پژوهشي در الگوي مطالعه سنت هاي اجتماعي در قرآن (1)

چکيده
 

«سنت ها» دست کم از چهار حيث موضوع، عاملان، آثار، اهداف «اجتماعي» خوانده مي شوند. مطالعه روشمند سنت ها هم ما را به طرح يک نظريه ديني در جامعه شناسي دلگرم مي کند و هم در کنترل جامعه و رخدادهاي اجتماعي مدد مي رساند و هم دسترسي به مدينه فاضله ديني را آسان تر مي سازد.
روش مطالعه سنت بايد هم با تفسيرهاي قرآني همسو باشد و هم با الگوهاي روشي متعارف در علوم اجتماعي. کيفي بودن مفاهيم و متغيرهاي سنت، نيازمند بهره گيري از روش هاي مطالعه کيفي و نيز غيبي، ماورايي و متکي بودن بر متون ديني، اقتضاي روش «تحليل محتوي»، به خصوص «تحليل ساختاري» است. در تحليل ساختاري ارائه يک چارچوب انتزاعي ضروري است. از اين رو براي مطالعه سنت چارچوبي مناسب است که اولاً، حضور خداوند در سلسله علل را توجيه کند و ثانياً، فعال بودن اراده انسان را نيز مورد توجه قرار دهد. ثالثاً، به رابطه علي ميان دو پديده توجه کند و رابعاً، مکانيسم هاي تحقق سنت را جستجو نمايد. همچنين انتزاعي بودن مفاهيم سنت، مفهوم سازي آنها را ضرورت مي بخشد؛ مفهوم سازي به معناي تجزيه مفاهيم از سطح انتزاعي به سطح عيني و مشاهده پذير است. مفهوم سازي قرآني بهترين روش براي مفهوم سازي مفاهيم سنت ها است.
کليدواژه ها: سنت، سنت هاي اجتماعي، سنت هاي الهي، تحليل محتوي، تحليل ساختاري، ساز و کار علّي .

مقدمه
 

قرآن کريم کتاب هدايت است. همه تر و خشک عالم در آن بيان شده است. قرآن در آيات بسياري سخن از سنت هاي پايدار، ثابت و تحويل ناپذير به ميان آورده و مخاطبان خود را به تفکر در سنن الهي دعوت مي کند تا با اين کار، به سمت صلاح و رستگاري هدايت شوند. بحث سنت ها در قرآن، پژوهشگران علوم اجتماعي، به خصوص محققان جامعه شناسي را به خود دلگرم ساخته است. از اين رو، بسياري در صدد برآمده اند تا در حاشيه مباحث قرآني، سنت هاي اجتماعي را بحث نمايند و راه را براي مطالعه ديني هموار سازند. نوشته ها و تحقيقات فراواني در اين زمينه صورت گرفته است، اما آنچه که در اغلب نوشته ها جاي آن خالي است؛ توجه به مطالعه روشمند سنت ها است؛ زيرا اغلب آنها صرفاً با روش تفسيري نگاشته شده و به محورهاي اجتماعي توجه نکرده است آن دسته از نوشته ها، که به محورهاي اجتماعي سنت توجه کرده اند، از ارائه و طرح روشي که هم با تفسير قرآن سازگار باشد و هم با روش هاي مطرح در علوم اجتماعي قطع رابطه نکند، دريغ و يا غفلت ورزيده اند. بدين منظور، اين مقاله درصدد است که در حد وسع، به خلاء روشي در سنت هاي اجتماعي در قرآن توجه کرده و چارچوبي را براي مطالعه سنت هاي اجتماعي در قرآن طرح و جزييات و عناصر آن را بيان نمايد.

تعريف سنت و سنت اجتماعي
 

«سنت» در لغت به معناي طريق، سيره و شريعت آمده است. (1) اين اصطلاح در علوم گوناگون به معاني مختلفي به کار رفته است. سنت در علم اصول فقه به معناي فعل قول و تقرير يکي از معصومان، (2) و در فقه و برخي احاديث فقهي، سنت يکي از احکام خمسه مرادف استحباب به کار مي رود. (3) مفسران، سنت را به معناي عادتواره ( الگوي رفتار پايدار) (4) به کار برده اند. سنت در علوم اجتماعي به معناي رفتاري است که همواره وجود داشته و بر اثر ممارست هاي طولاني در افراد ريشه دوانيده باشد. (5) مفهوم «سنت» در کاربرد ديني و قرآني، به معناي ضوابط موجود در رفتار الهي و روش هاي تدبير امور عالم از سوي خداوند، (6) و مرادف «دين» و «شريعت» و يا اراده تشريعي خداوند (7) آمده است. اين واژه، در تحقيق پيش رو به معناي «قوانين ثابت و لايتغير حاکم بر پديده ها ( طبيعي، اجتماعي و فردي) در عرصه هاي گوناگون تکوين و تشريع» مي باشد.
«سنت اجتماعي» (8) در اصطلاح جامعه شناختي رفتاري است که بر اثر تکرار فراوان فراهم آمده و به صورت دقيق و معتبر از ديرباز به جا مانده باشد. (9) سنت اجتماعي از منظر قرآني، گاهي به معناي قوانين جاري شده بر همه مردم، چه مؤمنان و چه غيرمؤمنان آمده است. (10) گاهي نيز به معناي رفتاري لحاظ شده است که جنبه اجتماعي داشته و در عرصه هاي گوناگون زندگي اجتماعي تأثير گذار باشد. (11)
لازم به يادآوري است که سنت از جهات گوناگون قابل اتصاف به وصف اجتماعي بودن است. همان گونه که در ادامه خواهد آمد، سنت دست کم از چهار حيث مي تواند اجتماعي باشد: از حيث موضوع، کنشگر، اهداف و آثار و پيامدها با توجه به آنچه گذشت و تعريفي که از سنت ارائه شد، مي توان گفت: سنت اجتماعي رابطه اي تأثير و تأثر ثابت و پايدار ميان دو پديده اي است که براساس يکي از وجوه چهارگانه با زندگي اجتماعي انسان ها در ارتباط باشد.

ضرورت مطالعه نظام مند سنت هاي اجتماعي در قرآن
 

تاکنون مطالعات فراواني در سنت هاي اجتماعي انجام شده است. در بسياري از اين نوشته ها، سعي شده است که سنت هاي اجتماعي تحت عنوان يکي از سنت هاي عام بازخواني شود. اما آنچه که در اغلب اين تحقيقات خالي است، اين است که در تحقيقات مذکور نه سخني از يک الگوي مشخص و نظام مند به ميان آمده است و نه خود مطالعات براساس يک الگوي روشي منظمي انجام شده است. از اين رو، مطالعات ناظر بر سنت هاي اجتماعي گاهي صرفاً با رويکرد تفسيري انجام شده و کمتر توجهي به جوانب اجتماعي آن نشده است. در برخي موارد هم که جوانب اجتماعي آن مورد توجه قرار گرفته، از ارائه چارچوبي که بتوان براساس آن همه سنت هاي اجتماعي را مورد تحقيق و بررسي قرار داد، غفلت شده است.
از اين رو، ضروري است که الگويي براي مطالعه سنت هاي اجتماعي در نظر گرفته شود که هم به جوانب تفسيري سنت ها توجه کند و هم سنت ها را از ديگر پديده هاي اجتماعي جدا نساخته و با هم آنها را روش هاي مطرح در مطالعه پديده هاي اجتماعي مطالعه نمايد.

آثار مطالعه سنت هاي اجتماعي
 

مطالعه روشمند سنت هاي اجتماعي آثار علمي و عملي فراوان به همراه خواهد داشت. از جمله مي توان به موارد ذيل اشاره کرد:

1. امکان طرح جامعه شناسي ديني
 

يکي از دغدغه هاي هميشگي انديشمندان اجتماعي، مسلمان اين بوده است که علوم اجتماعي از جمله علم جامعه شناسي را از چشم انداز ديني مطالعه کنند. يکي از راه ها و يا تنها راه مطمئن براي ارائه جامعه شناسي ديني، بحث سنت هاي اجتماعي در قرآن است؛ زيرا در متون ديني از جمله آنجا که مباني فلسفي مباحث اجتماعي يا بحث هاي جامعه شناختي، از جمله قانونمندي جامعه و روابط علي و معلولي پديده هاي اجتماعي، تغييرات سطح کلان اجتماعي و آسيب شناسي اجتماعي و نظام کنترل اجتماعي، از جمله سنت ابتلاء، عبرت، امهال و هدايت را تحت پوشش قرار داده است، بحث «سنت ها» است.

2. امکان تحت کنترل قرار دادن رخدادهاي اجتماعي
 

هدف اصلي مباحث جامعه شناختي، شناخت علل، عوامل، آثار و پيامدهاي پديده ها و رخدادهايي است که در حاشيه زندگي اجتماعي افراد به وقوع مي پيوندد. با شناسايي علل و آثار آنها، امکان پيش بيني، پيشگيري و تحت کنترل قرار دادن رخدادها، و حوادث و مسايل اجتماعي فراهم خواهد شد. بررسي سنت هاي اجتماعي ما را قادر مي سازد تا قوانين و نظام حاکم بر رخدادهاي اجتماعي را کشف کرده و با شناخت روابط پديده ها و رخدادهاي اجتماعي روند آنها را پيش بيني کنيم (12) همچنين قادر خواهيم بود رخدادهاي اجتماعي را تحت کنترل درآوريم.

3. اصلاح جامعه
 

آيات قرآن کريم تصريح دارد که هدف از ذکر سنت، اصلاح و هدايت جامعه است. در آيه 137 و 138 سوره آل عمران (13) اين مسئله به خوبي بيان گرديده است . در اين دو آيه، ضمن توجه به سنت الهي، سير در سنت ها، زمينه ساز اصلاح و هدايت انسان ها بيان شده است. از آنجايي که سنت هاي اجتماعي بخشي از حوزه هاي مباحث جامعه شناختي از جمله تبيين انحرافات اجتماعي را تحت پوشش قرار مي دهد، روشن است که دسترسي بدين مهم، گامي اساسي در اصلاح جامعه و هدايت آن به رستگاري و مدينه فاضله ديني خواهد بود. از اين رو، برخي، شناختن سنت ها و قوانيني را که در سايه آن جامعه اسلامي بتواند راه صلاح را از فساد تشخيص داده و به آرمان هاي اسلامي در زندگي اجتماعي نزديک شود، واجب شمرده اند. (14)

وجه اجتماعي بودن سنت
 

سنت هاي اجتماعي حيث هاي مختلفي دارد: گاهي سنت ها ناظر بر طبيعت است و گاهي ناظر بر فرد و گاهي هم ناظر بر زندگي اجتماعي انسان ها. در بسياري از موارد، سياق و ظاهر آيات به خوبي گوياي نوع سنت نيست. با اين وصف، شناخت وجوه اجتماعي بودن سنت و مشخص کردن معياري براي تفکيک سنت ها از اهميت خاصي برخوردار است. سنت، دست کم از چهار وجه مي تواند اجتماعي باشد.

موضوع
 

سنت هاي ذکر شده در قرآن کريم ممکن است به لحاظ موضوع اجتماعي باشد.«موضوع اجتماعي» (15) رويداد، انديشه يا وضعيتي است که بر اثر هنجارهاي يک گروه يا يک جامعه معين معناي مشخصي پيدا کرده و انسان ها بر محور آن کنش متقابل انجام مي دهند. (16) از اين رو، آياتي که از رويداد تاريخي و اجتماعي سخن مي رانند و قوانيني الهي را ناظر به رخدادهاي اجتماعي بيان مي کنند، به سنت هاي اجتماعي مربوط اند. همچنين رفتارها، انديشه ها و تجربه هاي متأثر از هنجارهاي اجتماعي، ذيل سنت هاي اجتماعي مورد کاوش قرار مي گيرند.
بنابراين، آياتي حاکي از عذاب الهي نازل شده بر اصحاب فيل و مجرمان، (17) جرم به عنوان تعدي از هنجارهاي ديني حاکم بر جامعه، مصداقي از مصاديق سنن الهي است.

کنشگران
 

گاهي عملي که انجام مي شود، في نفسه عملي فردي است، اما به اين لحاظ جنبه اجتماعي پيدا مي کند که بيشتر مردم به صورت همسو بدان عمل دست مي زنند. چنين عملي در مطالعات اجتماعي،«رفتار جمعي» (18) ناميده مي شود؛ رفتار جمعي رفتاري است عاطفي که بر اثر وضع و حادثه اي از شخص يا اشخاص سر مي زند و بر اثر واگيري اجتماعي به ديگران سرايت کرده و در نتيجه، گروهي از افراد به صورت همسو و متجانس عمل مي کنند. (19) بنابراين، هنگامي که در قرآن کريم سخن از اعمالي به ميان مي آيد که جمعي از افراد با تأثيرپذيري از عاطفه و غرايز شخصي به صورت همسو بدان عمل مي کنند و چنين رفتاري مستلزم آثار وضعي و پيامدهاي معطوف به زندگي اجتماعي آنان باشد، در ذيل «سنت هاي اجتماعي» قابل بحث خواهد بود. براي مثال، مي توان رفتار قوم لوط را بيان کرد.براساس آيات 66 تا 74 سوره حجر، قوم لوط به رفتار غيراخلاقي عادت کرده بودند که خداوند عذاب دردناکي، که از آن به عنوان «صيحه » ياد مي کند، بر آنان فرود آورده و آنان را نابود مي کند. نکته مورد توجه اين است که عذاب الهي نتيجه رفتاري بوده است که قوم لوط به صورت جمعي بدان دست مي زدند.

آثار و پيامدهاي رفتار
 

سومين وجهي که مي توان براي اجتماعي بودن سنت ها بيان کرد، آثار و پيامدهاي اجتماعي رفتار است. در اين وجه تأکيد بر اين است که اگر رفتاري هرچند فردي و بيولوژيک، آثاري به همراه داشت که آثار آن فراتر از فرد بوده و يا بر زندگي اجتماعي افراد اثر گذار بود، تحت عنوان «سنت هاي اجتماعي» قرار مي گيرد. مرحوم شهيد صدر درباره اجتماعي بودن سنت ها، بعد از اينکه مي پذيرند که سنت هايي را مي توان اجتماعي دانست که جنبه اجتماعي داشته باشد، مي فرمايند:«کاري جنبه اجتماعي دارد که موج ايجاد کند، موجي که از فاعل درگذرد و زمينه اش سطح جامعه را دربرگيرد.» (20) ايجاد موج اجتماعي به معناي تأثيرات شگرف رفتار بر زندگي جمعي افراد است. از اين رو، در مطالعه سنت توجه به اين مسئله ضروري است که يک رفتار چه مقدار بر زندگي جمعي انسان ها تأثير مي گذارد. براي مثال، در آيه هاي «و لو أن اهل القري آمنوا و اتقوا لفتحنا عليهم برکات من السماء و الارض» ( اعراف: 96) و «و يا قوم استغفروا ربکم ثم توبوا اليه يرسل السماء عليکم مدراراً و يزدکم قوه إلي قوتکم» ( هود: 52) و «و من اعرض عن ذکري فإن له معيشهً ضنکاً» ( طه:124) ايمان، تقوي، استغفار و دوري از ذکر خداوند رفتار کاملاً شخصي و دروني است، اما از آن رو که رفتار مذکور آثاري دارد، مربوط به زندگي بسياري از افراد جامعه، مورد بحث سنت هاي اجتماعي قرار مي گيرد. پيامدهاي منسوب به زندگي جمعي، ايمان و تقوي و استغفار و دوري از ذکر خدا در خود آيات به عنوان پيامد رفتار اشاره شده است. نزول برکات، فراواني روزي، مشکلات و مسائل زندگي از جمله اموري هستند که اگر در جامعه اشاعه پيدا کند، شامل همه افراد جامعه مي گردد.

اهداف اجتماعي
 

رفتار انسان ها، اعم از فردي و يا اجتماعي هدفمند است. هدفمندي رفتار انسان، که در فلسفه اسلامي تحت عنوان «علت غايي» بحث شده است، بدين معنا است که افعال اختياري انسان ها مسبوق به تصور ذهني غايت و هدفي است که انسان ها با انجام فعل، قصد رسيدن به آن را دارد. (21) در جامعه شناسي نيز يکي از انگاره ها در مورد رفتار اجتماعي انسان، اين است که رفتار اجتماعي رفتاري است که به سمت ديگران ( ديگر افراد جامعه) جهت گيري شده باشد. (22) براساس اين انگاره، نه تنها رفتار بيروني افراد بلکه گرايش هاي ذهني و دروني افراد، اگر جهت گيري اجتماعي داشته باشد، رفتار «اجتماعي» تلقي مي شود.
بنابراين، اگر آيات حاکي از رفتاري باشد که معطوف به اهداف اجتماعي و يا جهت گيري شده به سمت ديگران اجتماعي باشد. جزو سنت هاي اجتماعي قرآن به شمار مي رود. براي مثال، آيه هاي 10 الي 13 سوره مبارکه فجر در اصل حاکي از عذابي است که بر قوم عاد، ثمود و فرعون زمان حضرت موسي نازل شده است. رفتار فرعون به عنوان يک فرد، نمي تواند اجتماعي باشد، اما از اين جهت که عذاب برخاسته از رفتار طغيانگرانه و گسترش دهنده فساد او است، مي تواند حامل يکي از سنت هاي اجتماعي باشد. وجه اجتماعي بودن «سنت» ذکر شده در آيات مذکور، اين است که «طغيانگري» و «اشاعه فساد» از سوي فرعون با انگيزه و معطوف به هدف اجتماعي صورت گرفته است. هدف اجتماعي که رفتار طغيانگرانه و گسترش دهنده فساد به سوي آن جهت گيري شده است، «تسلط بر ديگران» و «زيرپا گذاشتن ارزش هاي اخلاقي اعتقادي حاکم بر جامعه» است.

پي‌نوشت‌ها:
 

* كارشناسي ارشد جامعه شناسي.
1. ابن الاثير، النهايه في غريب الحديث و الاثر، ج 2، ص 409.
2. محمدرضا مظفر، اصول الفقه، ج2، ص 61.
3. شهيد اول مستحبات وضو را با عبارت «السننه السواک و التسميه ... و المضمضه و ... » بيان مي فرمايند و همچنين امام رضا (ع) در نامه ي غسل روز جمعه، عيدين، زيارت و ... را مستحب دانسته و کلمه «سنه» را به کار مي برند. براي مطالعه بيشتر، ر.ک. شهيد الاول، اللمعه الدمشقيه، دارالفکر، 1411، ص 17؛ شيخ حر عاملي، وسائل الشيعه، ج 3، ص 305.
4. فضل ابن حسن طبرسي، مجمع البيان في تفسير القرآن، تهران، ناصرخسرو، 1372، ج 2، ص 841.
5. ماکس وبر اين معنا را در ذيل «کنش سنتي» و «اقتدار سنتي» براي «سنت» در نظر مي گيرد. براي اطلاع بيشتر ر.ک: ماکس وبر، مفاهيم اساسي جامعه شناسي، ترجمه احمد صدارتي؛ ريمون آرون، مراحل اساسي سير انديشه در جامعه شناسي، باقر پرهام، ص 567.
6. محمدتقي مصباح يزدي، جامعه و تاريخ از ديدگاه قرآن، ص 425.
7. حميد پارسانيا، سنت، ايدئولوژي، علم، ص 12.
8. Social tradition.
9. آک برن و نيم کوف، زمينه جامعه شناسي، ا.ح. آريانپور، گستره، ص 169.
10. محمد هيشور، سنن القرآن في قيام الحضاره و سقوطها، ص 12.
11. سيدمحمد باقر صدر، المدرسه القرآنيه، ص 70.
12. محمود رجبي، «قانونمندي جامعه و تاريخ»، تاريخ در آيينه پژوهش، ش 2، ص 30.
13. «قد خلت من قبلکم سنن فسيروا في الارض فانظروا کيف کان عاقبة المکذبين» و «هذا بيان للناس و هدي و موعظه للمتقين».
14. احمد حامد مقدم، «سنت هاي اجتماعي در قرآن کريم»، مشکوة، ش 11، ص 27.
15. Social object.
16. جوليوس گولد، ويليام ل. کولب، فرهنگ علوم اجتماعي، ص 820.
17. مثل آيه «اهم خير ام قوم تبع و الذين من قبلهم اهلکناهم إنهم کانوا مجرمين»، دخان آيه 37.
18. Collective behavior.
19. آک برن و نيم کوف، همان، ص 181.
20. سيدمحمدباقر صدر، المدرسه القرآنيه، ص 70.
21. سيدمحمدحسين طباطبايي، اصول فلسفه رئاليسم، ص 205.
22. ماکس وبر، مفاهيم اساسي جامعه شناسي، ص 50.
 

منبع:نشريه معرفت فرهنگي و اجتماعي شماره 2