دستور العمل هاي قرآني

صادق و صديق
 

در آيات و روايات به دو عنوان براي انسان نيکو و راست گفتار اشاره شده است:
1- صادق
2-صديق
اولين معنايي که از اين دو واژه به ذهن مي رسد, اين است که صادق و صديق يعني بسيار راستگو. اين معنا در مورد کلمه«صادق» صحيح است, اما درباره کلمه«صديق» اندکي ناقص مي باشد؛ زيرا اين واژه از مفهومي عميقتر برخورد است و در حقيقت بر يک حالت دلالت مي کند . توضيح آن که اگر کسي همواره در جاده صداقت گام بردارد و هيچ گاه از آن منحرف نشود, پس از مدتي در اثر هر مرتبه راستگويي و تمايل روحش به سمت خدا, اندک اندک به قرب الهي نزديک مي شود و به حالتي مي رسد که کاملاً به طرف خدا متوجه مي شود, به طوري که ديگر هيچ گونه انحرافي در وجود او يافت نمي شود ؛ يعني حالت راستي کامل که به آن صديق مي گويند . اين حالت در آيه اي از قرآن به خوبي نمود يافته است, آن جا که خداوندمي فرمايد: (اني وجهت وجهي للذي فطرالسماوات و الارض ...) (سوره انعام, آيه 79)؛ تمام وجودم را به طرف خدا گردانم و متوجه کردم.
شايد بتوان مطلب ياد شده را در نمونه اي چنين بيان کرد: فردي را تصور کنيد که در يک روز آفتابي در سايه اي پشتش را به خورشيد کرده و از آن بهره اي نمي برد. اما پس از مدتي چهره اش را آهسته آهسته به سمت اين کره نوراني مي گرداند و با هر بار چرخش کرده واز آن بيشتر بهره مند مي شود تا جايي کاملاً رو به خورشيد مي ايستد وبه طور کامل از نور آن بهره مند مي شود. صديق نيز اين چنين است و آن حالتي مي باشد که انسان در اثر هر مرتبه راستگويي و قرار گرفتن در آستانه نور ذات اقدس الهي به آن نزديک مي شود, تا جايي که با همه وجود در معرض نور الهي قرار مي گيرد. در حقيقت«صديق» صفت کمالي مي باشد که خداوند آن را در قرآن براي ستايش برخي پيامبران و بندگان خالصش به کار برده است:(و اذکر في الکتاب ابراهيم انه کان صديقاً نبياً(. (سوره مريم, آيه 41 ) ( و اذکر في الکتاب ادريس انه کان صديقاً نبياً ). (سوره مريم, آيه 56). خداوند همچنين در سوره مائده از حضرت مريم (س) با لفظ صديقه ياد مي کند: (... و امه صديقه کانا ياکلان الطعام) (سوره مائده, آيه 75).
ما در هر نماز(هنگام قرائت سوره حمد) از خدا مي خواهيم, ما را به راه آنان که به آنها انعام کرده است, هدايت فرمايد و او در قرآن اين افراد را در چهار گروه معرفي مي کند که«صادقين» از جمله آنها هستند: (فاولئک مع الذين انعم الله عليهم من النبيين و الصديقين و الشهداء والصالحين) (سوره نساء, آيه 69).
از مجموع اين آيات در مي يابيم: «صديقين» مقام بلندي است پس از مراقبت و مداومت بر رفتار و گفتار نيک به آن مي رسد و حالت خوشي است که در اثر قرار گرفتن همه وجود انسان در برابر خدا به دست مي آيد .
در مقابل اين دو واژه (صادق و صديق) دو عنوان «کاذب» و«کذب» قرار دارد. کاذب کسي است که مطلب دروغي را بر زبان مي آورد . شخصي که دروغ مي گويد, در حقيقت, مطلبي را در خود مي يابيد اما خويش را وادار به وارونه کردن آن مي کند و اين امر موجب مي شود که قلبش وارونه شود؛ زيرا او خود را تحت فشار قرار مي دهد تا اختلاف آنچه را که مي داند يا فهميده است, بر زبان آورد. پس در نتيجه راستي درونش انحراف مي يابد. همچون ظرفي که به طرف آسمان و زير باران قرار داشته, اما در نتيجه وارونه شدن, نه تنها آب هاي داخل آن سرازير شده است, بلکه ديگر هيچ آب باراني هم در درون آن جاي نمي گيرد.
آري! دروغگو, در اثر هر مرتبه دروغگويي چهره اش اندکي از خدا بر مي گردد, طبق روايات, اگر تا چهل روز به دروغگويي اش ادامه دهد, «قسي القلب» مي شود و چنانچه تا مدت ها اين رفتارش ادامه يابد, ديگر در شمار افراد«شقي» جاي مي گيرد و «کذاب» ناميده مي شود. کذاب يک حالت و يک مقام پست است؛ يعني ممکن است يک روز شخص دروغ نگويد, اما باز هم کذاب ناميده شود. در اين زمينه دو روايت در کتب حديثي ما وارد شده است که به خوبي معني صديق و کذاب را روشن مي کند:
امام باقر (ع) از امام سجاد (ع) و ايشان نيز از رسول خدا نقل کرده اند:
«ما يزال العبد يصدق حتي يکتبه الله صديقاً و ما يزال العبد يکذب حتي يکتبه الله کذاباً» ؛ بنده پيوسته راست مي گويد تا خدا (نام) او را صديق مي نويسد و پيوسته دروغ مي گويد تا خدا (نام) او را کذاب مي نويسد .
شخصي از حضرت از صادق (ع) پرسيد: آيا کذاب آن است که دروغ مي گويد؟ حضرت پاسخ دادند: نه «زيرا کسي نيست جز اين دروغ از او سر مي زند, ولي مقصود آن است که به دروغ عادت کرده است». چه طور انسان به حالت کذابي مي رسد؟
کسي که سرو کاري با دين و محافل ديني(از جمله سخنراني ها, مساجد, عزاداري ها و ...) ندارد و مدتي را در راه آموختن دين خدا نمي گذارد, خواه نا خواه به اين مرحله پست خواهد رسيد .
امام صادق (ع): نشانه کذاب آن است که از آسمان و زمين و مغرب و مشرق خبر مي دهد, ولي آن گاه که از او درباره حلال و حرام خدا بپرسيد, چيزي نمي داند.
امام علي (ع )نيز مي فرمايند: «فردي از شما آنقدر دروغ مي گويد که ديگر در دلش به اندازه جاي سوزني راستگويي نمي ماند, پس در اين هنگام نزد خداوند «کذاب» نام مي گيرد.»

خشم الهي
 

يکي از تفاوت هاي دروغ با ساير گناهان اين است که آنها عذاب و عقاب الهي را در پي دارند, اما دروغگويي افزون بر عقاب الهي در اين است که عذاب موجب ناراحتي انسان در دنيا و آخرت مي شود, اما خشم, روح انسان را دچار شکست مي کند و در نتيجه آن ظلمت به تمام لايه هاي روح او نفوذ مي کند, درست مثل اين که گرد و غباري آب آشاميدني بنشيند و با نفوذ در عمق آن, همه آب را فاسد کند. خداوند در قرآن مي فرماييد: (و من يحلل عليه غضبي فقد هوا) (سوره طه, آيه 81 ) . ؛ هر کس که مورد غضب من قرار گيرد, در هر مرتبه والاي روحي هم که باشد, زمين مي خورد, مانند شيشه اي مي شکند و ذات و حقيقت وجودش آسيب اساسي مي بيند . بنابراين همه گناهان اگر چه با عقاب خداوند روبرو مي شوند و خشنودي او را در پي دارند .
در روايت آمده است: خدا چهار چيز را در چهار چيز پنهان کرده است: غضب خود را در ميان معاصي و خوشنودي اش را در ميان اطاعت ها و ...
از آنچه گفته شد, نتيجه مي گيريم. يکي از تفاوت هاي دروغ و گناهان ديگر در آثار آنها است به اين معنا که ساير گناهان تنها عذاب را در پي دارند اما دروغ دو اثر دارد: عذاب الهي و خشم خدا.
چنانکه کساني که در جهنم هستند, هم از عذاب خدا رنج مي کشند, هم از خشم خدا و کساني هم که در بهشت هستند, هم از نعمات لذت مي برند و هم از خشودي خدا که بايد گفت: لذت از خشنودي خداوند به مراتب بيشتر از لذت نعمت خداست.

مصاديق دروغ
 

1. کتمان شهادت
 

ما هرروز شاهد وقايعي هستيم که پيرامونمان اتفاق مي افتد و گاهي در اختلاف هاي مردم از ما خواسته مي شود که برخي از مشاهداتمان شهادت بدهيم و با گفتن حقيقت حق را حاکم کنيم و اختلاف را از ميان ببريم. اگر چنين شرايطي پيش بيايد, ما وظيفه داريم که در محکمه حاضر شويم و واقعيت را بر زبان آوريم. قرآن کريم در مقام بيان صفات انسانهاي والا مقامي که در بهشت مورد اکرام واقع مي شوند, از استواري در شهادت ياد مي کند و مي فرمايد: (و الذين هم بشهاداتهم قائمون) (سوره معارج, آيه 33).
هم چنين به اقامه شهادت فرمان مي دهد و مي فرمايد: (و اقيمو الشهادت لله) (سوره طلاق, آيه 2)؛ امرشهادت را به خاطر خدا برپا کنيد و از شهادت سرباز نزنيد . اگر انسان با کتمان حقيقت, موجبات تضييع حق مظلومي را فراهم آورد, حرامي مرتکب شده و دروغ بزرگي بر زبان آورده است؛ زيرا از چيزي ابراز بي اطلاعي کرده است که از آن آگاه بوده است . درباره اهميت شاهد گزيدن براي امور شهادت به آنها دو آيه با مفاهيمي گسترده نازل شده است . در آيه نخست - که بزرگترين آيه قرآن است - از مسلمانان خواسته شده که در امور مالي شامل: خريد, فروش, رهن, اجاره و داد و ستدهاي خود, حتماً قراردادهايي بنويسد و به آنها سفارش هاي بسياري در اين زمينه شده است که عمل به آن مي تواند ريشه اختلاف ها را از ميان ببرد. از جمله توصيه شده است که براي داد و ستدهاي خود شاهداني عادل گواه بگيرند و به شاهدان هم فرمان داده که شهادت را بپذيرند و از آن سر باز نزنند و براي اين کار به جزئيات واقعه کاملاً دقت کنند:(ولا ياب الشهداء اذا ما دعوا) (سوره بقره, آيه 282). ؛ گواهان هنگامي که براي گواهي دعوت مي شوند, از آن سر باز نزنند.
سپس مي فرمايد: (و لا تکتموا الشهاده و من يکتها فانه آثم قبله) (سوره بقره, آيه, 283) اين آيه به گواهان سفارش مي کند که اگر لازم شد, براي رفع اختلاف و رساندن حق به ذي حق در محکمه حاضر شوند و آن چه را که ديده اند, کتمان نکنند, زيرا اگر کتمان کنند, گناهکاراني بس بزرگند که با قلبشان مرتکب گناه گشته اند.
بر اين اساس است که قرآن در آيه 140 سوره بقره, کسي را که شهادت بر حقي را کتمان کند, ظالم ترين انسان دانسته و فرموده است: (و من اظلم ممن کتم شهاده عنده من لله)؛
چه کسي ظالم تر از آن کسي است که شهادت در پيشگاه خدا را کتمان کند.
آري از آن چه گفته شد, نتيجه مي گيريم که نبايد از گواهي دادن بر حق خودداري کنيم؛ زيرا اين, در حقيقت اظهار بي اطلاعي کردن از چيزي که مي دانيم و از زشت ترين مصاديق دروغ است .

2. شهادت دروغ
 

يکي از مصاديق دروغ شهادت به نا حق و گواهي است, به اين معنا که شخص در محکمه اي و حاضر شود و با نسبت دادن کاري خلاف به يک انسان, از روي دروغ باعث شود که قاضي حکم ناحق را در مورد شخص در بند صادر کند. به عنوان نمونه با اين که مي داند, محکوم دزدي نکرده و يا شخصي را نکشته است, به او, نسبت دزدي يا قتل دهد. خداوند در قرآن از دروغ از به عنوان«قول الزور» و در رديف بت پرستي ياد کرده و فرموده است: (فاجتبوه الرجس من الاوثان و اجتبوا قول الزور) (سوره حج, آيه 30) در حقيقت اين آيه به مسلمانان دستور داده شده تا از دروغ که همپايه بت پرستي است, دوري کنند... که البته يکي از مصاديق آن شهادت دروغ است.
سوره فرقان؛ هنگام برشمردن اوصاف متقين مي فرمايد:(و الذين لا يشهدون الزور) (سوره فرقان, آيه 72)؛ (انسان با تقوا) کساني هستند که به هيچ وجه شهادت دروغ نمي دهند.
امام صادق (ع): «خدا در قيامت به کسي که شهادت دروغ دهد, اجازه نمي دهد قدم بردارد تا اين که او را در آتش داخل کند».
کسي به دروغ گواهي مي دهد, نه تنها مستوجب عذاب و جهنم است, بلکه ضامن مال و جان و آبرويي است که از مردم به واسطه شهادت او سلب شده است. بنابراين يکي از شرايط توبه از آن, باز گردان چيزهايي است که از شخص محکوم تلف شده است, به عنوان نمونه اگر تنها آبرويش رفته است, بايد کاري کند که آبرويش باز گردد. اگر نسبت دزدي به کسي داده و باعث قطع دست او شده است يا اگر قتل انسان را به گردن او انداخته و باعث اعدام او گشته است, بايد ديه آنها را بپردازد. همچنين بر حاکم شرع واجب است که چنانچه به دروغ بوده شهادت شخصي پي برد, ابتدا با چرخاندن او در ميان مردم رسوايش کند و سپس حد اين خطا را بر او اجرا نمايد تا همگان از او درس عبرت بگيرند.

3 . قول به غير از علم
 

از مجموع تعاليم ديني ما فهميده مي شود که خدا انسان را آبرومند افريده و به او اجازه نداده که آبروي خويش و يکي از همنوعانش را بريزد . گفتار استوار و محکم, بزرگترين ابزار حفظ آبروي آدمي و آن سخني است که بر خواسته از ظن و گمان نباشد؛ زيرا آن چه از روي ظن و گمان گفته شود, نه تنها دروغي است که آبروي خود شخص را مي برد واو را به عنوان دروغگو به ديگران مي شناساند, بلکه چنان چه درباره ديگران باشد, آبروي آنان را نيز مي برد, قرآن مي فرمايد: (و قولو قولاً سديداً) (سوره احزاب, آيه 30) تنها سخنان استوار بگوييد, آن چنان که هيچ خدشه اي به خود يا ديگران وارد نسازيد.
از اين آيه دو مطلبدريافت مي شود: اول اينکه انسان بايد تنها از روي علم سخن بگويد و پيش از آن که کاملاً به مطلبي يقين پيدا نکرده است, آن را بر زبان نياوريد؛ زيرا قول به غير علم از مصاديق آشکار دروغ است از مواضع قرآن از آن نهي فرموده است. به عنوان نمونه در زمان جاهليت, مشرکان فرشتگان را دختران خدا و بت ها را شفيعان خود در درگاه پروردگار مي پنداشتند. قرآن هم در مقام نکوهش آن ها مي فرمايد:(ان يتبعون الا الظن و ان هم الا يخصرصون) (سوره انعام, آيه 116)؛ اينان جز از ظن خود پيروي نمي کنند و جز انديشه باطل و دروغ چيزي در دست ندارند. بنابراين, دروغ تنها اين نيست که آدمي خلاف آن چيزي را بگويد که به آن علم دارد, بلکه گفتار از روي حدس و گمان هم خود نوعي دروغ است. چنان که وقتي منافقان صدر اسلام به نزد پيامبر آمدند و به پيامبري حضرت گواهي دادند, خداوند فرمود: ما مي دانيم که تو پيامبر هستي, ولي منافقان دروغ مي گويند؛ زيرا به آن چه مي گويند؛ زيرا به آن چه مي گويند, ايمان و يقين ندارند: (اذا جاءک المنافقون قالو نشهد انک لرسول الله و الله يعلم انک لرسوله و الله يشهد ان المنافقين لکاذبون) (سوره منافقون, آيه 1) مطلب ديگر که از نتايج قول به غير علم است, افتادن در دام شايعات مي باشد. گاهي انسان با مطلبي روبرو مي شود که خود نديده يا نشنيده و تنها از زبان هاي اطرافيان مي شنود. آن را به ديگران منتقل نکند؛ زيرا چنانچه شايع دروغ باشد, دامن زدن به آن و پخش کردن آن نيز دروغ است و چنان چه راست باشد, باز هم به اين دليل که شخص نسبت به آن آگاهي و يقين ندارد, از مصاديق قول به غير علم, دروغ وگناه است .
پس قول به علم, همچنان که در بالا گفته شد . دو مصداق دارد هر دو حرام است.

4. ميل ندارم يا نمي خورم؟
 

متاسفانه ما در تکه کلام ها و به ويژه تعارف هايمان به بر زبان آوردن جملاتي عادت کرده ايم که دروغ مي باشند. مثل جمله«ميل ندارم » در زماني که غذايي به ما تعارف مي شود و ما با اينکه ميل داريم, اما به سبب شرم يا عذر ديگر(روزه داري يا هر چيز ديگر) مي گوييم: «ميل ندارم» حال آن که اين سخن دروغ است. مطابق با آن چه گفته شد, ماجرايي درباره حضرت رسول (ص) نقل شده است:
اسما بنت عميس مي گويد: من ساقدوش عايشه بودم که او را آماده کردم و به نزد رسول خدا (ص) بردم. عده اي از زنان نيز با من بودند. به خدا قسم نزد رسول خدا خوراکي جز يک کاسه شير نبود. رسول خدا, مقداري شير نوشيد و سپس کاسه را به دست عايشه داد. دختر از گرفتن کاسه شير شرم کرد. من گفتم «دست رسول خدا را رد نکن, ظرف را بگير». عايشه با شرم کاسه را گرفت و مقداري نوشيد, حضرت سپس فرمود: «به بقيه زنان هم بده - بنوشند» . آنها گفتند:«ما ميل نداريم». حضرت فرمود:«گرسنگي و دروغ را با هم جمع نکنيد». پرسيدم: (اي رسول خدا, آيا اگر کسي که از ما ميل به چيزي داشته باشد و بگويد ميل ندارم, دروغ گفته است؟ فرمود: «دروغ نوشته مي شود, حتي دروغ کوچک هم نوشته مي شود».

5. تهمت
 

در کتب اخلاق, تهمت چنين معنا شده که شخصي کاري ناشايست را به مؤمني نسبت دهد؛ کاري که انجامش او را از چشم ديگران مي اندازد يا حرام به شمار مي رود.
تهمت از دو جهت ناپسند است . يکي از آن جهت که, مومني را از چشم ديگران مي اندازد و ديگر از آن جهت که دروغي بزرگ و خشم خدا را به بار مي آورد .

6. وعده و دروغ
 

گاهي پيش مي آيد که از اشخاص انجام کاري يا دادن چيزي را به يکديگر قاطعانه وعده مي دهند, اما پس از مدتي از تصميم خود بر مي گردند يا با کوتاهي و سهل انگاري از وعده خود تخلف مي کنند. اين عمل اگر چه کاري ناپسند است, اما مصداق وعده و دروغ نيست, وعده دروغ يعني اين که انسان با آن که مي داند, کاري را نمي تواند يا نمي خواهد انجام دهد, آن را به ديگران وعده مي دهد و از اين مصاديق آشکار و بارز و دروغ است. به عنوان نمونه, شخصي براي دوختن لباس, پارچه اي را نزد خياط مي برد و از او مي خواهد که موعدي را براي باز پس گيري سفارشش تعيين کند. خياط هم با اينکه مي داند تا يک هفته ديگر نمي تواند لباس را آماده کند, به شخص مورد نظر مي گويد: «تا دو روز ديگر لباس شما آماده است». يا فردي که با ديگري در ساعت معيني قرار مي گذرارد, حال که مي داند در آن ساعت نمي تواند در محل مورد نظر حضور يابد.
امروزه مصاديق بارز دروغ در بسياري از قرار داد و آگهي هاي تبليغاتي به چشم مي خورد که افراد براي اين که با آن ها قرار دادي امضاشود, انجام کاري که در توانشان نيست وعده مي دهند يا براي اينکه کالاهايش خريداري شود. با اين که مي دانند کالايشان تقلبي است, تضمين مي کنند که فلان اثر را خواهد داشت.
خداوند در قرآن در نکوهش اين افراد مي فرمايد: (لم تقولو ما لا تفعلون) (سوره صف, آيه 2)

7 . نقل و حکايت
 

يکي از زمان هايي که چهره واقعي به خوبي آشکار مي شود, هنگام نقل مطالب و حکايت رخدادها ست. در اين مواقع انسان پارسا, با تقوا و خدا ترس آنچه را ديده و شنيده است, عيناً و بدون کم و زياد بازگو مي کند, اما بسياري از افرادي که در مکتب قرآن و اهل بيت تربيت نشده اند و از خدا پروايي ندارند, نقل وقايع و گفتارهاي ديگران را معمولاً با انواعي از ساخته و پرداخته هاي خود مي آميزند و آنها را به جاي حقيقت, با خواسته هاي خود منطبق مي سازند در واقع, افراد دروغگو هميشه سعي مي کنند که وقايع را نه آن گونه که هست, بلکه آن گونه که دلشان مي خواهد بازگوکنند. بنابراين ميزان و تطابق سخنان هر فرد با واقعيت, معيار بسيارخوبي براي سنجش ايمان و شخصيت اوست. چنان که امام صادق (ع) فرموده اند: فريب نماز و روزه مردم را نخوريد؛ زيرا آدمي گاه چنان بر نماز و روزه خو مي کند که اگر آنها را ترک کند, گويد احساس ترس مي کند, بلکه آنها را بهراستگويي و امانت داري بيازماييد.
منبع: نشريه بشارت شماره 72