاي دانشمندان نشان مي دهد اين گزيده نشدن به خار نوعي توانايي ذاتي است كه دلقك ماهي ها 12 تا 24 ساعت بعد از اين كه از حالت لاروبه ماهي جوان تبديل شدند در آنها بروز مي كند. لاروبه همان نوزاد از تخم بيرون آمده ماهي ها كه هيچ شباهتي به والدين خود ندارند گفته مي شود . مخاط هاي ساير ماهي ها و جانوران دريايي بيشتر داراي تركيبات اسيدي است در حالي كه در دلقك ماهيان از قندهاي پيچيده خنثي تشكيل شده است . احتمالاً به خاطر همين ويژگي ،نماتوسيست ها تحريك نشده و دلقک ماهي را نمي گزند.
دلقك ماهي ها در دريا ، فقط براي به دست آوردن غذا يا در امان ماندن از شكارچي ها به شقايق هاي دريايي نياز ندارند. آنها خانواده خود را هم كنار شقايق هاي دريايي تشكيل مي دهند. خانواده اي كه تشكيل آن يكي از شگفت انگيزترين مراحل زندگي اين جانوران دريايي است . به بيان بهتر ، هر تصوري كه از خانه به معناي واقعي آن داريد در مورد شقايق دريايي همزيست براي دلقك ماهي صدق مي كند.

جفت يابي در سايه همزيستي
 

تنها در مورد همين ويژگي از زندگي دلقك ماهي ها و شقايق هاي دريايي ، مي توانيد به اندازه همه چيزهاي حيرت انگيزي كه در عمرتان ديده و شنيده ايد ، به دانسته هايتان اضافه كنيد . يك جفت گيري خاص با شاخصه ها و خصوصيات كه فقط در همين ماهي ها ديده مي شود و بس .
دلقك ماهيان جنس هاي Amphiprion و Premnas ، تك همسر هستند و در صورتي كه جفت آنها به هر علت نميرد ، تاپايان عمر با او باقي مي مانند و چيزي كه در جانوران ديگر كمتر مي توان نمونه اش را ديد. جفت هاي قوي تر ، معمولاً براي خودشان قلمروي كوچكي در دل شقايق هاي دريايي مشخص مي كنند . جفت گيري دلقك ماهي ها براي خودش آداب و رسومي دارد؛ اولاً از چند روز قبل از تخم ريزي ، رفتارهاي غير معمول بين ماهي نر و ماده به صورت كاملاً مشهود مشاهده مي شود . در طي اين چند روز مدام در تعقيب يكديگر شنا مي كنند و معمولاً هم اين جنس نر است كه دنبال ماده راه مي افتد . فعاليت ديگري كه در اين مدت زياد صورت مي گيرد ، جهش هاي پيام دهنده هستند. جهش هايي كه در واقع تكان هاي خيلي تند بدن است . به شكلي كه وقتي ماهي نر پيام را گرفت ، به سرعت به سمت بالا و پايين شنا مي كندو به اين ترتيب پاسخ مثبت خود را به ماهي ماده مي دهد.
حالا نوبت آن است كه با رفتاري بسيار جالب ، شجاع و مهاجم شودو شروع به تعقيب و گاز گرفتن جفت خود كند؛ البته اين گاز گرفتن ، براي حمله و آسيب زدن نيست و در واقع يك حركت كاملاً نمادين است براي ابراز وجود و اعلام آمادگي براي جفت شدن . پس از آن ماهي نر با دقت خاصي ، جسم سختي را كه براي تخم ريزي ماده اش انتخاب كرده با دهان خود از جلبك ها و ذرات ديگر پاك مي كند ، البته ماهي ماده هم به كمك او مي آيد . اين بازي ها ادامه مي يابد تا شبي كه معمولاً قرص ماه كامل يا تقريباً كامل شده باشد؛ يعني آنچه موجب شده تا همگان انگشت حيرت به دهان گيرند! شايد در شب مهتابي ، آمادگي شقايق دريايي هم براي پذيرش مهمان هاي كوچك جديدش بيشتر است .
نكته جذاب در اين است كه بزرگ ترين ماهي گروه ، هميشه ماده و بزرگ ترين ماهي پس از جفت اوست . سلسله مراتب قدرت به گونه اي است كه ماهي ماده غذا خواهد بود اما اين موضوع دليل بر زور گويي آن ها به هم نيست ، چرا كه به طور كل رابطه گرمي بين ماهي نر و ماده حاكم است و خشونت بين آنها تا حد زيادي حالتي نمادين دارد و هيچ يك از طرفين آسيبي به ديگري نمي رسانند. در واقع اين جزئي از غريزه دلقك ماهي هاست و با اين حركات بسياري از منظورهايشان را به هم مي رسانند. در عوض ستيزه جويي و پرخاشگري خود را سرفرد كوچك تر از خود خالي مي كند. بنابراين يك تازه وارد تبديل به اولين هدف آنها براي حمله خواهد شد.

تولد در دامان هيولا
 

شگفتي هاي همزيستي دلقك ماهي ها و شقايق هاي دريايي از همان بدو تولد دلقك ماهي ها شروع مي شود. تولدي كه براي خودش دنيايي از عجايب است .دلقك ماهي ها در آب هاي مناطق گرم زندگي مي كنندو تخم ريزي آن ها در مناطق گرمسير در تمام طول سال و در آب هاي مناطق معتدل ،در بهار و تابستان كه آب گرم تر است انجام مي شود. تخم ريزي ، بيشتر در ساعات بامداد آغاز مي شود و بين نيم تا دو ساعت طول مي كشد. در اين حالت ماهي ماده به آرامي و با حركت زيگزاگ و در حالي كه با شكم خود سطح از قبل انتخاب وتميز شده براي تخم ريزي را لمس مي كند ، تخمك ها را روي اين سطح مي چسباند.
در تمام اين مدت ماهي ماده ، كاملاً توسط ماهي نر تعقيب و همراهي مي شود و تخمك هاي چسبانده شده ، بي درنگ بارور مي شوند . جالب اين جاست كه بين اين همه تخمي كه در هر نوبت ماهي مادر مي ريزد ، ماهي نرسعي مي كند حتي يكي را هم جا نياندازد. تعداد تخم ها در هر نوبت تخم ريزي از حدود 100 تا بيش از 1000 عدد در نوسان هستندو اين بستگي به اندازه ماهي ماده و تجربيات تخم ريزي هاي قبلي او دارد. تخم ها شش هفت روزي كنار شقايق هاي دريايي آرام مي گيرند و در اين مدت مجموعه تخم ها يا لانه با دقت و وسواس به وسيله ماهي نر مورد حفاظت و نگهداري قرار دارد.
او نسبت به به ميهمانان ناخوانده اي كه وارد قلمروي آن ها مي شوند بسيار جدي است و شديد برخورد مي كند و به سوي غريبه ها مانند زمردماهي (Labridae) كه مشكوك به تغذيه از تخم هاي مرده و ذرات مزاحم را با دهان خود از ميان تخم هاي سالم حذف كند . در اين مدت ماهي ماده هم سرگرم تغذيه و بازسازي ذخاير از دست رفته بدن خود مي شود ،ولي گاهي هم به همسرخود در انجام وظايف كمك مي كند.
سرانجام در پايان اين چند روز تخم ها سرباز مي كنندو لاروهاي دلقك هاي از تخم بيرون مي آيند .بين 8 تا 12 روز هم يك زندگي پلانكتوني شناور در آب دارند؛ تازه متولد شده اندو آنقدر سبك هستند كه به راحتي با جريان آب جابه جا مي شوند. حالا ديگر آنقدر تعدادشان زياد است كه كاري از دست پدر و مادر براي محافظت بر نمي آيد . دور شدن از شقايق هاي سمي همانا ونيستي همان . تا اين چند روز به پايان برسد، خيلي از لاروها يا مي ميرند و يا خورده مي شوند . اما براي آنهايي كه زنده مي مانند، فصل تازه اي با شگفتي هاي تازه آغاز مي شود.

فصل تازه زندگي
 

حالا ماهي هاي جوان براي زنده ماندن ناگزيرند دوباره به دامان همان شقايق هاي دريايي پناه ببرند. آن ها بايد برگردند و شقايقي مناسب خود پيدا كنند.در غير اين صورت خيلي زود خود را در سر سفره يكي شكارچيان بي شماري كه انتظار آن ها را مي كشند خواهند يافت . دانشمندان مي گويند بعضي از گونه هاي دلقک ماهي ها مي توانند تركيبات شيميايي آزادشده به وسيله شقايق دريايي ميزبان را رديابي كرده و آن را بيابند. اما بقيه اين توانايي را ندارند و به نظر مي رسد يافتن شقايق دريايي ميزبان در آنها يا با تكيه بر حس بينايي يا كاملاً تصادفي انجام مي شود. جالب تر اينكه دلقك ماهي پس از روبرو شدن با شقايق دريايي به چند ساعت زمان نياز دارد تا ببيند مي تواند همزيستي مسالمت آميزي با ميزبانش داشته باشد يا نه ! اين كار را هم با يك سري تماس هاي تدريجي با بازوهاي ميزبان انجام مي دهد. هر چند در اكثر موارد بعد از چند ساعت با هم دوست مي شوند ، اما گاهي هم به تفاهم نمي رسند و دلقك عطاي شقايق را به لقايش مي بخشد . نكته جالب ديگر اين است كه فضاي خالي و مناسب در شقايق هاي دريايي مورد نظر دلقك ماهي هاي جوان ، از تعداد آنها بسيار كمتر است و به خاطر كمبود جا ، يا بهتر است بگوييم زياد بود مهمان ، ماهي هاي زيادي از بين مي روند و طعمه دشمنان مي شوند. طوري كه در نهايت فقط 5 تا 10 درصد تخم ها فرصت ادامه زندگي را پيدا مي كنند. باز هم جالب تر اينكه حتي اگر ماهي جوان بتواند با موفقيت در يك شقايق دريايي ساكن شود، هيچ ضمانتي براي ادامه زندگي او وجود ندارد . اگر اين ميزبان از پيش به وسيله شقايق ماهي ديگري اشغال شده باشد ، ماهي قديمي تر اجازه اقامت به جوان تازه از راه رسيده نمي دهد و عرصه را آنقدر برايش تنگ مي كند كه راهي جز ترك قلمرو او نداشته باشد . اما در عوض اگريك دلقك ماهي بتواند پس از گذراندن اين هفت خان زنده بماند ، مي تواند 8 تا 10 سال و در بعضي گونه مثل گونه A.frnatus و A.Perideraion تا 18سال زندگي كند. البته در محدوده هر شقايق ، در كنار هر جفت بالغ ، دو تا چهار ماهي جوان هم مي توانند زندگي كنند . نكنه مهمي كه در اين بين وجوددارد اين است كه از ميان 1000 گونه شقايق دريايي موجود در جهان ، دلقك ماهيان تنها با حدود 20 گونه آنها مي توانند همزيست شوند. چرا كه سم بسياري از شقايق هاي دريايي ، براي دلقك ماهيان مضراست.

هم پدر، هم مادر
 

دلقك ماهيان تغيير جنسيت مي دهند. اين جمله به اندازه كافي شگفت انگيزاست . پديده تغيير جنسيت يكي از موارد نادري است كه در طبيعت رخ مي دهد. مثلاً انواع نادري از مارها هستند كه كار جنس نر و ماده را با هم انجام مي دهند؛ يعني ، اول تخم مي گذارند ، بعد هم خودشان تخم هايشان را بارور مي كنند. اما اينك يك نر ،‌ماده شود يا به عكس بسيار نادر است . پديده تغيير جنسيت ، جزئي شگفت آور از سرگذشت زندگي دلقك ماهيان است كه جزئيات آن در همين يكي دو دهه اخير كشف شده . باورش خيلي مشكل است كه موجودي بتواند در وقت نياز ، جنسيت اش را تغيير دهد همانطور كه پيش از اين اشاره شد ، بزرگ ترين فرد گروه معمولاً ماده است و ماهي بعد از او كه نر است، زوج ماده هم مي شود. اگر ماده غالب بميرد يا به هر علت از گروه حذف شود ، اندام هاي جنسي نر گروه از كار مي افتند و سلول هاي توليد كننده تخمك ، شروع به فعاليت مي كنند. حالا ، نوبت ماهي بزرگ تر بعدي گروه است كه به عنوان زوج ماده جديد وارد عمل شود. به اين صورت توليد مثل ماهي ها بدون وقفه ادامه پيدا مي كند ، چرا كه بدون اين ويژگي ، ماهي بالغ يا بايد منتظر رسيدن ماهي ديگري مي شدكه جنسيت مخالف او را مي داشت كه البته معلوم نبود چقدر بايد صبر كند ، يا اين كه مجبور بود براي يافتن جفت، شقايق دريايي خود را ترك كند كه در اين صورت هم بايد خطرشكارشدن را به جان مي خريد.

نياز شقايق ها
 

در محيط زيست طبيعي ، دلقك ماهي ها را هرگز بدون شقايق دريايي پيدا نخواهيد كرد و وجود اين ميزبان براي ماهي ، بيشتر يك اجبار است تا انتخاب. همين شقايق هاي سمي مهلك ، امن ترين پناهگاه براي دلقك هاي بازيگوش هستند، زيرا هنگام ترس و تهديد مستقيماً به ميان بازوهاي ميزبانشان پناه مي برند . وجود شقايق دريايي براي توليد مثل شقايق ماهي هم ضرورت دارد ، چون تخم ريزي روي بستر مناسب در كنار تنه ميزبان صورت مي گيرد و نقش مراقبتي ميزبان براي ماهي هاي ساكن در آن ، براي تخم ها هم صورت مي گيرد. اما سئوال اين جاست كه شقايق هاي دريايي چه سودي از اين همزيستي مي برند؟
واقعيت اين است كه شقايق هاي دريايي در نبود شقايق ماهي هاي همزيست خود بسيار آسيب پذير هستند. اين وابستگي آنقدر زياد است كه تحقيقات نشان داده در بعضي از گونه هاي شقايق مثل (Entacmaea quadricolor) زماني كه دلقك ماهي هاي همزيست با شقايق هاي دريايي ، به شكلي از محيط حذف مي شوند ، ميزبان ظرف 24 ساعت غذاي پروانه ماهي ها مي شود. غير از اين ، دلقك ماهي ها انگل هاي شقايق دريايي را هم پاك مي كنند . اطراف شقايق ها را هم به ورجه وورجه هايشان حسابي به حركت در مي آورند تا بستر اطراف شقايق ها بيشتر تهويه شود.

شقايق هاي دريايي و شقايق ماهي ها ، بدون هم نمي توانند زندگي كنند. هر كدام به وجود ديگري نياز دارد ، چرا كه زندگي شان به وجود ديگري بسته است . اما با اين حال همان طور كه گفته شد، در ساعات اوليه آشنايي اگر با يكديگر كنار نيايند، هرگزبا يكديگر زندگي نمي كنند . زندگي مسالمت آميزي كه درس بزرگي براي خيلي از انسان هاست؛ دلقك ها شيوه دفاعي براي زندگي در كنار نيش هاي سمي شقايق دريايي را با خود همراه دارند و در عوض همين نيش ها را وسيله اي براي بقاي خود مي دانند. همزيستي اين دو جانور نشان مي دهد كه چطور خطر سم به فرصت تبديل شده و به نفع طرفين هم هست.
منبع:سرزمين من،شماره 47.