چکيده ي نکته ها، اسرار، معارف و مناسک حج ويژه روحانيون حج و عمره(4)

احکام فقهی- اجرایی حج
 

آگاهی مدیران، معاونان و خدمه ی کاروان ها نسبت به مناسک حج باید در حد بالاتری از آنچه برای زائران لازم است باشد و گذشته از مسائل عمومی حج، برخی از احکام فقهی رابطه ی تنگاتنگ با مسائل اجرایی حج دارد که می توان آنها را با عنوان احکام فقه-اجرایی حج از سایر مسائل جدا کرد. آنچه در پیش رو دارید این دسته از مسائل است.

اخلاص در عمل
 

مدیریت کاروان حج و خدمت به زائران بیت الله الحرام از اعمالی است که رنگ عبادت دارد، از این رو باید با قصد قربت و برای رضای خداوند انجام پذیرد که اگر چنین باشد اجر اخروی فراوانی نیز خواهد داشت.

تنظیم برنامه های آموزشی حج
 

بر مسئولان کاروان ها لازم است برنامه های آموزشی حج را به گونه ای تنظیم کنند که زائران آنها بتوانند به نحو شایسته ای در آن برنامه ها شرکت کرده و خود را آماده ی این سفر عظیم بنمایند؛ یعنی با در نظر گرفتن زمان حرکت کاروان و موقعیت شغلی زائران، جلسات آموزشی در وقت مناسب تشکیل گردد و از نظر مکانی نیز محل برگزاری آنها در جایی باشد که تمام زائران یا درصد بالایی از آنها بتوانند شرکت کنند.

تشویق زائران
 

مسئولان کاروان ها زائران خود را به شرکت در کلاس های آموزشی مناسک که توسط روحانیون معظم کاروان ها برگزار می گردد و استفاده از برنامه های صدا و سیما که ویژه ی حج تهیه و پخش می شود تشویق کنند؛ چون هرچه سطح آگاهی زائران نسبت به مسائل حج بالاتر باشد، اداره ی کاروان نیز آسان تر است.

نیابت
 

کسی که در حج نیابت می پذیرد باید دارای شرایطی باشد که از جمله آنهاست:
1- واجب نبودن حج بر نایب.
2- آشنایی به افعال و احکام حج (هرچند با ارشاد کسی در هنگام عمل).
3- معذور نبودن در ترک برخی افعال حج (114)
بنابراین افرادی که حج واجب خود را بجا نیاورده اند و مستطیع هستند، نمی توانند نیابت بپذیرند و کسانی که از انجام دادن کامل اعمال حج معذور باشند و از ابتدا می دانند که باید وظیفه ی معذور را انجام دهند، نمی توانند نیابت بپذیرند مانند آن عده از خدمه ی کاروان که شب عید قربان با انجام دادن وقوف اضطراری مشعر، همراه با بانوان به منا می روند. به فتوای حضرت امام خمینی (ره) و برخی از فقهای بزرگوار اگر از ابتدا هم معذور نباشد و در هنگام عمل عذری برایش پیش آید، نیابت او صحیح نیست؛ بنابراین بهتر است که مدیران، معاونان و خدمه ی کاروان ها نیابت نپذیرند، چون هر لحظه ممکن است به هنگام انجام اعمال، مشکلی برای کاروان پیش آید که به ناچار باید اعمال معذور را انجام دهند، پس در صورتی که یکی از خدمه نیابت پذیرفته باشد بهتر است به اطلاع مدیر کاروان برساند تا در هنگام اعمال و پذیرفتن کاترهای اجرایی کاروان به مشکل برنخورد.

یاری روحانی
 

مدیران و معاونان و خدمه کاروان باید در انجام هرچه بهتر مناسک و اعمال حج، روحانی کاروان را یاری دهند ولی هرگز در کار وی دخالت نکنند و از پاسخگویی به مسائل شرعی حج بپرهیزند و سؤال کننده را به روحانی کاروان ارجاع دهند، چون احکام حج بسیار پیچیده و دقیق است و موارد مشابه بسیار دارد که تشخیص آن موارد و یافتن حکم شرعی آن کار دشواری است و چنانچه به مسئله ای پاسخ اشتباه داده شود، گاهی پیامدهای بسیاری به دنبال دارد؛ لذا تمام مسئولان کاروان؛ اعم از مدیر، معاون، خدمه و روحانی کاروان باید با هماهنگی کامل و تفاهم و انجام وظایف خود، زائران را در انجام صحیح اعمال یاری دهند.

دخالت سابقه داران
 

گاهی مشاهده می شود افرادی که سابقه تشرف به حج را دارند بر اثر غرور یا اطمینان به آگاهی خود، به صورت انفرادی عمل می کنند و تعدادی از کسانی را که سابقه تشرف ندارند برای انجام اعمال و مناسک به همراه خود می برند و به جهت اشتباه در اعمال، سبب زحمت خویش و همراهان می گردند. مسئولان کاروان این مسئله را به زائران گوشزد کنند که هرگز بدون هماهنگی با مسئولان کاروان اقدام به عملی ننمایند و کسی را با خود برای انجام مناسک نبرند که ممکن است موجب بطلان اعمال خود یا دیگران گردند.

نماز قضا نشود
 

در تمام مواقع، برنامه های حرکت کاروان طوری تنظیم شود که زائران بتوانند نمازهای واجب خود را به موقع به جای آورند و هرگز نماز کسی قضا نشود و نیز به زائران یادآوری شود که : آخر شب به زیارت یا خرید نروید که نماز صبح تان قضا شود.

نماز تمام یا شکسته.
 

چون مسئولان کاروان از مدت اقامت زائران در مدینه و مکه مطلع هستند، لازم است در اولین فرصت، مدت اقامت کاروان در مدینه و مکه (قبل از رفتن به عرفات و پس از برگشت از منا) را به اطلاع روحانی کاروان برسانند که این مسئله را برای زائران بگوید تا تکلیف خود را نسبت به تمام یا شکسته بودن نماز بدانند.
س- در عرفات و منا و مشعر و بعد از مراجعت از اماکن مزبور، در صورتیکه مسافت شرعی محقق نشود، وظیفه ی حجاجی که قبلاً در مکه ی معظمه قصد اقامت کرده اند؛ از حیث قصر و اتمام چیست؟
ج- در فرض مذکور تمام است. (115)
س- بعضی از حجاج در مکه قصد اقامه کرده اند، چه بطن مکه یا محلات آن مثل «شیشه» و «ریع الذاخر» یا «مسفله» یا «جیحون» اگر یقین داشته باشند که تا عرفات چهار فرسخ است نماز را قصر و اگر شک داشته باشند در مسافت شرعی، نماز را تمام می خوانند، بفرمایید در مراجعت از عرفات و منا، تکلیف آنان از نظر قصر و اتمام چیست؟ با توجه به اینکه توقف آنان در مکه یک روز یا سه روز یا نه روز است و باید به ایران یا مدینه حرکت کنند؟
ج- در صورت عدم مسافت شرعیه یا شک در آن که در نماز باقی بر تمام هستند، اگر از عرفات که به مکه برمیگردند، از جهت این که محل اقامه است می روند و بعد از مکه قصد مسافرت می کنند در بازگشت به مکه و در خود مکه هم نمازشان تمام است. (116)

قبله
 

چون جهت قبله در شهر مکه در هر سوی آن تغییر پیدا میکند و حتی گاهی در یک هتل نیز، قسمت های مختلف آن ممکن است به یک سمت نباشد و بدین سبب تشخیص جهت قبله برای زائران مشکل شود، مناسب است جهت قبله بر کاغذی نوشته شود و بر دیوار شُقّه ها یا اتاق ها نصب گردد که در نماز مراعات گردد، علاوه بر این با کمال تأسف جهت برخی از دستشویی ها در دو شهر مکه و مدینه به سمت قبله است و چون در آن حال رو به قبله یا پشت به قبله بودن حرام است، لازم است مسئولان کاروان نسبت به تغییر دادن یا مسدود کردن آنها و یا آگاه کردن زائران اقدام نمایند.

شرکت در نماز جماعت
 

گرچه روحانیون معظم کاروان ها، هر لحظه به زائران تذکر میدهند که در نماز جماعت شرکت کنند، لیکن از آنجا که یکی از مشکلات اساسی در حج، پرسه زدن زائران ایرانی در خیابان ها هنگام نماز جماعت یا بازگشت به محل اسکان می باشد و این مسئله زمینه ی توهین به شیعه را فراهم می آورد، لازم است مسئولان محترم کاروان ها، این مسئله را به زائران گوشزد کنند و آنها را به شرکت در نماز جماعت به ویژه نماز جماعت مسجدالحرام و مسجدالنبی تشویق کنند و برنامه های زیارتی و پذیرایی را طوری تنظیم کنند که زائران بتوانند به موقع کارهای خود را انجام دهند و از شرکت در نماز تخلف نکنند.
مواردی مشاهده می گردد که شام کاروان ها پس از نماز مغرب داده میشود و زائرانی که عصر به حرم یا بازار رفته اند، چون خوف دیر رسیدن به شام را دارند و فاصله محل اسکان هم زیاد است، به جای رفتن به نماز، بر خلاف مسیر حرکت حجاج که جملگی برای شرکت در نماز جماعت به سوی مسجد می روند، آنها به سوی محل استراحت در حرکتند و این عمل بسیار ناپسند و خلاف شئون شرعی است.

یادآوری وضو
 

هنگام بردن زائران به اماکن مقدس یا طواف و سایر اعمال، بسیار مناسب است قبل از حرکت به زائران یادآور شوید که وضو بگیرند و آماده ی حرکت شوند، تا هنگام زیارت کسی برای وضو گرفتن از جمع جدا نشود که سبب معطل ماندن سایرین و گاهی گم شدن آن فرد می شود و بسیار مشاهده شده است که حاجی به سبب غفلت از وضو، طواف را بدون وضو انجام داده و این امر مشکلاتی برای کاروان و خودش پدید آورده است.

احرام در میقات
 

تلاش بی وقفه ی مسئولان کاروان با شروع اعمال و احرام در میقات آغاز می شود که از آنجا به بعد دقت بسیار زیاد و مدیریت کامل، ضامن پیشبرد کارها خواهد شد.
کسانی که مدینه بعد هستند و برای احرام به «جُحفَه» می روند، نسبت به احرام مشکل خاصی ندارند، چون میقات جُحفه اختصاص به مسجد ندارد و تمام منطقه ی جحفه میقات است و احرام در آنجا مشکلی ندارد. (117) لذا بردن زائران به داخل مسجد به ویژه در مواقع ازدحام و زیادی جمعیت، ضرورتی ندارد و برای خانم هایی که از رفتن به مسجد معذورند مشکلی وجود ندارد ولی کسانی که مدینه قبل هستند و برای احرام به مسجد شجره می روند، چون تنها مسجد شجره میقات است و بنابر احتیاط واجب باید احرام در مسجد واقع شود (118) توجه به نکات ذیل لازم است:
1- قبل از رفتن به مسجد زائران را نسبت به جغرافیای مسجد، محل وضو و غسل احرام توجیه نمایید که به راحتی بتوانند اعمال را انجام دهند و زائری گم نشود و احرام در حیاط اولی که پس از دستشوییها و قبل از مسجد واقع است انجام نشود، چون برخی از حجاج به اشتباه آنجا را نیز جزء مسجد شجره می دانند.
2- خانم ها را راهنمایی کنید که پس از رفتن به مسجد، پشت نرده های چوبی جمع شوند تا روحانی کاروان، نیّت و لبیک را برای آنها بگوید، چون قسمت زنانه ی مسجد جداست و مردان حق ورود به آن قسمت را ندارند و بین قسمت زنانه و مردانه، نرده ی چوبی بلندی قرار دارد. در این قسمت، وظیفه ی «خانم دستیار» نیز سنگین تر خواهد بود.
3- خانم دستیار باید نسبت به شناسایی و انجام احرام خانم هایی که از رفتن به مسجد معذورند، روحانی کاروان را یاری دهد.
4- احرام در هر جای مسجد اشکالی ندارد، حتی در قسمت هایی که اخیراً توسعه یافته و جزء مسجد به حساب می آید، لذا گرداندن زائران در قسمت های مختلف مسجد لازم نیست، بلکه گاهی سبب مزاحمت برای دیگران نیز می باشد.
5- اگر وقت احرام مصادف با نماز جماعت مسجد شجره شد، لازم است زائران را به نماز جماعت راهنمایی نمایند، و از تکرار لبیک به صورت دسته جمعی، آن هم با صدای بلند بپرهیزند.
6- زائران را نسبت به نبردن ساک ها به داخل حیاط اولی مسجد توجیه کنید، چون ممکن است گم شود و یا بر اثر مشابه بودن ساک ها اشتباه شود و مشکلاتی پدید آورد.
7- شایسته است چند دمپایی مناسب، جزء اثاث کاروان باشد، که اگر دمپایی کسی گم شد، بتواند با عاریه گرفتن آن، به راه خود ادامه دهد و این مسئله را به زائران گوشزد کنید که هنگام رفتن به مسجد شجره یا مسجدالحرام، محل گذاشتن دمپایی خود را به خاطر بسپارند تا به اشتباه نیفتند یا آن را در پاکتی گذاشته و همراه خود ببرند.

نذر احرام قبل از میقات (برای بانوان).
 

چون به فتوای حضرت امام خمینی (ره) و برخی از فقهای بزرگوار نذر زن بدون اجازه شوهر خود صحیح نیست و ممکن است برای بانوانی که از رفتن به مسجد معذورند، این مسئله مورد نیاز باشد تا قبل از میقات؛ مثلاً در مدینه منوره با نذر محرم شوند و نیازی به وارد شدن به مسجد نباشد، مناسب است مدیر کاروان این مسئله را قبل از سفر به روحانی کاروان یادآوری کند تا او هم خانم هایی را که به تنهایی مشرف میشوند، راهنمایی کند که از شوهرشان نسبت به نذر اجازه بگیرند.
س- در مناسک مرقوم است که زنهای حائض باید عبوراً از مسجد شجره محرم شوند و اگر نمی توانند در خارج محرم شوند در مُحاذی جُحفه تجدید احرام کنند، چون این کار مشکل است و مُحاذی جُحفه معلوم نیست، آیا حضرت امام اجازه می فرمایند که اینگونه اشخاص در مدینه با نذر محرم شوند؟
ج- چون احرام قبل از میقات با نذر صحیح است، زنهای حائض که عذر شرعی از دخول مسجد دارند می توانند در مدینه با نذر برای عمره محرم شوند و در این صورت لازم نیست به مسجد شجره بروند ولی نذر زن باید با اذن شوهر باشد. (119)

داشتن حوله ی اضافی
 

مدیران کاروان، زائران را راهنمایی کنند تا یک یا دو تکه پارچه سفید یا دو حوله اضافه همراه داشته باشند که اگر لباس احرامشان گم شد، از آن استفاده کنند و اگر نجس شد و امکان تطهیر آن نبود به راحتی بتوانند تعویض کنند.

زیر سایه رفتن
 

یکی از محرمات احرام برای مردان، زیر سایه رفتن است. در این مورد نکات زیر قابل توجه است:
1- حرمت زیر سایه رفتن اختصاص به حال حرکت بین دو منزل دارد؛ مانند پیمودن مسافت جحفه به مکه، یا مدینه به مکه و مکه به عرفات. بنابراین درحال توقف برای غذا خوردن، استراحت و همچنین در جایی که منزل کرده اند، زیر سایه رفتن مانعی ندارد. (120)
2- وقتی که زائران مکه به عرفات و منا وارد می شوند، این اماکن حکم منزل را دارد و زیر سایه رفتن اشکال ندارد، بنابراین می-توانند با ماشین سقف دار مسافت منزل تا مسجدالحرام را طی کنند. (121)
3- به فتوای حضرت امام (ره) و بسیاری دیگر از مراجع تقلید، مردان محرم در شب می توانند سوار ماشین سقف دار شوند. (122)
4- چنانچه تعداد زیادی از مردان کاروان مقلّد کسانی بودند که استفاده از اتومبیل مسقف (حتی در شب) را جایز نمی دانند، باید با هماهنگی روحانی کاروان نسبت به این مسئله اقدام لازم انجام گیرد.
5- زمان حرکت زائران از جحفه یا مدینه به مکه طوری تنظیم شود که به طلوع آفتاب برنخورد. با کمال تأسف در سال های اخیر نمونه های بسیاری رخ داده که به سبب تأخیر در حرکت یا اهمال وسستی مسئولان کاروان و گاه بر اثر پدید آمدن نقص فنی برای اتومبیل به صبح برخورده اند و با مشکل استظلال مواجه شده اند.

قسم خوردن
 

یکی دیگر از محرمات احرام، قسم خوردن به نام خداوند است، بنابراین مسئولان اداره ی کاروان، در مواقع شدت کار و برخورد با دیگران، اعصاب خود را کنترل کرده و از جدال بپرهیزند.

نگاه در آینه
 

بسیار بعید است که زائران، عمداً به آینه نگاه کنند ولی از جمله مواضعی که نگاه در آینه اتفاق می افتد، اتومبیل و هتل است.
نسبت به اتومبیل گاه یادآوری آن ضرر بیشتری دارد، چون معمولاً حرکت زائران در شب است و توجهی به آینه ندارند و اگر بی توجه نگاهشان به آینه بیفتد اشکال ندارد و یادآوری آن گاهی سبب نگاه کردن می شود، ولی نسبت به محل اسکان و هتل، چون غالباً در سالن انتظار، راهروها و دستشویی ها آینه وجود دارد، بهتر است دست اندر کاران اداره ی کاروان در مدتی که زائران محرم هستند، آینه ها را با روزنامه یا کاغذی بپوشانند تا حجاج به مشکلی دچار نشوند.

حرام بودن زن و مرد به یکدیگر
 

در مدتی که زائران در حال احرام هستند، ترتیبی اتخاذ گردد که تماس همسران با یکدیگر کمتر باشد، چون برخی از زائران به جهت جهل به مسئله یا غفلت از آن متوجه حرمت نیستند، درحالیکه نگاه با شهوت و لمس بدن یکدیگر نیز حرام است.

قطع تلبیه
 

کسی که برای عمره ی تمتّع محرم شده، وقتی خانه های مکه را ببیند، نباید لبیک بگوید، (123) لذا این مسئله را هنگام رفتن به مکه به جز اتومبیلی که روحانی کاروان در آن حضور دارد که او تذکر خواهد داد، در سایر اتومبیل ها که مدیر و معاون یا خدمه حضور دارند، بجاست که این مسئله برای زائران یادآوری شود.

غذای خوشبو
 

آشپز محترم کاروان و همکاران وی، در مدتی که زائران در احرام عمره یا حج هستند چون نمی توانند غذای خوشبو بخورند، از طبخ غذاهای خوشبو و زدن زعفران به آن و دادن سبزی های خوشبو به زائران خودداری کنند. (124)

طواف ونماز طواف
 

طهارت: چون طواف و نماز آن باید با طهارت انجام شود، قبل از بردن زائران به مسجدالحرام برای طواف، یادآوری شود که وضو بگیرند تا نزدیک مسجد یا هنگام شروع طواف کسی به دنبال وضو نرود که از جمع جدا می ماند و مشکل ایجاد می کند.
غسل مستحبی برای رفتن به مسجدالحرام و انجام طواف گرچه ثواب دارد ولی از وضو کفایت نمی کند و وضو هم لازم است.
زمان طواف: برای بردن زائران به طواف، وقت مناسبی در نظر گرفته شود که زیاد شلوغ نباشد و حتی المقدور به شستشوی مسجد و نماز جماعت برخورد نکند؛ چون ممکن است سبب قطع طواف یا سعی بشود و به جهت آگاه نبودن زائران به مسائل طواف ممکن است مشکلاتی برای کاروان پیش آید.
شک در طواف یا قطع آن: در طواف لازم است تعدادی از دست اندرکاران کاروان، زائران را همراهی کنند تا بتوانند طواف را بخوبی بجا آورند و شک وشبهه ای پیش نیاید ولی چنانچه فردی در تعداد شوط های طواف یا سعی شک کرد و به هر دلیلی طواف را قطع کرد، حتماً مسئله را با روحانی کاروان در میان بگذارد تا با راهنمایی وی بتواند اعمال را به پایان ببرد.

نیابت در نماز طواف
 

دست اندرکاران کاروان، نیابت در نماز طواف را از کسی نپذیرند، چون به فتوای حضرت امام (ره) و بسیاری از فقها نیابت کفایت نمی کند.

تقصیر
 

تقصیر در عمره ی تمتّع، مکان معینی ندارد و لازم نیست پس از اتمام سعی؛ فوراً انجام شود و لازم نیست در مروه باشد. شلوغی مروه بیشتر به سبب توقف زائران در هنگام تقصیر است، مناسب است که زائران توجیه شوند تا پس از سعی، محل را ترک کنند و در فضای باز با خیال راحت تقصیر را انجام دهند، حتی گاهی مشاهده می شودکه خانم ها در همان محل شلوغ برای تقصیر، موی خود را بیرون آورده اند تا قدری از آن را بچینند درحالیکه مردان نامحرم می بینند. با اینکه می تواند ناخن بچینند و ضرورتی نسبت به چیدن موی سر وجود ندارد.
روحانی و مسئولان کاروان، به ویژه خانم دستیار لازم است که بانوان محترم را نسبت به این مسئله توجیه کنند، تا خلافی مرتکب نشوند.

بین الاحرامین
 

پس از اتمام عمره ی تمتّع و قبل از احرام حج کارهای ذیل جایز نیست:
* تراشیدن سر.
* انجام عمره ی مفرده.
* بیرون رفتن از شهر مکه.
* کندن درخت و گیاه حرم و صید در حرم.
بنابراین در این مدت، زائران باید توجیه شوند که این اعمال را انجام ندهند، گرچه این مسائل را روحانی کاروان یادوری خواهد کرد، ولی نظارت بر رفتار زائران تا حدی بر عهده ی مدیر، معاون و خدمه خواهد بود و گاهی زائران کاروان از مدیر یا دیگران نسبت به رفتن به غار حرا، غار ثور و ... سؤال می کنند.
ولی نسبت به خدمه، چنانچه بخواهند برای آماده سازی محل اسکان در عرفات و منا از شهر مکه بیرون روند و یا برای تحویل اثاثیه یا جنس از انبارهایی که بیرون شهر است، در صورت امکان باید محرم شوند به احرام حج و در همین احرام بمانند تا وقتی که برای وقوف و انجام اعمال حج به عرفات می روند ولی چنانچه ناچار باشند و محرم شدن هم موجب حرج و مشقت است اشکال ندارد. (125)
مسئله-خدمه کاروانهای حج اگر عمره ی مفرده به جا آورده باشند، هردفعه که از مکه خارج می شوند و به جده می روند و برمی گردند، لازم نیست محرم شوند ولی اگر عمره ی تمتّع به جا آورده اند بنابر احتیاط نباید از مکه خارج شوند مگر در صورت حاجت، در حالیکه محرمند با احرام حج.
س- خدمه ی کاروان ها که پس از انجام عمره ی تمتّع باید برای دیدن چادرها و کارهای دیگر به عرفات و منا بروند و به مکه برگردند، وظیفه ی آنان چیست؟
ج- بنابر احتیاط واجب نمی توانند از مکه خارج بشوند مگر در مورد ضرورت و در این صورت باید برای حج مُحرم شوند و بیرون بروند. بلی اگر احرام برای آنان حَرَجی باشد و رفتن به عرفات و منا بر آنان ضرورت دارد، می توانند بدون احرام به آنجا بروند.

یادآوری:
 

اکنون بر اثر توسعه ی شهر مکه، «جبل النور» که غار حرا در آن قرار دارد جزء شهر مکه به حساب می آید ولی «جبل الثور» که غار ثور در آن است، هنوز جزء شهر به حساب نمی آید.

احرام حج
 

محل احرام حج شهر مکه است. برخی از فقها مثل حضرت امام (ره) تمام شهر مکه ی فعلی را برای احرام کافی می دانند و برخی دیگر می فرمایند احرام حج باید در مکه ی قدیم واقع شود، در این مورد هم با هماهنگی روحانی کاروان نسبت به احرام آنها اقدام شود و بهتر آن است که در مسجدالحرام محرم شوند. اگر در روز هشتم یا حتی قبل از آن هم محرم شوند اشکال ندارد، بنابراین در صورت لزوم می توان آنها را در وقت خلوت به مسجدالحرام برد تا محرم شوند.

زمان حرکت به عرفات
 

وقوف به عرفات از ظهر روز نهم آغاز می شود، بنابراین زمان حرکت به سوی عرفات به گونه ای باید تنظیم شود که حجاج قبل از ظهر در عرفات حاضر باشند و رفتن شب عرفه و استفاده از خنکی هوا و همچنین نبود مشکل استظلال وقت مناسبی است.
چون در وقت وقوف (از ظهر تا مغرب) حاجیان باید در صحرای عرفات باشند و از حدود آن خارج نشوند، بنابراین باید نسبت به حدود عرفات، که امروزه با تابلوهای بزرگ مشخص شده است، توجیه شوند و حتی المقدور از تردد در جاهای مختلف عرفات که احتمال گم شدن آنها زیاد است پرهیز کنند؛ زیرا در صورت گم شدن از اعمال بازخواهند ماند.

از عرفات تا مشعرالحرام
 

یکی از مواقع حساس در مدت فعالیت مدیران و معاونان و خدمه ی کاروانها از عرفات تا مشعر و از آنجا تا منا است که باید با تلاش و تدبیر، زائران را به طور کامل و سالم به مقصد برسانند، گرچه در سال های اخیر به سبب وجود راه های متعدد، امکان نرسیدن به موقع تا مشعرالحرام بعید به نظر می رسد، لیکن باید دانست که فاصله ی عرفات تا مشعرالحرام در طرق متعدد از چهار تا شش کیلومتر می باشد. بنابراین اگر از دورترین مسیر هم به سمت مشعر روند، فاصله بیش از شش کیلومتر نیست.
پس اگر در بین مسیر دچار مشکلی شدند که نتوانستند با اتومبیل حرکت کنند، برای آنکه از وقوف بازنمانند می توانند زائران را پیاده ببرند و چنانچه در این مدت برای زائری مشکلی خاص پیش آید که می بایست به بیمارستان منتقل شود، حتماً مسئله را با روحانی کاروان در میان بگذارند تا با راهنمایی وی و انجام وقوف اضطراری بتواند اعمال را به پایان ببرد.

در مشعرالحرام
 

حاجیان شب عید قربان را در مشعرالحرام (مزدلفه) به سر می برند و پس از طلوع آفتاب برای انجام اعمال روز عید قربان روانه ی منا می شوند.
حدود مشعرالحرام اکنون با تابلوهای بزرگی مشخص شده است و از سوی منا تا ابتدای وادی محسّر که فاصله اش تا منا حدود دویست و پنجاه متر است، ادامه دارد ولی برخی از افراد به اشتباه تصور می کنند نهایت منا تا پلی است که در وسط منا واقع شده است و این امر سبب تراکم بسیار زیاد جمعیت قبل از پل میشود. بنابراین دست اندرکاران کاروان می توانند برای وقوف آن سمت پل را انتخاب کنند که گاهی خلوت تر و برای حرکت صبح هم مناسب تر است.

وقوف اضطراری برای بانوان
 

بانوان و افراد ناتوان می توانند شب عید قربان پس از آنکه مقداری بعد از نصف شب در مشعرالحرام ماندند، به منا بروند و این همان وقوف اضطراری مشعرالحرام است و بهتر آن است که مسئولان کاروان ترتیبی اتخاذ کنند که بانوان به ویژه سالمندان بتوانند اعمالشان را به راحتی انجام دهند.
پس از رفتن به منا، بانوان به طور مطلق می توانند رمی روز عید را در شب انجام دهند، البته به غیر از بانوان کسانی که نمی-توانند روز رمی کنند، اشکال ندارد رمی را در شب انجام دهند و باید توجه داشت که رمی در شب برای بانوان (به طور مطلق) اختصاص به رمی روز عید قربان دارد ولی نسبت به روزهای 11 و 12 ذی حجه تنها بانوانی که نمی توانند در روز رمی کنند، رمی شبانه برای آنها جایز است ولی کسانی که بتوانند خودشان در روز انجام دهند، نمی توانند شب رمی کنند.
س- آیا می توانند زنها را در شب دهم، بعد از نصف شب از مشعر به منا بیاورند و همان شب آنان را به جمره ی عقبه ببرند و رمی کنند و بعد به خیمه برگردانند و نزدیک غروب هم رمی روز یازدهم را انجام دهند و هم رمی روز دوازدهم را، با توجه به ازدحام و خطرهای احتمالی؟
ج- برای زن ها رمی جمره عقبه پس از وقوف به مشعر و آمدن به منا در همان شب عید قربان مانع ندارد ولی رمی روز یازدهم و دوازدهم در صورتی برای آنان در شب صحیح است که از رمی روز معذور باشند.

قربانگاه
 

یکی از اعمال روز عید و از حساس ترین اعمال حج «قربانی» است. در سال های اخیر تمام افراد نمی توانند به قربانگاه بروند، چون بانوان را مطلقاً به قربانگاه را ه نمی دهند و بسیاری نیز توان این کار را ندارند، بنابراین لازم است مسئولان کاروان ها ترتیبی اتخاذ کنند که قربانی تمام زائران به موقع انجام شود و اعمال روز عید قربان به تأخیر نیفتد و کسانی که از طرف دیگران به قربانگاه می روند به نکات ذیل توجه داشته باشند:
1- حتماً از کسانی که قرار است برایشان قربانی را انجام دهند، نیابت بگیرند و صِرف اینکه او هم باید قربانی کند و خوشحال می شود، کافی نیست.
2- در انتخاب گوسفندان دقت کنید که دارای شرایط لازم باشد و مهم ترین شرایط لاغر نبودن و ناقص نبودن حیوان است.
3- در هنگام ذبح حیوان، نیت و قصد نیابت و جهت قبله و گفتن «بسم الله...» فراموش نشود.
4- چون به فتوای برخی از فقها؛ از جمله حضرت امام خمینی (ره) ذبح با چاقوی استیل صحیح نیست، چاقویی که مورد استفاده قرار می گیرد می بایست از جنس آهن باشد.
5- به فتوای حضرت امام خمینی (ره) ذابح حیوان باید مؤمن باشد، لذا این مسئله هم باید مورد توجه قرار گیرد.

بیتوته در منا
 

در شبهای 11 و 12 ذی حجه حاجیان باید به نیت یکی از اعمال حج در منا بمانند، وقت بیتوته از غروب آفتاب تا نیمه شب است و برخی از جمله مقام معظم رهبری حضرت آیت الله خامنه ای بیتوته در نیمه ی دوم را نیز جایز می داند. بنابراین اگر خدمه ی محترم برای انجام کاری از منا خارج شدند توجه داشته باشند که باید هنگام بیتوته در منا باشند و چنانچه دیر برسند، اگر در حج نیابت داشته باشند نیابت آنها اشکال پیدا می کند.

بیرون رفتن از منا
 

بیرون رفتن از منا در روزهای دهم و یازدهم اشکال ندارد و همچنین روز دوازدهم اگر قبل از ظهر برگردد که بعدازظهر از منا کوچ کند اشکال ندارد. ولی در شبهای 11 و 12 پس از غروب آفتاب، به فتوای کسانی که بیتوته در نیمه شب اول را واجب می دانند جایز نیست، ولی بیرون رفتن از منا پس از نصف شب اشکال ندارد اما باید توجه داشت که نیمه شب ساعت 12 نیست و محاسبه ی آن برای بیتوته با محاسبه برای تعیین آخر وقت نماز عشا تفاوت دارد، چون در اینجا باید شب را از اول غروب تا طلوع آفتاب حساب کرد. (126)
اگر مسئولان کاروان تصمیم دارند در شبهای 11و 12 یا روزهای 11 و 12 زائران خود را برای طواف به مکه ببرند، باید بیتوته را به وقت انجام دهند و رمی جمرات در روزهای 11 و 12 را به وقت خود که از طلوع تا غروب آفتاب است انجام دهند و قبل از ظهر روز دوازدهم از منا خارج نشوند.
گرچه بیتوته برای کسانی که تمام شب را در مکه به عبادت مشغول باشند، مانعی ندارد (127) و می توانند طواف و سعی و سایر اعمال را انجام دهند ولی اگر اعمال تمام شد نمی توانند همان شب به منا برگردند بلکه باید بمانند و تا صبح عبادت کنند.

برگشت از منا
 

همانگونه که گذشت، حجاج بعدازظهر روز دوازدهم می توانند از منا خارج شوند. مسئولان کاروان توجه داشته باشند که نباید زودتر از این وقت از حدود منا بگذرند و کسانی که برای رمی جمرات می روند و لحظاتی همانجا توقف می کنند تا پس از اذان از منا خارج شوند، باید توجه داشته باشند که جمره ی عقبه، آخرین حد مناست و قبل از ظهر از مقابل آن نگذرند.

اعمال مکه
 

اعمال بعد از منا تا آخر ذی الحجه وقت دارد، (128) بنابراین کسانی که از انجام اعمال معذورند و در شلوغی نمی توانند اعمال را بجا آورند، صبر می کنند تا پس از گذشت چند روز خلوت شده و اعمال را بجا می آورند.
البته باید توجه داشت: تا وقتیکه طواف حج و سعی را بجا نیاورده اند، بوی خوش همچنان حرام است و تا وقتیکه طواف نساء و نماز آن را بجا نیاورده باشند، زن و مرد به یکدیگر حرام هستند. (129)

عمره ی مفرده پس از اعمال
 

در حد امکان زائران به انجام عمره ی مفرده پس از اعمال حج تشویق نشوند؛ چون احتمال آن هست که اعمال را به طور صحیح انجام ندهند و همچنان در احرام باقی بمانند، به علاوه که مراعات فاصله با عمره ی قبلی نیز لازم است که به فتوای حضرت امام خمینی (ره) در فاصله ی کمتر از یک ماه به قصد رجاء می توان به جا آورد. (130)

بیماران و مجروحان
 

اگر برای حاجی بر اثر بیماری یا تصادف یا حادثه ی دیگر، مشکلی پیش آمد و نتوانست اعمال را ادامه دهد، در اولین فرصت روحانی کاروان را مطلع کنید تا با نشان دادن راه صحیح شرعی، بقیه ی اعمال را به پایان ببرد، چون در احکام شرعی وظیفه-ی تمام افراد مشخص شده است.

نکات
 

نماز در هواپيما: در صورت امکان باید به حالت ایستاده با مراعات قبله و سایر شرایط خوانده شود و چنانچه ایستاده ممکن نبود، نشسته و در صورت امکان رو به قبله باشد و هر مقدار از شرایط نماز را که ممکن بود باید مراعات کنند و چنانچه در هواپیما، با مراعات شرایطی که گفته شد خوانده شود، صحیح است.
نماز با اهل سنت: اذان صبح و ظهر اهل سنت و شيعه يکي است ولي اذان مغرب کمي زودتر است که با اقامه جبران مي گردد.
اهل سنت قبل از اذان صبح يک اذان براي نماز شب مي گويند و در هر شبانه روز یازده اذان و اقامه گفته می شود.
بين اذان و اقامه چند دقيقه فاصله است که زائران می توانند قرآن يا نافله بخوانند .
گاهي سوره کامل و گاهي بخشي از يک سوره را مي خوانند.
امام جماعت گاهی در نماز صبح روز جمعه پس از حمد سوره ای را می خواند که آيه ي سجده دارد؛ زائرين سعی کنند قبل از نماز صبح جمعه نماز خود را به صورت فرادي بخوانند.
هنگام قرائت حمد، سوره و اذکار نماز نبايد مانند بیشتر اهل سنت دست به سينه ايستاد.
به جاي آمين پس از اتمام حمد، الحمدلله ربّ العالمين بگويند.
پس از رکوع توقف طولانی دارند که نمازگزاران نیز باید مراعات کنند و پیش ازآنان به سجده نروند، بلکه منتظر مکبر باشند.
پس از دو سجده بدون جلسه ی استراحت مي ايستند که ولو کوتاه بايد جلسه استراحت به جاي آورده شود.
برخی از اهل سنت هنگام خواندن تشهد انگشت سبابه را تکان مي دهند، لازم نيست ما تکان دهيم.
پس از قرائت رکعت دوم، پیش از رکوع، قنوت به جاي نمي آورند، از آنجا که قنوت مستحب است، لازم نيست ما هم انجام دهيم.
بعد از نماز صبح و عصر نماز مستحبي را جايز نميدانند هرچند در فقه شيعه نيز کراهت دارد، به جاي آن قرآن بخوانند.
بعد از نماز جماعت در مسجدالحرام یا مسجدالنبی کمی صبر کنند تا اگر اعلان شد که نماز ميت خوانده مي شود، نماز میت بخوانند و بلافاصله پس از نماز جماعت مشغول نماز دیگر نشوند و محل خود را ترک نکنند.
آنها در نماز میت چهار تکبير مي گويند ما يک تکبير پنجم را می توانیم هنگام گفتن «السلام علیکم و رحمة الله و برکاته» بگوييم.
در مسجدالنبي و مسجدالحرام روي سنگفرش ها نماز بخوانند و در هتل ها روي مهر يا روي ما يصح السجود سجده کنند.

طلب حج
 

1- هر کس سوره حج را هر سه روز يکبار بخواند آن سال تمام نمي شود تا اينکه به طرف خانه خدا بيرون مي رود و اگر در سفر بميرد وارد بهشت مي شود.
2- هرکس سوره عم يتسائلون را هر روز بخواند آن سال تمام نمي شود تا اينکه انشاالله خانه خدا را زيارت مي کند.
3- عبدالله هاشمي گفت : به امام صادق (ع) عرض کردم من قرض زيادي دارم و خانواده هم دارم و توانايي حج ندارم، پس دعايي به من بياموز . حضرت فرمود پس از تعقيب هر نماز واجبي بگو: اللّهمّ صلّ علي محمد و آل محمد و اقض عنّي دين الدنيا و دين الآخرة که حضرت دين آخرت را حج بيان کرده اند.
4- هرکس هزار بار ماشاالله را يکجا بگويد همان سال حج روزي اش مي شود.
5- هرکس هزار بار لا حول و لا قوّة الّا بالله را بگويد خداوند حج را روزي اش مي کند و اجلش را به تأخير مي اندازد تا به حج برود.

هنگام خروج از منزل و خداحافظي
 

تسبيح حضرت زهرا (س) بگو و سوره حمد و آيةالکرسي را در سمت جلو و راست و چپ بخوان و بعد سوره توحيد را ده مرتبه بخوان و سوره هاي «قدر و معوذتــيــن (ناس و فلق) » را بخوان و بر تمام بدنت دست بکش و هر مقدار مي تواني صدقه بده و بگو :
«اللّهمّ انّي اشتريتُ بهذه الصدقة سلامتي و سلامة سفري و ما معي، اللّهمّ احفظني و احفظ ما معي و سلّمني و سلّم ما معي و بلّغني و بلّغ ما معي ببلاغک الحسن الجميل»

حکم نماز در قبرستان
 

نماز در قبرستان طبق فتاواي اهل سنت حرام است ولي شيعه نماز در قبرستان را مکروه مي داند . زائرين در قبرستان بقيع نماز نخوانند . در مسجدالنبي و مسجدالحرام نماز قضا بخوانند که از نماز تحيت هم کفايت مي کند . نماز قضا وقت خاصي ندارد و به جماعت هم مي توان خواند و در نوع نماز هماهنگي لازم نيست و مسافر مي تواند نماز تمام را در سفر قضا کند به همان شيوه قضا شده قصر يا اتمام آهسته يا بلند.
در مدينه مي شود سه روز روزه مستحبي بگيرد . ولي روزه ديگر صحيح نيست. در موارد احتياط وجوبي مرجع تقليد مي توان به فتاواي مساوي يا فالاعلم رجوع کرد البته اجباري نيست.
احرام را نزديک چيزهاي معطر نگذارند و مواظب دوختش باشند. خواندن نماز براي اموات و پدر و مادر و نماز مستحبي را در حال حرکت مي توان خواند.
خانم ها لباس احرام نازک نپوشند که بدن نمايان شود .
تکبير بعد از سلام و بالا بردن دست ها تا گوش : چون تفرقه افکنان تهمت ظالمانه اي به شيعه مي زنند – مي گويند شيعه سه بار مي گويد خان الامين يعني جبرئيل امين وحي را بايد به اميرالمؤمنين مي برد او (نعوذبالله) خيانت کرد و براي رسول خدا برد؛ پس شيعيان در عربستان دست ها را بالا نبرند.

عبور از مقابل نمازگزاران
 

بعضي آن را حرام و نماز را باطل مي دانند لذا نبايد از جلوي آنها عبور کرد که گاهي به زد و خورد و دادگاه منجر گرديده، البته پيامبر عصا يا چيز ديگر را مانع خود و ديگري قرار مي داد و اهل سنت با اصرار مانع مي شوند ولو با جنگيدن و آن را شيطان مي نامند و از جمله عبور زن را باعث بطلان نماز مي دانند. البته شيعه اين نظريه را رد مي کند و مي گويد: الّذي اصلي له اقرب الي من الّذي مرّ قدامي
آيا بسم الله را مي گويند يا نه؟ آيا بسم الله را جزء سوره بدانيم يا نه؟
فقهاي مالکيه چون بسم الله را جزء سوره نمي دانند در نمازهاي اخفاتيه و نه جهريه نمي خوانند ولي فقهاي شافعيه چون بسم الله را جزء سوره مي دانند مي گويند بايد خوانده شود ولي فقهاي شيعه جزء سوره مي دانند و بايد بخوانند .
جز سوره برائت را ابوحنيفه و احمد حنبل فتواي به آهسته خواندن آن داده اند ولي شافعيه مي گويند: در جهريه بلند و در اخفاتيه آهسته خوانده شود. ولي شيعه در جهريه واجب و در اخفاتيه مستحب مي دانند.

وضو و خواب
 

خواب غالب بر عقل و احساس است يعني خواب واقعي بر گوش غالب آيد و صدا را نشنود. ولي اهل سنت سه نظر دارند:برخي ناقض مي دانند (شافعي و حنبلي)، دسته ديگر ناقض نمي دانند مگر يقين کنند که در خواب حدثي سر زده باشد و دسته سوم فرق گذاشته اند ميان خواب سبک و سنگين و دومي را ناقض مي دانند که نظريه اهل سنت همين است.
اهل سنت 3 اذان مي گويند، يک ساعت قبل از طلوع فجر اذان براي نماز شب و پس از طلوع يک اذان و اقامه – بجاي حي علي خيرالعمل مي گويند الصلاة خير من النوم که به دستور عمرکه مبادا از جهاد و مبارزه خودداري کنند و به آن تثويب مي گويند. مالک پيشواي فرقه مالکيه مي گويد: مؤذن عمر وي را خفته ديد، خطاب به وي گفت : الصلاة خير من النوم .
اهميت نماز جماعت و تارک آن بايد تعزير شود و شهادتش در دادگاه قبول نيست (حنبلي و شافعي) .
پيامبر اکرم (ص) فرمودند: هر قدم براي نماز جماعت هفتاد هزار حسنه نوشته مي شود و هفتاد هزار رتبه به ما مي دهند خصوصاً در حرمين. امام خميني (ره) : وقتي در مسجدين نماز جماعت برپا شد، مؤمنين نبايد از آنجا خارج شوند و بايد از جماعت تخلف نکنند و با ساير مسلمين به جماعت نماز بخوانند. امام صادق (ع) فرمودند: هرکس با آنان (اهل سنت) در صف اول نماز جماعت بخواند همچون کسي است که در صف اول همراه رسول خدا (ص) نماز خوانده است.

آمين گفتن
 

آمين گفتن را فقهاي اهل سنت مستحب مي دانند و در اخفاتيه آهسته و در جهريه بلند مي گويند ولي شيعه آن را حرام مي دانند و مي گويند نماز را باطل مي کند.

قنوت
 

ابوحنيفه قنوت را جز در نماز وتر جايز نمي دانند و شافعي و مالکي در نماز صبح مستحب مي دانند . دسته دوم در هيچ نمازي جايز نمي دانند و دسته سوم قنوت عندالنازله : شافعي در صورت نزول بلا در غير نماز صبح جايز مي دانند.
پيامبر گروهي از مبلغان را براي دعوت قبيله بني سليم به اسلام فرستاد ولي آنها مبلغان اسلام را ناجوانمردانه کشتند، پيامبر هم يک سال در نمازهاي صبح و ظهر و عصر و مغرب و عشا قنوت مي گرفت و آنان را لعن مي کرد.

سلا م آخر نماز
 

اکثر فقهاي اهل سنت به جز ابوحنيفه سلام آخر نماز را واجب مي دانند و به گفته حضرت علي (ع) که فرمود: تحليلها السلام و باگفتن آن نماز را تمام مي کرد. مالک مي گويد: در جماعت مأموم دو بار و امام يک بار مي گويد ولي مشهور فقهاي اهل سنت دو بار سلام مي دهند اولي را واجب و دومي را مستحب و در اولي به طرف راست و در دومي به طرف چپ نگاه مي کنند و فقط السلام عليکم و رحمة الله مي گويند و برکاته را نمي گويند و شيعه هم يک بار واجب مي داند و شيعه هم چه در جماعت و چه در فرادي با گوشه چشم به سمت راست اشاره کند بطوريکه روي از قبله برنگرداند و اگر در نماز جماعت کسي در سمت چپ اوست مستحب است سلامي هم با اشاره به سمت چپ کند.

جمع بين نمازها
 

اهل سنت اوقات فضيلت را اول وقت واجب و فتواي به اداي هريک از نمازها در وقت خود داده اند يعني در پنج وقت و فقهاي شيعه جدا خواندن را مستحب و با هم خواندن را جايز مي دانند به دليل اينکه پيامبر در حال اختيار و بدون عذر (باران و سفر) بين نمازها جمع نمودند.
و امّا نماز طواف را فقهاي شافعي و حنبلي مستحب مي دانند ولي مالکيه و حنفيه نماز طواف را از واجبات طواف مي دانند مانند شيعه که نماز طواف را واجب مي دانند و به آيه ي شريفه : و اتخذوا من مقام ابراهيم مصلي استناد کرده اند و امام صادق (ع) فرمودند: دو رکعت نماز طواف عمره و حج و طواف نساء نزد مقام ابراهيم واجب است.

قاعدگي زنان و عمره و حج
 

اضطراب يکي از عوامل مؤثر برسيکل قاعدگي زنان مي باشد. اولين راه حل اطمينان و آرامش خاطر در طول سفر است. اگر زني بخواهد در طول سفر زيارتي خود دچار دوران قاعدگي نشود با مراجعه به پزشک مربوطه و مصرف دارو (قرص هاي ضد بارداري) در زمان قاعدگي شروع نمايد و اين کار را به شکل منظم انجام دهد، به طور معمول براي اين افراد مشکلي پيش نمي آيد و با خيالي آسوده به اعمال خويش مي پردازند . اگر به هر دليل زماني غير از اين دوران خونريزي (قاعدگي) به مصرف دارو پرداخته شود احتمال خونريزي يا لکه بيني (استحاضه) زياد مي شود، حتي ممکن است اين مشکل 2 يا 3 روز پس از اتمام دوران قاعدگي صورت پذيرد يا در نيمه دوران قاعدگي رخ دهد. حال براي رفع مشکل چه بايد کرد؟ بايد دارو را دو برابر کرد، يعني يک عدد قرص صبح و يک عدد شب مصرف نمايند و اين کار را تا 3 روز ادامه دهند، اگر لکه بيني قطع گرديد در روز چهارم روزانه يک عدد قرص مصرف نمايند و تا پايان سفر اين روند ادامه يابد. در صورتيکه با وجود 2 قرص در روز باز هم لکه بيني صورت گرفت مي توان توصيه کرد از کپسول مفناميک اسيد (ضد التهاب) که مي تواند باعث کاهش خونريزي قاعدگي در زنان گردد استفاده نمود.
به هر شکل هر 8 ساعت يک عدد و اگر باز مؤثر واقع نگرديد مي توان اين مقدار را تا هر 8 ساعت 2 عدد افزايش داد.
اگر مشکل حل نگرديد بهتر است در اين مرحله او را به پزشک ارجاع دهيم و بر فرض آنکه خونريزي به صورت لکه بيني باشد و استمرار نداشته باشد حکم استحاضه دارد و اعمال وي صحيح مي باشد و بايد اعمال استحاضه را از غسل و وضو و نظافت انجام دهد و هيچ گونه مشکلي براي اعمال نخواهد داشت.
از نظر فقهي دوران قاعدگي کمتر از 3 روز و بيشتر از 10 روز نخواهد بود .
در 3 روز اول به طور مستمر باشد هرچند داخل خون باشد و بيرون نيايد .
فاصله دو حيض حداقل 10 روز مي باشد.
خون حيض معمولاً غليظ و گرم و پررنگ است و با کمي فشار و سوزش بيرون مي آيد.
پس از قطع حيض بايد غسل کند و وضو هم بگيرد.
در استحاضه قليله نياز به غسل ندارد.
در استحاضه متوسطه قبل از نماز صبح يک غسل لازم است و تا صبح روز بعد کفايت ميکند.
در استحاضه کثيره براي هر نماز بايد يک غسل کند و اگر نماز ظهر و عصر و مغرب و عشا را با هم و بدون فاصله بخواند يک غسل کفايت مي کند براي هر کدام.

دعا و معرفت
 

ميزان معرفت هرکسي را بايد در خواسته ها، دعاها و تمايلات دروني او جستجو کرد و ترجمان شخصيت هر فرد فکر و منش و عقل اوست.
امام حسين (ع) به نقل از جدّ بزرگوارشان فرمودند: «المعروف بقدر المعرفه»؛ (131)
«یعنی هر کار خوب را به قدر معرفت صاحب آن مزد می دهند.»
سليمان ديلمي گويد: محضر امام صادق (ع) عرض کردم فلاني در عبادت و ديانت چنين و چنان است، حضرت فرمود: عقلش چگونه است؟ گفتم : نميدانم، حضرت فرمود: پاداش به اندازه ي عقل است، مردي از بني اسرائيل در يکي از جزاير بسيار سرسبز و خرم و پر آب و علف بود، عبادت مي کرد، يکي از فرشتگان از آنجا عبور کرد و با دیدن حال خوش اودر عبادت به خدا عرض کرد: خداوندا مقدار پاداش اين بنده ات را به من بنما، و خداوند پرونده ی عمل وی را به آن ملک نشان داد و او آن مقدار ثواب را کوچک شمرد، خداوند به او فرمود: او را چند روزی همراهی کن (عقل او را آزمایش نما). آن فرشته به صورت انسانی نزد او آمد، عابد پرسید: کیستی؟ گفت: مرد عابدی هستم، چون از مقام وعبادت تودر این مکان آگاه شدم، نزد تو آمدم تا همراه تو عبادت کنم. آن روز را با او بود، چون صبح شد فرشته به او گفت: جای خوش آب و هوا و پاکیزه ای داری و فقط برای عبادت خوب است. عابد در جواب گفت: اینجا یک عیب دارد، گفت: چه عیبی؟ عابد گفت: خدای ما یک چهارپایی ندارد، اگر او خري داشت که من آن را در این جزیره می چراندم و از اين آب و علف ها مي خورد چقدر خوب بود، این علف ها حیف است از بین برود!! فرشته گفت: خدا که خر ندارد، عابد گفت: اگر داشت این علف ها تباه نمیشد!! آنگاه به فرشته وحي شد همانا ما او را به اندازه ی عقلش پاداش مي دهيم. (این مرد یک عابد است، مشرک و کافر نیست، اما فکر او کودکانه و اجرش نیز اجر عابد عالم خداشناس نخواهد بود) (132)
حالا چه بخواهيم؟ ما نوعاً ماديات را طلب مي کنيم و بچه گانه مي طلبيم . مانند بچه اي که به پدر و مادر پناه مي برد تا فلان چيز را برايش بخرند و به مرور ماشين و منزل و تا وقتي که به خدا پناه مي برد و بايد هميشه دست بالا گرفت که چون صد آمد نود هم پيش ماست.
«ربيعه بن کعب خادم پيامبر گويد: روزي رسول اکرم (ص) به من فرمود: اي ربيعه هفت سال است که به ما خدمت مي کني، حاجتي از من بخواه تا برآورده کنم، عرض کردم به من مهلتي بده، روز ديگر پيامبر فرمود: ای ربیعه حاجت خود را ابراز نما؟ عرض کردم: از خدا بخواهید مرا با شما در بهشت محشور گرداند، پيامبر گفت: چه کسي اين حاجت را به تو آموخته است؟ عرض کردم: کسی به من نیاموخته، فکر کردم اگر مال بخواهم آخر آن نابودي است و گذاشتن در دنيا و رفتن است، اگر اولاد زياد تقاضا کنم عاقبت آنها نيز مرگ است و نابودي و رفتن، اگر عمر طولاني مسئلت کنم نهايتاً بايد طعم مرگ را بچشم، بنا براين ديدم تنها چيزي که دائمي و جاودان است بهشت است و بهشت بي شما صفا ندارد و ارزشي ندارد. پيامبر فرمود: چشم ولي در سجده هايت مرا ياري نما.»
امام باقر (ع) فرمودند که حضرت رسول اکرم (ص) قبل از بعثت ميهمان مردي از اهل جاهليت شد و آن مرد حضرتش را بسیار اکرام و پذیرایی کرد. روزگار گذشت تا اينکه حضرت به نبوت رسيدند. عده اي به اين مرد گفتند : اين همان مردي است که تو به آن اکرام کرده اي، آن مرد خدمت پيامبر آمد و خود را به پیامبر معرفی کرد و تقاضاي دویست رأس گوسفند و چوپاني کرد، پيامبر به او داد ولي فرمود: اي کاش اين مرد خواسته ي عجوزه ي بني اسرائيل را مي کرد، اصحاب گفنتد: آن تقاضا چه بود؟ حضرت فرمودند:
«ما کان علي هذا السائل أن يسألني ان يکون معي في الجنة»
يعني چه ميشد اگر اين مرد تقاضا مي کرد در بهشت همنشين من باشد؟ (133)
اما معرفت اويس قرني : سؤال شد اگر تنها يک دعاي مستجاب نزد خداوند داشتي چه تقاضا میکردی؟ گفت : از خداوند مي-خواستم گل سرسبد عالم یعنی حضرت محمد (ص) تا قيامت زنده باشد، حتي بهشت را تقاضا نکرد.
و اما تمام مشکلات جامعه بشري و سرفصل همه ي آنها غيبت يگانه منجي عالم بشريت حضرت بقية الله الاعظم است که با آمدنش تمام دردها و غم ها پايان مي يابد و در سايه ي عدالتش گرگ و ميش در کنار هم در يک برکه آب خواهند خورد، پس بيائيم در سرزمين وحي که آن حضرت هم حضور دارد از خداوند فرج آقا و صاحبمان را درخواست کنيم تا از زندان غيبت و بيابان گردي خلاص گردد و تشنگان وصال را سيراب نمايد.
1- خدايا گناهان ما را ببخشاي!
2- پروردگارا سفر مسافران اسلام را بي خطر بگردان!
3- مرگ ما ار شهادت در راه خودت قرار بده!
4- تا ما را نيامرزيده اي از اين دنيا مبر!
5- به جوانان ما توفيق عبادت و بندگي عطا بفرما!
6- شر دشمنان را به خودشان بازگردان!
7- ما را از سربازان امام زمان قرار بده!
8- فرج آقا امام زمان نزديک بگردان!
9- چشم گناهکار ما را به جمالش منور بگردان!
10- آبروي ما را مريز!
11- خدايا در اين دنيا نعمت عزاداري و سوز دل و اشک و اخلاص و معرفت به اهل بيت (ع) به همه ما عنايت بفرما!
12- امام راحل و شهدا مقامشان عالي است متعالي بگردان!
13- آنان را سر سفره امام حسين ميهمان بگردان!
14- طول عمر به خدمتگزاران نظام مقدس جمهوري اسلامي ايران، مراجع عظام تقليد خاصه رهبر انقلاب عنايت بفرما!
15- خدايا جوامع اسلامي را از شر شيطان محفوظ بفرما!
16- مشکلات مملکت ما را برطرف بفرما!
17- جوانان مملکت ما را با مکتب اسلام و قرآن آشنا بگردان!
18- پروردگارا نظام مقدس جمهوري اسلامي ايران را تا ظهور امام زمان از آفات و بليات محافظت بفرما!
19- نسل ما را تا قيامت از دوستان و محبان اهل بيت قرار بده!
20- خدايا کساني که بر ضد قرآن و اهل بيت کتاب مي نويسند و حرف مي زنند و توطئه مي کنند اگر قابل هدايت اند هدايتشان بفرما و گرنه نابودشان بگردان!
21- ما را دم مرگ از اهل بيت جدا مگردان، علي و اولادش را به فريادمان برسان!
22- بيماران اسلام را شفاي عاجل عنايت فرما!
23- گذشتگان و پدر و مادر ما را غريق بحار رحمتت قرار بده!
24- زيارت مکه و مدينه و عتبات عاليات نصيب و قسمت همه ي عاشقان بگردان!

نتیجه گیری :
 

همانطور که در مقدمه بیان گردید این جزوه و نوشتار بیشتر جهت تذکر و یادآوری مطالب عمیق و عرفانی حج و عمره می-باشد و روحانیون باید با مطالعه ی کتب در زمینه های مختلف با آگاهی کامل وارد سرزمین وحی شوند.
نکته ی دیگر اینکه این جزوه شامل چهار بخش اصلی و بعضی مطالب سودمند و لازم می باشد که بحث های اصلی شامل اسرار عرفانی حج، اغتنام فرصت های معنوی حج، احکام فقهی اجرایی حج و بخش آخر نکاتی است که خود شامل بخش های مفیدی می باشد که هر زائر و روحانی عازم حج و عمره لازم است اطلاع داشته باشند. گرچه در ضمن این چهار بخش اصلی، بخش-های متفرقه و سودمندی که از منابع مختلف آورده شده نیز می باشد. این جزوه با مطالعه ی ده ها کتاب سودمند و مطالعه ی صدها برگ نوشتار تهیه و تنظیم گردیده که خود خلاصه و چکیده ی نکته ها، اسرار، معارف و مناسک حج نامیده شده است.
من به سرچشمه ی خورشید نه خود بردم راه
ذره ای بودم و عشق تو مرا بالا برد(134)
و در جای دیگر شاعر می گوید:
آب دریا را اگر نتوان کشید
هم به قدر تشنگی باید چشید

پي‌نوشت‌ها:
 

(114) - مناسک، نیابت در حج، مسئله 1.
(115) - مناسک، ص 391، س 46.
(116) - مناسک، ص 392، س 47.
(117) - مناسک، ص 83، س 17.
(118) - مناسک، ص 77، م 1.
(119) - مناسک، ص 81، س 13.
(120) - مناسک، ص 129، س 2.
(121) - مناسک، ص 142، س 28.
(122) - مناسک، ص 131، م 8 و ص 137، م5.
(123) - مناسک، ص 105، سطر 11.
(124) - مناسک، ص 114، م 2 و4.
(125) - مناسک، ص 257 و 258 و 259- س 16 تا 19 و23و24.
(126) - مناسک، ص 353، م 7.
(127) - مناسک، ص 352، م 13.
(128) - مناسک، ص 337، م 1.
(129) - مناسک، ص 339، م 8.
(130) - مناسک، ص 376، سطر آخر.
(131) - بحارالانوار، ج 4، ص 196.
(132) - اصول کافی، ج 1، ص 12.
(133) - فروع کافی، ج 8، ص 155.
(134) - علامه طباطبایی
 

منابع و مراجع
(1) - فعالی، محمد تقی، اسرار عرفانی حج، تهران، نشر مشعر، 1386 هـ.ش
(2) - فلاح زاده، محمدحسین، احکام فقهی-اجرایی حج، تهران، نشر مشعر، 1386 هـ.ش
(3) - محمودی، محمدرضا، مناسک حج، تهران، نشر مشعر، 1386 هـ.ش
(4) - تقیان، حبیب الله، ادعیه و آداب حرمین، قم، انتشارات حسنین، 1388 هـ.ش
(5) - جمعی از نویسندگان، ویراستار: علی ورسه ای، ره توشه ی حج (2)، تهران، نشر مشعر، 1386 هـ.ش