منابع نفتي درياي خزر

تاريخچه اکتشاف نفت در درياي خزر
 

در حدود هزار سال قبل، مناطق ساحلي و کم عمق درياي خزر به تدريج از بين رفته و به خشکي تبديل شد و در آنها تراوش طبيعي نفتي مشاهده (ميدان نفتيانه کامني يا سنگهاي نفتي در جنوب شرق باکو) شد و به اين ترتيب امروزه در سواحل فلات قاره درياي خزر صدها مشعل فروزان چاه هاي نفتي به چشم مي خورد.

تاريخچه اکتشاف و توليد نفت در امتداد
 

برآمدي خزر جنوبي بين شبه جزيره آپشرون تا منطقه aladzha و از باکو تا ترکمنستان، به حدود يکصد و سي يال قبل بر مي گردد. ولي تاريخچه دقيق فعاليت هاي اکتشاف و توليد اقتصادي نفت در کشورهاي همجوار درياي خزر مثل جمهوري آذربايجان به حدود قرن 13 ميلادي مي رسد(اولين بار حضور نفت توسط سياحان گزار شده بود). استخراج نفت در بخش خشکي در حوالي باکو رسما در سال 1896 ميلادي و اولين اکتشاف و استخراج نفت از درياي خزر در حوضه شبه جزيره آپشرون در سال 1945 صورت گرفت که ميدان نفتي معروف نفتيانه کامني (1) نيز در آبهاي کم عميق ساحلي شناخته و کشف شد و هم اکنون در حال توليد بوده و سکوهاي مختلف با جاده هاي ويژه دريايي به هم متصل هستند.
با انجام عمليات اکتشاف و استخراج نفت از درياي خزر توسط جمهور هاي همجوار درياي خزر، در ايران نيز مطالعات، بررسي ها و اقداماتي در جهت شناخت ميدانهاي نفتي در بخش هاي ايراني درياي خزر صورت گرفت که قدمت ايران براي اولين بار عملياتي جهت شناسايي کلي از شرايط ساختاري و نيز چگونگي وضعيت حوضه هاي نفتي انجام داد و از طريق اجراي عمليات لرزه نگاري دريايي توانست اطلاعات ارزنده اي در زمينه هاي ذکر شده بدست آورد و سرانجام با حفاري سه حلقه چاه اکتشافي (1376-1368)به نامهاي خزر-1، مقداد -1 و ميثم -1 توانست علاوه بر اطلاعات ارزشمند زمين شناسي و پارامترهاي مخازن، حضور گازهاي متان تا هگزان را به صورت(غيراقتصادي-به علت مشکلات حفاري-)به اثبات رساند. هم اکنون اين عمليات به صورت مدون و پيشرفته ادامه دارد.

اهميت اکتشاف نفت درياي خزر
 

بطور کلي تا اواسط قرن گذشته، اهميت و ويژگي خاص درياي خزر منحصر به عمليات صيد، ماهيگيري و امور شيلاتي و نيز حمل و نقل دريايي و کشتيراني بود؛ اما رفته رفته با شناخت حوضه ها و چاه هاي نفتي در درياي خزر و در پي آن اکتشاف و استخراج نفت از آنها در سال 1947 و 1948 به بعد، اهميت اقتصادي و تجاري اين دريا از لحاظ وجود ذخاير نفت و گاز و استخراج آنها افزايش يافت.
در تحقق هدف اکتشاف و استخراج نفت در کليه بخش هاي خزر از نظر فني، انجام مطالعات و بررسي هايي در زمينه هاي مختلف، چون زمين شناسي، ژئوفيزيک، ليتولوژي سنگ پايه، منشأ، مخزن، پوشش و همچنين شرايط ساختاري و ميزان نفت و گاز قابل استحصال الزامي به نظر مي رسد. بنابراين با چنين فعاليت هايي مي توان اطلاعات و شناخت بيشتر و ديد روشنتري نسبت به ابعاد و زمينه هاي ناشناخته حوضه درياي خزر علاوه بر هدف اصلي که اکتشاف نفت مي باشد، کسب نمود. با توجه به اينکه ميدانهاي مشهور و بزرگي با دارا بودن ذخاير هيدروکربورهاي تجاري در کشورهاي همجوار و نيز حوضه هاي نفتي درياي خزر، از نظر اکتشاف مدرن و اجراي عمليات استحصال و استخراج نفت در ابعاد وسيع تر، داراي اهميت ويژه اي مي باشند، از اين رو، بهره وري بهينه از ذخاير نفتي درياي خزر و انجام عمليات حفاري به منظور اکتشاف نفت، هم در خشکي و هم در فلات قاره درياي خزر، ايجاد همکاري کشور ايران با جمهوري هاي همسايه نفت خيز درياي خزر، به خصوص آذربايجان، ترکمنستان و قزاقستان که داراي ارزيابي بهتر و نيز از لحاظ جغرافيايي و ميادين مشترک(چه در خشکي و چه در درياي خزر)از وضعيت مطلوب تري برخوردار هستند، با اهميت به نظر مي رسيد. لذا از سال 1379، رسما عمليات مشترک اکتشافي با مشارکت شرکت ملي نفت ايران و شرکاي خارجي به عمل آمد که منتج به کشف 34 ساختار مناسب جهت استخراج نفت گرديد که به زودي يکي از آنها(ساختار رودسر در عمق 60 متر آب) آماده حفاري خواهد شد (م.موسوي روح بخش، 1379).

منابع نفتي درياي خزر
 

درياي خزر با مساحتي حدود 5 برابر مساحت درياچه سوپريور آمريکا، بزرگترين درياچه جهان محسوب شده و داراي منابع و ميدانها و حوضه هاي نفتي متعددي در بخشهاي مختلف خود مي باشد. از ميزان پتانسيل نفت و گاز فلات درياي خزر، اطلاعات و آمار دقيقي در دست نيست؛ ولي زمين شناسان تخمين مي زنند حدود 80 تا 200 ميليارد بشکه هيدروکربورهاي نفتي در سر تا سر اين دريا وجود داشته باشد (م. موسوي روح بخبش، 1379). در حال حاضر کل منابع نفتي ايران به استثناي حوضه خزر، قريب 96 ميليارد بشکه قابل دريافت مي باشد (ف. بيگدلي، 1375).
منابع نفتي و ذخاير گاز قزاقستان در فلات قاره درياي خزر قابل توجه است. بر اساس نظرات محققان و دانشمندان، اين منابع مي توانند درياي خزر را به خليج فارس ديگري بدل سازند. بطور کلي، ميزان ذخاير هيدروکربورهاي اين کشور در فلات قاره خزر بالغ بر 20 تا 60 ميليارد بشکه نفت مي باشد. حوضه نفتي تنگيز در شمال شرقي درياي خزر در کشور قزاقستان از نظر منابع نفت و گاز بسيار غني است. بخش غربي حوضه نفتي درياي خزر که در واقع بزرگترين ميدان نفتي اين دريا محسوب مي شود از شبه جزيره آبشرون در باکو از بخش جنوب غربي آغاز شده و تا ترکمنستان در شبه جزيره چلکن واقع در بخش جنوب شرقي دريا امتداد يافته و درياي خزر را مانند کمربندي از غرب به شرق محصور ساخته است. گسترش اين حوضه در بخش شمالي قفقاز و منطقه مان قشلاق به موازات برآمدگي آبشرون مي باشد.
يکي از قديمي ترين حوضه هاي بهره برداري نفت و گاز جهان، حوضه نفتي خزر جنوبي با وسعتي بسيار زياد مي باشد و منابع عظيم نفت و گاز جمهوري ترکمنستان در بخش شرقي اين حوضه نفتي واقع است.

ميدان بزرگ نفتي pre-caspian داراي پتانسيل نفتي عظيمي است و بر اساس بررسي هاي صورت گرفته، معلوم شده است که ميزان نفت قابل حصول اين ميدان حدود 7 برابر حوضه نفتي تنگيز مي باشد.
بطور کلي در بررسي منابع موجود نفت و گاز در حوضه هاي رسوبي درياي خزر، به دليل ارتباط زمين شناسي درياي خزر با خشکي هاي مجاور آن، مي توان ارتباطي نيز از لحاظ مشابهت حضور ذخاير نفت و گاز در منابع حوضه با منابع خشکي در نر گرفت و به اين ترتيب از لحاظ گاز در منابع حوضه با منابع خشکي در نظر گرفت و به اين ترتيب از لحاظ جغرافيايي و اقيانوس شمالي منابع نفتي و گاز درياي خزر را مي توان کلا در سه بخش شمالي، جنوبي و مرکزي مورد مطالعه قرار داد.
حوضه نفت و گاز خزر شمالي، به خصوص آستارا خان از نظر ساختار و ترکيب شبيه به ناوديس هاي مجاور در خزر و منابع نفت و گاز در بخشهاي فرورفته در مجاورت خزر، مناطق آستارا خان و حاجي طرخان داراي ارتباط نزديک با دو کمپلکس زير نمک (subasalt) و روي نمک (suprasalt) مي باشد. کمپلکس زير نمک به شکل رسوبات کربناته دوره هاي پرمين، کربونيفر، دونين مشاهده مي گردند. در کمپلکس زير نمک منابع عظيم نفت و گاز در قسمت شرقي خزر شمالي در مناطق تنگيز و تارديکال شناخته و کشف شده است.
وجود منابع مهم نفتي و ذخاير گاز و حوضه هاي خزر مياني در مناطقي چون تيوپ کاراگان، شمال قره بغاز، بخش غربي در ناحيه قفقاز وترسک، ناحيه شرقي خزر در پرومسيلوف، بوزاچين مشهود است و اکثرا از نهشته هاي پليوسن قابل استخراج مي باشند. اما نکته قابل توجه اينکه اگرچه عمليات اکتشاف بطور مقدماتي در اين مناطق صورت گرفته، اما براي اجراي فعاليتهاي اکتشافي و استخراج، انجام کارهاي دقيق لرزه نگاري و ارزيابي مطمئن تر در زمينه موضوعات زمين شناختي، بررسي هايي در مورد بستگي هاي افقي و عمودي تاقديسها و تحقيقاتي راجع به سنگ منشأ به روشهاي جديد ژئوشيميايي و مدلهاي رسوبي بديهي به نظر مي رسد.
بر اساس تحقيقات انجام شده تا سال 1998، مشخص شده است که در منطقه درياي خزر يعني ترسک سولاک، دو ميدان نفتي اينچه دريا و ايزباش از لحاظ فعاليتها و اکتشاف و استخراج نفت بسيار حائز اهميت بوده و در حد گسترده اي مي تواند پيشرفت نموده و از نظر توليد اقتصادي نيز با اهميت مي نمايد.
در نزديکي شبه جزيره مان قشلاق در داخل درياي خزر، با توجه به افزايش رسوبات دوران هاي مزوزوئيک و سنوزوئيک و نيز تجمع بار مواد آلي و سرعت رسوب گذاري، امکان دستيابي به منابع و مخازن نفت و گاز زياد است وليکن تحقيقات بيشتري به خصوص در زمينه لرزه نگاري سه بعدي لازم است. منطقه اي به نام تيوپ کاراگان که بيشتر بخش هاي آن در درياي خزر واقع شده است، در خشکي حوالي آن رگه هاي پراکنده نفت در رسوبات کرتاسه مشاهده شده وبر اساس بررسي ها و تحقيقات لرزه نگاري، معلوم شده است که رسوبات دوره کرتاسه در درياي خزر در اين ناحيه با نهشته هاي پالئوژن، کواترنر و نئوژن مجددا پوشانيده شده و در نتيجه شرايط مناسب و مساعدي براي حفظ مواد آلي (ارگانيک) و تشکيل ذخاير نفت و گاز ايجاد گرديده است. ميدان هاي نتفي پراکنده اي نيز در منطقه شمال خليج قره بغاز در حوالي بخش جنوبي برآمدگي شرقي خزر ديده شده که فعاليت هاي اکتشافي نيز کم و بيش در زمينه استخراج نفت در اين ناحيه صورت گرفته است و لذا بررسي بيشتري در مورد چاه هاي اکتشافي منطقه ادامه دارد. حوضه رسوبي در بخش خزر جنوبي با وسعتي در حدود 200،000 کيلومتر مربع از قديمي ترين حوضه هاي بهره برداري نفت و گاز جهان است و يکي از منابع اصلي اکتشاف و توليد نفت و گاز درياي خزر بوده و ترکمنستان در بخش شرقي اين حوضه نفتي بزرگ واقع شده است. در ناحيه نفت و گزا خيز حوضه فرو رفته کورا انزلي(يعني از جنوب غربي اين حوضه)ميادين نفت و گاز کشف شده است و در چاه اکتشاف نفت شماره 1 خزر حضور گازهاي وابسته به نفت از بوتان تا هگزان به اثبات رسيد. (ف.بيگدلي، 1375). در بخش آبهاي عميق انتهاي جنوب خزر مرکزي و آبهاي ايران که اصولا بخش فرونشسته و آبهاي عميق خزر را شامل مي گردد، ميادين نفتي(تاقديس ها) بزرگ ديده مي شود که در صورت پيشرفت تکنولوژي حفاري و نيز انجام عمليات مربوط به ساخت سکوهاي مختلف نيمه شناور در اين آبها مي توان به بهره وري بهينه از ذخاير نفت و گاز دست يافت (ف. بيگدلي، 1375).

روند تحولات نفتي در درياي خزر
 

با تبديل شدن مناطق ساحلي و کم عمق خزر به مناطق خشکي و تراوش طبيعي نفت در اين مناطق و فروزان شدن مشتعل هاي چاه هاي تفتي، مطالعات و فعاليت هاي ابتدايي در جهت اکتشاف نفت از صدها سال قبل آغاز شده است. با پيشرفت تکنولوژي حفاري وعمليات اکتشاف نفت، رفته رفته استخراج نفت و گاز در درياي خزر شروع و اين روند ادامه داشت تا اينکه پس از فروپاشي اتحاد جماهير شوروي، ميزان توليد کاهش يافته و مشعل ها يکي پس از ديگري خاموش شدند. بطور کلي، جمهوري هاي نفت خيز اطراف درياي خزر يعني آذربايجان، قزاقستان و ترکمنستان، سه کشور مهم و نفت خيز درياي خزر بوده که براي اجراي عمليات، مطالعات و تحقيقات منابع نفت و گاز در اين جمهوري ها، نياز به ميلياردها دلار سرمايه گذاري خارجي مي باشد که در اين راستا، جمهوري آذربايجان مدتي است که با اين قراردادها آشنا و به اقتصاد کشور خود کمک شاياني نموده است (ف.بيگدلي، 1375)
بهره برداري از منابع نفت و گاز در طول برآمدگي خزر جنوبي در شبه جزيره آپشرون در امتداد منطقه باکو تا ترکمنستان با قدمت يک صد ساله خود رفته رفته رو به کاهش گذاشته بود. قبل از فروپاشي نظام اتحاد جماهير شوروي در فلات قاره درياي خزر، در منطقه باکو بيش از هزار حلقه چاه نفت حفر گرديده بود. فعاليت هاي اکتشاف و استخراج نفت فلات قاره در آذربايجان از سال 1970 رو به کهش گذاشته بطوري که طبق آمار بدست آمده تا سال 1989، تنها 100 سکوي فعال در دريا وجود داشت.

مشکلاتي که در روند و پيشرفت اکتشاف نفت در درياي خزر و کشورهاي همجوار آن همواره موجود بوده است، شامل ضعف در آموزش انساني، پائين بودن کيفيت وسايل و آلات و ادوات اکتشاف و بهره برداري از لوله هاي حفاري و چاه ها، عدم کنترل صحيح گلهاي حفاري که مجموعه اين عوامل در آلودگي درياي خزر بي تاثير نبوده اند، مي باشد. همچنين در عمليات مربوط به حفاري و اکتشاف نفت همواره از مته هايي استفاده مي شود که در ساختمان آنها فلزات سنگين بکار رفته است و بنابراين اثرات سوء اين آلاينده ها بر منابع بيولوژيکي بسيار خطرناک است.
با وجود شناسايي منابع نفت و گاز در بخشهاي مختلف حوضه نفتي خزر جنوبي به خصوص واقع در جمهوري آذربايجان، عمليات اکتشاف بطور جدي تا زمان جنگ جهاني دوم انجام نشد؛ ولي پس از پايان اين جنگ، توجه خاصي به آن معطوف شده است. در دوره جنگ جهاني دوم ميدانهاي نفتي قفقاز و منابع نفت و گاز درياي خزر مورد توجه و بهره برداري روسها قرار گرفت؛ اما با رشد توليد نفت در مناطق ولگا- اورال و سيبري غربي، تمايل روسها به سرمايه گذاري در صنايع نفت و گاز آذربايجان کاهش يافت؛ ولي از سال 1378 علاقمندي کنسرسيوم هاي نفتي غربي به سرمايه گذاري در آذربايجان و...، سبب توجه بيشتر شرکت هاي نفتي روسي نيز به اين منطقه (و البته با تکنيک هاي جديد غربي)گرديد. کشور ايران فعاليتهاي اکتشاف نفت خود در حوضه جنوبي درياي خزر را از سال 1346 آغاز نمود و اين فعاليتها همچنان ادامه دارد. بطوريکه سازمان محيط زيست و شرکت ملي نفت ايران (پژوهشگاه نفت)، در مناطق مختلف حاشيه جنوبي درياي خزر، ايستگاه هاي اقيانوس شناسي بنا کرده است که گزارشاتي از محاسبه و اندازه گيري پارامترهاي مختلف آب را بطور مداوم براي سهولت در امور اکتشاف و بهره برداري و نيز عمليات حفاري چاه هاي نفت ارائه مي دهد. اين پارامترها عبارتند از: درجه حرارت آب، هدايت الکتريکي، اکسيژن محلول، شوري آب، PH، و... که اين عمليات زيست محيطي با همکاري جدي بخش شيمي دانشگاه صنعتي شريف به مراحل جديد و مدون رسيده است (1379).
مطالعه و بررسي بر روي عمليات نفتي و گازي در بسياري از کناره هاي درياي خزر و به موازات دامنه هاي شمالي البرز آغاز شده و گزارشات مشروحي نيز از عملکرد اين عمليات داده شده است. بر اساس اطلاعات زمين شناسي حاصل از حفاري چاه ها در ناحيه سواحل جنوب درياي خزر، حدود 1500 متر ضخامت نهشته هاي پليوسن در مناطق ساحلي درياي خزر گزارش شده که اين نهشته ها حاوي مقادير قابل توجهي از مواد آسفالتي و منابع نفتي بوده است. مطالعات ژئوشيميايي پژوهشگاه صنعت نفت (1379)نيز ثابت نموده است که نهشته هاي دوره ميوسن سواحل خزر جنوبي (سواحل ايران)به عنوان سنگ منشأ، قادر به زايش 5 تا 10 ميليارد بشکه نفت خام مي باشند(م.موسوي روح بخش، 1379)(شکل1.)

1-بيگدلي، فرح، 1375، اقيانوس شناسي درياي خزر، پايان نامه کارشناسي ارشد، دانشگاه آزاد اسلامي واحد تهران شمال، 247 صفحه.
2-موسوي روح بخش، محمد، 1370، چينه شناسي زيستي خزر جنوبي، دو کفه اي ها و شکم پايان آن، پايان نامه کارشناسي ارشد، دانشگاه آزاد اسلامي، واحد تهران شمال، 103 صفحه.
3-موسوي روح بخش، محمد، 1379، زمين شناسي درياي خزر، انتشارات سازمان زمين شناسي کشور، 165 صفحه.
4-اصنافي، محمدرضا، 1381، چينه شناسي زيستي نهشته هاي ميوسن جنوب درياي خزر، پايان نامه کارشناسي ارشد، دانشگاه شهيد بهشتي، 140 صفحه
منبع: ماهنامه اطلاعات علمي شماره 366