از رصد سايه تيتان تا تماشاي طوفاني از شهاب هاي اسدي

با اينکه پاييز از راه رسيد و چهره طبيعت کم کم رو به رنگارنگ شدن مي رود، اما ابتداي شب هنوز چهره آسمان تابستاني است. منظورم همان نوار باشکوه راه شيري است که در شب هاي تابستان از شمال شرق به جنوب غرب کشيده شده و شب هاي ميانه ي پاييز هم با اين منظره آغاز مي شود. اما وقتي پاسي از شب مي گذرد مي بينيم که گويي آسمان شب پاييز هم همچون برگ هاي درختان رنگارنگ شده است! قوس، ماراَفساي، عقاب، دجاجه، شلياق و جاثي، که همه صورت هاي فلکي تابستاني اند، با دنيايي از خوشه هاي ستاره اي باز و کروي در جهت غرب در حال ترک آسمان اند. در جنوب و جنوب شرق، صورت هاي فلکي پاييزي مثل جدي و دلو و قيطس و حوت و حجار و کوره با مجموعه ي متنوعي از کهکشان هاي دوردست ريز و درشت و سحابي هاي سياره نماي کوچک و بزرگ در حال طلوع يا رسيدن به ميانه ي آسمان اند، در حالي که آندرومدا و مثلث با کهکشان هاي معروف خود به خوبي در ميانه ي آسمان خودنمايي مي کنند. اگر تا نيمه شب صبر کنيد طلوع پرشکوه جبار و به دنبال آن تکشاخ را خواهيد ديد که همراه با يک دوجين سحابي زيبا همچون جبار، سر اسب و رُزِت، که در دل اين دو صورت فلکي آرميده اند، از افق شرق سر بر مي آورند. در ددامه خواهيد ديد آسمان آبان ماه مثل درختان پاييزي امسال از اين هم رنگارنگ تر و متنوع تر خواهد شد!

تا به حال سايه تيتان را روي قرص زحل با تلسکوپ خود ديده ايد؟!
 

اگر يک تلسکوپ متوسط آماتوري با قطر دهانه ي بيش از 5 اينچ داريد، روي صفحه مربوط به 16 آبان 1388 در دفترچه يادداشت نجومي خود علامت بزنيد! با مداد 16آبان فرصتي استثنايي براي رصد گذر سايه ي قمر تيتان از روي قرص سياره زحل است. با توجه به اينکه امسال حلقه هاي زحل را از لبه مي بينيم، اکنون بهترين فرصت براي رصد اقمار زحل و به ويژه پديده هاي اين قمر ها است، فرصتي که با پايان امسال براي تکرار آن بايد حدود 14 سال انتظار بکشيم. پديده هايي مانند اختفا، گرفت، گذر سايه قمر و گذر قمر از مقابل قرص زحل از جمله پديده هايي است که امسال مي توانيم از هشت قمر تيتان، رِئا، ديون، تِتيس،ب ياپتوس، اِنسلادوس، ميماس و هيپريون با تلسکوپ هاي بزرگ آماتوري شاهد باشيم.
پيش بيني زمان رخداد چنين پديده هايي به کمک يک نرم افزار نجومي، نظير Starry Night Pro ،نيز امکان پذير است. اگر تاکنون چنين پديده اي را نديده ايد براي رصد گذر سايه تيتان از مقابل قرص زحل، که نسبت به ساير پديده هاي اقمار زحل آسان تر ديده مي شود، دست به کار شويد. براي رصد گذر سايه تيتان لازم نيست که راهي کوه و بيابان شويد! براي ما که ساکن ايران هستيم، فقط کافي است در حياط يا روي بام منزل تلسکوپ خود را نصب کنيم و با کمي سحرخيزي، حدود دو ساعت پيش از طلوع آفتاب، منتظر طلوع زحل در بامداد 16 آبان باشيم. در آن زمان، اگر افق شرقي ما غبارآلود نباشد، کيفيت و تميزي قطعات اُپتيک ما مناسب باشد و به ويژه آينه اوليه و ثانويه تلسکوپ با هم هم خط و همين طور وضوح (فکوس) چشمي تلسکوپ به دقت تنظيم شده باشد، آنگاه مي توانيم با بزرگنمايي حدود 100 برابر به بالا سايه ي قمر تيتان را روي قرص زحل رصد کنيم و سپس از اين پديده عکاسي کنيم يا طرح بکشيم. در حين عکاسي و طراحي خواهيد ديد که، هرچه زمان مي گذرد و به طلوع خورشيد نزديک مي شويم، سايه ي تيتان نيز با سرعت زيادي به لبه قرص زحل نزديک تر مي شود و تقريباً همزمان با روشن شدن آسمان قرص زحل را ترک مي گويد.
آيا مي توانيد يک پروژه آماتوري براي رصد اين پديده تعريف کنيد، طوري که با زمان سنجي و سنجش ميزان جابه جايي سايه تيتان روي قرص زحل به حقايقي درباره اين سياره و قمر تيتان دست يابيد؟ از دانش رياضي و فيزيک خود استفاده کنيد!

بارش اسدي يا طوفان اسدي؟!
 

هر سال آسمان آبان ماه براي منجمان آماتور نويد يک رويداد باشکوه را مي دهد که برخي مواقع به خاطره اي فراموش نشدني بدل مي شود. بارش شهاب اسدي رويدادي است که اخترشناسان باستان نيز آن را مي شناختند و رصدهاي خود را از اين بارش ثبت مي کردند. اين بارش هر سال در شب هاي 26 و 27 آبان به علت گذر زمين از ميان ذرات به جاي مانده در مدار دنباله دار دوره اي تِمپِل- تاتِل (Tuttle- Tempel/ 55p) و برخورد اين ذرات جوّ زمين رخ مي دهد. در اين شب ها ناظر زميني شهاب هاي بسياري را در طول شب شاهد خواهد بود که گويي همه از سوي صورت فلکي اسد روانه ي آسمان شده اند و از همين روست که اين رويداد را بارش شهاب اسدي مي نامند. در بارش هاي شهاب ديگر مانند برساووشي يا جوزايي نيز اين طور به نظر مي آيد که شهاب ها از سمت صورت هاي فلکي بر ساووش يا جوزا در آسمان روانه شده اند.
اخترشناسان براي مقايسه بارش شهاب هاي گوناگون از پارامتري به نام نرخ ساعتي سمت الرأسي يا ZHR استفاده مي کنند که به معني تعداد شهاب هايي است که يک ناظر تيزبين در آسماني تاريک و بدون حضور ماه، در شرايطي که کانون بارش در سرسوي او ديده مي شود، به مدت يک ساعت در تمام پنهاي آسمان مي تواند ببيند. برخي بارش ها، مثل بارش سنبله اي و حوت جنوبي، ZHR پايين دارند: حدود 5شهاب در ساعت. برخي بارش ها نيز مانند بارش شهاب برساووشي و جوزايي در بيشتر سال ها ZHR حدود 50 تا 120 دارند که از اين نظر جالب توجه اند. تمپل- تاتل که دنباله دار موّلد بارش اسدي است از جمله دنباله دارهاي دوره اي است که هر 33سال يک بار به دور خورشيد مي چرخد و در سال هايي که به حضيض خورشيدي اش مي رسد، توده ذرات به جا گذاشته از خود در مدارش را نو مي کند و از اين رو وقتي در همان سال يا تا چند سال پس از آن زمين با اين نوار از ذرات ريز و درشت برخورد مي کند. ZHR بارش اسدي افزايش چشمگيري مي يابد و شهاب هاي بسياري را در شب اوج بارش شاهد خواهيم بود. آن قدر که براي مثال در بارش اسدي سال 1345 خورشيدي، برخي رصدگران بيش از 50 شهاب اسدي را در ثانيه ديده اند! يا ده سال پيش، در بارش اسدي سال 1378، هم ZHR بارش در مناطقي از اروپا به 5400 شهاب در ساعت رسيد! در آن سال گروه رصدگران اعزامي از ماهنامه نجوم ZHR حدود 3500 را براي اين بارش ثبت کردند، که در نوع خود کم نظير است (نگاه کنيد به مقاله «پايکوبي شهاب ها در آسمان ايران» در نجوم شماره 100، صفحه 24). بارش اسدي در سال 1380 هم بسيار پرشکوه بود اما پس از آن رفته رفته از رونقش کاسته شد. زيرا در سال هاي پس از آن زمين با توده ي اصلي ذرات به جاي مانده از گذرهاي پيشين دنباله دار برخورد نکرد و در اين حالت بارش اسدي تبديل به بارشي کم رونق شد. در مواقع برخورد با توده هاي اصلي بارش اسدي تبديل به يک بارش شهاب به نسبت پررونق، مشابه بر ساووشي يا جوزايي مي شود، اما با شهاب هايي بسيار پر سرعت! آن قدر سريع که سرعتشان به 71 کيلومتر بر ثانيه مي رسند و از ساير شهاب باران ها سريع ترند.

پيش بيني ها براي بارش اسدي امسال از چه قرار است؟
 

اخترشناسان با بررسي صدها گزارش رصدي در سال هاي گذشته و مسيري که زمين در ميان توده ي ذرات به جا مانده از دنباله دار تمپل- تاتل در سال 1388 خواهد داشت، بسيار اميدواراند که در شب 26 و بامداد 27 آبان امسال شاهد بارش اسدي با ZHR بيش از 500 شهاب در ساعت باشيم تا سرانجام پس از چند سال بارش اسدي را با هيجان بيشتري رصد کنيم. کار بدانجا رسيده که حتي عده اي ديگر از پژوهشگران ZHR بيش از 1000 را براي بارش امسال پيش بيني مي کنند و عقيده دارند ممکن است با طوفاني از شهاب ها در ساعات اوج روبه رو شويم! به علاوه امسال براي رصد هرچه باشکوه تر بارش اسدي بخت بيشتر از هميشه با ما يار است زيرا بامداد 27 آبان، که بارش به اوج خود مي رسد، مطابق است با آخرين روز ماه ذي القعده و در نتيجه در طول شب، نور ماه به هيچ وجه از تاريکي آسمان نخواهد کاست و چشمان تيزبين مي توانند کم سوترين شهاب ها را هم رصد کنند.
در بارش اسدي سال گذشته، زمين از ميان نواري از ذرات به جاي مانده از گذر تمپل- تاتل در 16 چرخش مداري قبل تر در سال845 هجري خورشيدي گذر کرد و، در حالي که دانشمندان اين توده را چندان غني نمي دانستند، رصدگران ZHR نزذيک به 110 را براي اين بارش ثبت کردند و اين نشان داده که توده ي ذرات به جا مانده از گذر سال 845 توده اي غني از از ذرات مولد بارش شهاب است. امسال نيز زمين در مسير چرخش خود به دور خورشيد باز هم با همين توده مواجه خواهد شد، اما اين بار از ناحيه اي که بسيار نزديک به مرکز توده سال 845 است عبور خواهد کرد و بنابراين به احتمال فراوان با بخش متراکم تري از ذرات اين توده نسبت به سال گذشته مواجه مي شويم. همچنين دقايقي پس از آن، زمين با توده ي ذرات به جاي مانده از گذرهاي سال 912 و 481 هجري خورشيدي نيز روبه رو مي شود و همين موضوع سبب شده تا اغلب دانشمندان ZHR حدود 500 شهاب در ساعت را براي اوج بارش اسدي امسال در ساعت 01:13 بامداد 27 آبان ماه پيش بيني کنند. اما در اين بين پژوهشگراني هم هستند که ZHR بارش را براي ساعت 01:30بامداد 27 آبان در حدود 150 پيش بيني کرده اند. با اين وضع به نظر مي رسد چاره اي جز انتظار تا بامداد 27 آبان ماه نداريم. در اين بين گزارش هاي دقيق رصدگران از سراسر جهان مي تواند دقت اين پيش بيني ها را، که حاصل شناخت دانشمندان از وضعيت توده هاي ذرات به جا مانده از دنباله دارها در مدارشان است، بهبود ببخشد.
منبع: ماهنامه نجوم، شماره 189.