درس‌هايي از قرآن كريم در ارتباط با دنياي جانوران (3)

7.خدمات جانوران به انسان
 

تسخير موجودات
 

در آيات متعددي از قرآن كريم تسخير طبيعت براي آدمي ذكر شده است: 164/ بقره، 32/ ابراهيم، 14/ نحل، 66 -70/ اسراء، 65/ حج، 13 -12/ جاثيه، 12/ فاطر، 46/ روم، 2/ رعد و 20/ لقمان.
استاد شهيد مرتضي مطهري (ره) در مورد تسخير مي‌نويسند: “در قرآن از مسخر كردن ماه، خورشيد، شب، روز، دريا، نهرها، كوه‌ها (براي داود پيغمبر)، باد (براي سليمان) و هر چه در آسمان و زمين است (براي انسان) ياد شده است. بديهي است كه در همه‌ي اين موارد، مقصود اين است كه اين امور طوري آفريده شده‌اند كه رام انسان و مورد استفاده و بهره‌برداري انسان هستند”.
مرحوم علامه طباطبايي (ره) در تفسير آيات 13 -12 جاثيه مي‌نويسند: “معناي تسخير آنچه در آسمان‌ها و زمين است براي انسان، اين است كه اجزاي عالم مشهود همه بر طبق يك نظام جريان دارد و نظامي واحد بر همه‌ي آنها حاكم است و بعضي را به بعض ديگر مرتبط و همه را به انسان مربوط و متصل مي سازد و در نتيجه در انسان خود از موجودات عليا و سفلي منتفع مي شود و روز به روز دامنه انتفاع و بهره‌گيري جوامع بشري از موجودات زميني و آسماني گسترش مي‌يابد و آنها را از جهات گوناگون واسطه‌ي رسيدن به اغراض خود يعني مزاياي حياتي خود قرار مي دهد پس به همين جهت تمامي اين موجودات مسخر انسانند”.
مي توان استنباط نمود كه از نظر جهان‌بيني، اسلام آن‌گونه به انسان ارزش و مقام داده شده كه خداوند همه‌ي موجودات ديگر را مسخر اين انسان ساخته است و از او خواسته از اين مواهب در جهت بهره‌گيري از فضل خدا كمك گيرد و سپاسگزار نعم الهي باشد.

برخي مصاديق بهره‌مندي انسان از حيوان
 

در قرآن كريم علاوه بر اشارات كلي در مورد خدمت حيوانات به انسان (وَ الأَنْعَامَ خَلَقَهَا لَكُمْ: 5/ نحل...) به برخي بهره‌مندي‌هاي انسان از حيوانات اشاره شده است:

رفع نيازهاي غذايي
 

در آيات 81 -79/ غافر (مؤمن)، 142/ انعام و 5/ نحل، بهره‌گيري غذايي انسان از چهارپايان و در آيه‌ي 14/ نحل، بهره‌مندي از اغذيه‌ي دريايي مطرح شده است. علاوه بر استفاده‌ي انسان از گوشت حيوانات، در آيه 66 سوره‌ي نحل با تعابير زيبا، به استفاده از شير دامها نيز اشاره شده است: “وَ إِنَّ لَكُمْ فِي الأَنْعَامِ لَعِبْرَهًًْ نُّسْقِيكُم مِّمَّا فِي بُطُونِهِ مِن بَيْنِ فَرْثٍ وَ دَمٍ لَّبَنًا خَالِصًا سَآئِغًا لِلشَّارِبِينَ”: و البته براي شما ملاحظه حال چهارپايان همه عبرت و حكمت است كه ما از ميان سرگين و خون، شير پاك مي‌نوشانيم كه براي همه نوشندگان گواراست.

استفاده براي سواري
 

آيه‌هاي 81 -79 سوره‌ي غافر چنين است: “ اللَّهُ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَنْعَامَ لِتَرْكَبُوا مِنْهَا وَ مِنْهَا تَأْكُلُونَ ـ وَ لَكُمْ فِيهَا مَنَافِعُ وَ لِتَبْلُغُوا عَلَيْهَا حَاجَةً فِي صُدُورِكُمْ وَ عَلَيْهَا وَ عَلَى الْفُلْكِ تُحْمَلُونَ ـ وَ يُرِيكُمْ آيَاتِهِ فَأَيَّ آيَاتِ اللَّهِ تُنكِرُونَ”. خداست، آنكه براي شما آدميان، چهارپايان را آفريد تا بر بعضي سوار شويد و از برخي تغذيه كنيد ـ و نيز منافع بسيار ديگر از آنها ببريد و حوائج مورد نظر خود را به وسيله‌ي آنها رفع كنيد و بر كشتي در آب سوار شويد ـ و خدا آيات خود را به شما ارائه مي دهد پس كدام يك از آيات الهي را مي توانيد، انكار كنيد.

حمل بار
 

در آيات 142/ انعام و 7/ نحل به اين امر اشاره شده است چنانچه در مورد آخر آمده است: “وَ تَحْمِلُ أَثْقَالَكُمْ إِلَى بَلَدٍ لَّمْ تَكُونُواْ بَالِغِيهِ إِلاَّ بِشِقِّ الأَنفُسِ إِنَّ رَبَّكُمْ لَرَؤُوفٌ رَّحِيمٌ”. و (حيوانات) بارهاي سنگين شما را كه جز به مشقت زياد نمي توانيد ببريد از شهري به شهر ديگر مي‌برند كه خداي تعالي درباره‌ي شما رئوف و مهربان است.”
آيه 142/ انعام نيز چنين است: “وَ مِنَ الأَنْعَامِ حَمُولَةً وَ فَرْشًا كُلُواْ مِمَّا رَزَقَكُمُ اللّهُ وَ لاَ تَتَّبِعُواْ خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُّبِينٌ”. از بعضي حيوانات استفاده برابري و سواري كنيد و بخوريد از آنچه خدا روزي شما كرده و از پي اغواي شيطان نرويد كه او دشمن آشكار شماست.”

بهره‌گيري روحي و رواني
 

در برخي آيات كريمه قرآن، آثار آرامش و نشاط‌ آفرين جلوه‌هاي طبيعت يادآوري شده است چنانچه در آيه‌ي 6 سوره‌ي نحل، به زيبايي و جمال هنگام آمد و شد حيوانات از چراگاه و در آيه‌ي 69 سوره بقره به رنگ حيوانات و اثر نشاط‌بخش آن (رنگ زرد) اشاره مي‌كند. آيه‌ي 6 سوره‌ي نحل چنين است: وَ لَكُمْ فِيهَا جَمَالٌ حِينَ تُرِيحُونَ وَ حِينَ تَسْرَحُونَ. و صحنه آمد و شد حيوانات از چراگاه براي شما زيباست” علاوه بر اين، خود “سواركاري” سبب تجديد نشاط روحي است چنانچه از حضرت رضا (ع) نقل شده است كه: الطيب نشره و العسل نشره و الركوب نشره و النظر الي الخضره نشره: بوي خوش، عسل، سواركاري و نگاه كردن به سبزه‌زارها باعث نشاط روحي است. (14)

استفاده‌ي نظامي
 

چنانچه از قبل اشاره شد در قرآن كريم بر تقويت نظامي تأكيد شده است و از جمله فرموده است: وَ أَعِدُّواْ لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّهًٍْ وَ مِن رِّبَاطِ الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدْوَّ اللّهِ وَ عَدُوَّكُمْ...” (60/ انفال): و شما (اي مؤمنان) در مقام مبارزه با آنها خود را مهيا كنيد و تا آن حد كه بتوانيد از آذوقه و آلات جنگي و اسبان سواري براي تهديد دشمنان خدا و دشمنان خودتان فراهم سازيد...

استفاده از پوشش
 

از موارد ديگر استفاده از حيوانات كه در قرآن به آنها اشاره شده است، استفاده براي تهيه‌ي لباس مي باشد: آيه 5 سوره‌ي نحل: “وَ الأَنْعَامَ خَلَقَهَا لَكُمْ فِيهَا دِفْءٌ وَ مَنَافِعُ وَ مِنْهَا تَأْكُلُونَ”: و چهارپايان را براي انتفاع شما آفريد تا از خود به موي و پشم آنها دفع سردي و گرمي كرده و از آنها غذاي خود را فراهم كنيد.
همچنين به ايجاد منزل با استفاده از پوشش حيوانات اشاره شده است: آيه‌ي 80/ نحل: “وَ اللّهُ جَعَلَ لَكُم مِّن بُيُوتِكُمْ سَكَنًا وَ جَعَلَ لَكُم مِّن جُلُودِ الأَنْعَامِ بُيُوتًا تَسْتَخِفُّونَهَا يَوْمَ ظَعْنِكُمْ وَ يَوْمَ إِقَامَتِكُمْ وَ مِنْ أَصْوَافِهَا وَ أَوْبَارِهَا وَ أَشْعَارِهَا أَثَاثًا وَ مَتَاعًا إِلَى حِينٍ”: و خدا براي سكونت دائم شما منزلها و براي سكونت موقت شما خيمه‌هايي از پوست چهارپايان قرار داد تا وقت حركت و سكون سبك وزن و قابل انتقال باشد و از پشم و كرك و موي آنها اثاثيه‌ي منزل و متاع و اسباب زندگي و لباس‌ها خلق فرمود تا در زندگي دنيا از آن استفاده كنيد.

الهام‌گيري علمي از طبيعت (بيونيك)
 

حيوانات در موارد بسياري، معلم انسان بوده‌اند چنانچه دفن جسد را قابيل از كلاغ آموخت (31/ مائده).
از حضرت صادق (ع) نقل شده كه فرمودند: فالصناعه مأخوذه من الخلقه... پس صنعت از خلقت گرفته شده است.
بيونيك (Bioniques) روش مطالعه‌ي اعمال، مشخصات و پديده‌هاي دنياي زنده و بهره‌گيري از آنها براي دستيابي به روش‌ها و وسايل جديد در دنياي ماشين‌ها است. پيشرفت دانش بشري تا حد زيادي مرهون الهام از طبيعت و تقليد از آفريده‌هاي خداوند است. ساختن هواپيما، زيردريايي، پرورش نوزاد در شرايط مصنوعي و ... نمونه‌هايي از اين موارد هستند.

نگهباني
 

از همراهي سگ با اصحاب كهف شايد بتوان اين نوع استفاده را درك نمود (آيات 22 -18/ كهف): ... “وَ كَلْبُهُم بَاسِطٌ ذِرَاعَيْهِ بِالْوَصِيدِ...” و سگ آنها با دستان گشوده بر در غار بود.

استفاده براي قرباني
 

از استفاده‌هاي ديگر برخي حيوانات، انجام عمل عبادي قرباني كردن است: “ لَن يَنَالَ اللَّهَ لُحُومُهَا وَ لَا دِمَاؤُهَا وَ لَكِن يَنَالُهُ التَّقْوَى مِنكُمْ كَذَلِكَ سَخَّرَهَا لَكُمْ لِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَ بَشِّرِ الْمُحْسِنِينَ” (37/ حج). هرگز گوشت و خون اين قربانيها نزد خدا به درجه قبول نمي‌رسد بلكه تقواي شما است كه به پيشگاه قبول او، خواهد رسيد و اين بهايم را مسخر شما ساخته تا خداوند كه شما را هدايت فرمود تكبير و تسبيح گويد و تو اي رسول، نيكوكاران را بشارت ده.

ارضاي جمال و زينت‌طلبي انسان
 

در حيوانات، جلوه‌هايي از جمال و زيباي وجود دارد كه به ارضاي حسن تزين و زينت‌خواهي آدمي كمك مي‌كند. موارد زير مصاديقي از اين امر هستند:
استخراج زيورهاي دريايي با منشاء حيواني (آيه 14 سوره نحل)
زينت‌دهي خود به اسبهاي نيكو (داستان اسبان حضرت سليمان (ع))
در آيه‌ي 8 سوره‌ي نحل: “وَ الْخَيْلَ وَ الْبِغَالَ وَ الْحَمِيرَ لِتَرْكَبُوهَا وَ زِينَهًًْ وَيَخْلُقُ مَا لاَ تَعْلَمُونَ”: و اسب و استر و حمار را براي سواري و تجمل مسخر شما گردانيد و چيز (هاي) ديگري كه شما نمي‌دانيد مي‌آفريد.

استفاده درماني
 

چنانچه عسل را به عنوان فرآورده‌اي از حيوان (زنبور عسل) مدنظر قرار دهيم در قرآن كريم به وضوح و آشكار آمده است: فِيهِ شِفَاء لِلنَّاسِ (69/ نحل).

ساير موارد
 

در برخي آيات قرآني، استفاده از حيوانات به طور عام هم مطرح شده از جمله در آيه‌ي 80 سوره‌ي غافر آمده است: “وَ لَكُمْ فِيهَا مَنَافِعُ...” و نيز در آيه‌ي 5 سوره‌ي نحل: “وَالأَنْعَامَ خَلَقَهَا لَكُمْ فِيهَا دِفْءٌ وَ مَنَافِعُ وَ مِنْهَا تَأْكُلُونَ” و همچنين در آيه‌ي 132 -133 “سوره شعراء: “وَ اتَّقُوا الَّذِي أَمَدَّكُم بِمَا تَعْلَمُونَ ـ أَمَدَّكُم بِأَنْعَامٍ وَ بَنِينَ: “در برابر خداوندي كه شما را به آنچه خود مي‌دانيد قوت بخشيد تقوا داشته باشيد. شما را با آفرينش چهارپايان و فرزندان كمك نمود.
قابل استنباط است كه راه انتفاع انسان، علاوه بر مصاديق گفته شده همچنان وجود دارد شايد بيوتكنولوژي يكي از اين موارد باشد.

8.درسهاي اخلاقي در مواجهه با جانوران
 

در قرآن كريم از آيات مربوط به حيوانات، درسهاي اخلاقي فراواني مي توان آموخت كه برخي به آنها اشاره مي شود:

لزوم عبرت‌آموزي از زندگي حيوانات
 

در آيات 22 -21 سوره‌ي مؤمنون آمده است: “وَ إِنَّ لَكُمْ فِي الْأَنْعَامِ لَعِبْرَهًًْ نُّسقِيكُم مِّمَّا فِي بُطُونِهَا وَ لَكُمْ فِيهَا مَنَافِعُ كَثِيرَهًٌْ وَ مِنْهَا تَأْكُلُونَ ـ وَ عَلَيْهَا وَ عَلَى الْفُلْكِ تُحْمَلُونَ” و البته براي شما در مطالعه حال چهارپايان اهلي عبرت خواهد بود كه از شير خود به شما بياشامند و در آنها براي شما منافع بسياري است و از گوشت آنها نيز تناول مي‌كنيد.
و نيز آيات 67 -66 سوره‌ي نحل: “وَ إِنَّ لَكُمْ فِي الأَنْعَامِ لَعِبْرَهًًْ نُّسْقِيكُم مِّمَّا فِي بُطُونِهِ مِن بَيْنِ فَرْثٍ وَ دَمٍ لَّبَنًا خَالِصًا سَآئِغًا لِلشَّارِبِينَ ـ وَ مِن ثَمَرَاتِ النَّخِيلِ وَ الأَعْنَابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَكَرًا وَ رِزْقًا حَسَنًا إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَهًًْ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ”: و البته براي شما ملاحظه‌ي حال چهارپايان اهلي همه عبرت و حكمت كه ما از ميان سرگين و خون شير پاك مي‌نوشانيم كه در طبع همه نوشندگان گوارا است ـ و هم از ميوه‌هاي درخت خرما و انگور كه از آن نوشابه‌هاي شيرين و رزق حلال و نيكو به دست آورند. در اين كار نيز نشانه قدرت حق، براي خردمندان پديدار است.
نكته قابل توجه اينكه پس از گفت‌وگوي حضرت سليمان (ع) با مورچه، اين پيامبر بزرگ الهي از خداوند درخواست شكر نعمت و عمل صالح و دخول در رحمت حق همراه با بندگان صالح را مي‌نمايد (18 -19/ نمل).

امثال قرآني
 

در تعداد زيادي از آيات قرآن، حيوانات به عنوان مثال‌هايي براي انسانهاي مختلف يا حالت‌هاي مختلف انسان آورده شده است. استفاده از مثل، يكي از بهترين شيوه‌ها و مؤثرترين روش‌هاي تربيتي است. در اينجا برخي مثال‌ها اشاره مي شود:
-خداوند از مثال زدن به پشه و حتي كمتر از آن حيا نمي‌كند: 26/ بقره.
-تشبيه درك كفار از حق به عدم درك گوسفندان از ندا و سخن چوپان: 171/ بقره.
-تشبيه امكان بهشت رفتن مستكبران لجوج به امكان عبور شتر از سوراخ سوزن! (40/ اعراف).
-تشبيه عالم منحرف و دنياپرست به سگ (هار): 177 -175/ اعراف.
-مثال مگس و ناتواني انسان در آفريدن او يا حفظ چيزهاي خود در برابر او (73/ حج).
-تشبيه عبادت غير حق به سستي خانه‌ي عنكبوت (43 -41/ عنكبوت).
-تشبيه عالم بي عمل به درازگوش حامل كتاب (5/ جمعه).
-تشبيه صداي ناهنجار و بلند به صداي خر (19/ لقمان).
-تشبيه حالت انسان‌ها در قيامت به فرار خران گريزان از شير درنده (51 -49/ مدثر).
-تشبيه برخاستن انسان‌ها از قبر در قيامت مانند ملخ‌هاي پراكنده (7 -6/ قمر).
-تشبيه انسان در قيامت مثل ملخ‌هاي پراكنده (4/ قارعه).
-تشبيه شراره آتش دوزخ به شتران زردموي (33 -28/ مرسلات).
-تشبيه انسان مشرك به موجود هدف مرغان شكاري هوا (32 -31/ حج).
-تشبيه بهره‌مندي كفار از دنيا به خوردن چهارپايان (12/ محمد (ص)).
اين تشبيهات و امثال بسيار زيبا براي بيدار كردن دل انسان ها و به تفكر واداشتن آن‌هاست. چنانچه در آيه‌ي 21 سوره‌ي حشر مي فرمايد: “وَ تِلْكَ الْأَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ” اينها مثال‌هايي است كه براي مردم مي‌زنيم، شايد در آن بينديشند (1 و 6).

مقايسه انسان و حيوان
 

هر چند در قرآن كريم، جايگاه بسيار والايي براي انسان قائل شده است و حتي پس از بيان آفرينش او، به خالق انسان آفرين گفته است: فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ (14 -12/ مؤمنون) اما انسان‌هاي هواپرست كه خود را از شنيدن و درك حقايق محروم ساخته‌اند، همانند حيوانات و بلكه بدتر از آنها مي‌داند:
أَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ أَفَأَنتَ تَكُونُ عَلَيْهِ وَكِيلًا ـ أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَكْثَرَهُمْ يَسْمَعُونَ أَوْ يَعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلَّا كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِيلًا (43 -44/ فرقان).
إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِندَ اللّهِ الصم البکمُ الذين لا يعقلونَ(22/انفال).
إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِندَ اللّهِ الَّذِينَ كَفَرُواْ فَهُمْ لاَ يُؤْمِنُونَ ـ الَّذِينَ عَاهَدتَّ مِنْهُمْ ثُمَّ يَنقُضُونَ عَهْدَهُمْ فِي كُلِّ مَرَّهًٍْ وَ هُمْ لاَ يَتَّقُونَ (55 -56/ انفال).
چون شوي همره حوران بهشتي كه ترا
همه در آب و گياه است نظر چون انعام
حيوانات و اعجاز انبياي الهي
در برخي آيات قرآن، در قالب بيان معجزات انبياي الهي، از حيوانات سخن گفته شده كه مطالعه آنها براي آدمي عبرت‌آموز است از جمله:
-داستان معجزات حضرت موسي عليه‌السلام: تبديل عصا به اژدها و باطل كردن سحر فرعونيان 32 -30/ شعراء، 107/ اعراف، 20 -19/ طه.
داستان خواب صد ساله حضرت عزير عليه‌السلام و مرگ و زندگي الاغ او (259/ بقره).
حيوانات واسطه نزول عذاب الهي
در تعدادي از آيات كريم، ضمن بيان عذاب اليم گذشته، از حيوانات به عنوان واسطه نزول عذاب الهي ذكري شده است از جمله:
-داستان اصحاب فيل و انهدام آنها توسط طير ابابيل (سوره فيل).
-عذاب بني‌اسرائيل با طوفان، ملخ، شپشك و وزغ و خون (133/ اعراف).
مسخ انسان به حيوان از جمله عذابهاي الهي
در برخي آيات قرآن، به عقوبت مسخ انسان به حيوان (بوزينه، خوك) در مورد متمردان از امر الهي (اصحاب سبت) اشاره شده است (آيات 65 -66/ بقره، 60/ مائده و 166/ اعراف).
حيوانات وسايل آزمايش آدمي و تأكيد بر عدم وابستگي به آنها
فوائد گوناگون حيوانات كه به آنها اشاره شد و همزيستي و مجاورت انسان با آنها مي تواند سبب علاقه شديد انسان به آنها شده به نحوي كه نوعي وابستگي شديد براي او ايجاد كند و سبب غفلت آدمي از حق شود. به عبارت ديگر حيوانات از اسباب ابتلاء آدمي هستند.
از آيات 14 -15 سوره‌ي آل‌عمران چنين مطلبي قابل نتيجه‌گيري است: “زُيِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ مِنَ النِّسَاء وَ الْبَنِينَ وَ الْقَنَاطِيرِ الْمُقَنطَرَهًِْ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّهًِْ وَ الْخَيْلِ الْمُسَوَّمَهًِْ وَ الأَنْعَامِ وَ الْحَرْثِ ذَلِكَ مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَ اللّهُ عِندَهُ حُسْنُ الْمَآبِ ـ قُلْ أَؤُنَبِّئُكُم بِخَيْرٍ مِّن ذَلِكُمْ لِلَّذِينَ اتَّقَوْا عِندَ رَبِّهِمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَ أَزْوَاجٌ مُّطَهَّرَهًٌْ وَ رِضْوَانٌ مِّنَ اللّهِ وَ اللّهُ بَصِيرٌ بِالْعِبَادِ”.
براي مردم حب شهوات نفساني كه عبارت از ميل به زنان و فرزندان و هميانهاي زر و سيم و اسبهاي نشاندار نيكو و چهارپايان و مزارع و املاك است در نظر زيبا و دلفريب است ليكن اينها همه، متاع زندگاني فاني دنياست و منزلگاه بازگشت نيكو نزد خداست ـ بگو اي پيامبر، مي‌خواهيد شما را به بهتر از اينها كه محبوب شماست آگاه كنم. براي آنها كه تقوي پيشه كنند نزد خدا باغهاي بهشتي است كه زير درختان آن نهرها جاري است و در آن جاويد متنعم هستند و زنان پاكيزه و آراسته و خشنودي خدا براي آنهاست و خداوند به حال بندگان بيناست.
در قرآن كريم در آيات 30 -33 سوره “ص” به داستان حضرت سليمان (ع) و علاقمندي او به اسبان اشاره شده است:
“و به داود، فرزندش سليمان را عطا كرديم او بسيار نيكو بنده‌اي بود زيرا به درگاه خدا (با تضرع و زاري) رجوع مي‌كرد ـ ياد كن وقتي را كه بر او اسبهاي بسيار تندرو و نيكو، هنگام عصر ارائه دادند (او به بازديد اسبان پرداخت). در آنجا گفت افسوس كه من از علاقه و حب اسبهاي نيكو از ذكر نماز خدا غافل شدم تا آنكه آفتاب در حجاب شب رخ بنفهت ـ آنگاه به فرشتگان موكل آفتاب خطاب كرد (كه به امر خدا) آفتاب را بر من باز گردانيد (چون برگشت) او نماز كرد و شروع به دست كشيدن بر ساق و گردن اسبان كرد (و همه را براي جهاد در راه خدا وقف كرد).”

شكرگزاري حق به خاطر نعمت حيوانات
 

انسان خردمند با تدبر در نعمت‌هاي الهي و از جمله نعمت‌هاي حيواني و سفره گسترده‌ي آن همواره يادآور احسان الهي و شكرگزار او خواهد بود چنانچه در آيات 35 -26 سوره‌ي حج، پس از بيان فرمان الهي به حضرت ابراهيم عليه‌السلام براي آماده‌سازي خانه خدا جهت زيارت خلق و دعوت از مردم براي تشرف به آنجا آمده است:
لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَ يَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِي أَيَّامٍ مَّعْلُومَاتٍ عَلَى مَا رَزَقَهُم مِّن بَهِيمَهًِْ الْأَنْعَامِ فَكُلُوا مِنْهَا وَ أَطْعِمُوا الْبَائِسَ الْفَقِيرَ...”: تا در آنجا منافع بسيار براي خود فراهم ببينند و نام خدا را در ايامي معين ياد كنند كه ما آنها را از حيوانات بهايم روزي داديم تا از آن تناول كنند و فقيران بيچاره را نيز طعام دهند. ذكر و ياد خدا، بهره‌گيري از نعمت‌ها و اطعام فقرا به وسيله آنها و استفاده از حيوانات و فرآورده‌هاي آنها در مسير رضايت الهي مي تواند از مصاديق شكرگزاري حق باشد.

احترام به حيوانات
 

با توجه به آيات مربوط به حيوانات در قرآن كريم و به خصوص اگر آنها را بهره‌مند از شعور و نيز معرفت نسبت به حق بدانيم، بايد به آنها در حد خود احترام گذاشت و ضمن رعايت حقوق آنها، از ايذاء حيوانات و تضييع حقوق آنها اجتناب نمود. امام خميني (ره) در نامه‌اي به فرزند خود حجة‌الاسلام و السلمين حاج سيد احمد خميني (ره) مي‌نويسد: پسرم! اگر مي تواني با تفكر و تلقين نظر خود را نسبت به همه‌ي موجودات به ويژه انسان ها، نظر رحمت و محبت كن مگر نه اين است كه كافه‌ي موجودات از جهات عديده كه به احصاء در نيايد مورد رحمت پروردگار عالميان مي‌باشند، مگر نه آنكه “وجود” و “حيات” و ... از رحمت‌ها و موهبت‌هاي الهي است كه گفته‌اند: “كل موجود مرحوم” ... پس چرا آنچه و آنكس كه مورد عنايت و الطاف و محبت‌هاي الهي است مورد محبت ما نباشد؟ و اگر نباشد اين نقصي نيست براي ما؟! و كوتاه‌بيني و كوتاه نظري نيست؟! (19).
يكي از شاگردان امام راحل قدس سره شريف نيز مي گويد: يك روز امام در درس خارج فرمودند: من تصميم دارم به هيچ موجودي از موجودات خداي متعال جسارت نكنم. (26)
9.موارد فقهي مربوط به جانوران
در آيات متعددي از قرآن احكام فقهي مربوط به حيوانات آمده است از جمله احكام مربوط به:
-دستور خوردن طيبات: 114 / نحل.
-حليت حيوانات حلال گوشت: 144 -143/ انعام، 1/ مائده.
-احكام ذبح و شكار توسط حيوانات شكاري: 4 -3 / مائده، 36/ حج.
-حرمت خوردن گوشت خوك، ميته، خون، حيوانات ذبح نشده يا ذبح شده با نام غير خدا، خفه شده، پرت شده از بلندي، مرده بر اثر شاخ حيوان ديگر، حيوانات قرباني شده براي بتها و ... 115/ نحل، 145/ انعام، 3/ مائده، 138/ انعام.
-حرمت صيد حرم وكفاره آن: 95/ مائده، 2 -1/ مائده.
-نهي از حرمتهاي بي مورد: 145 -144/ انعام، 150 -148/ انعام.
-رفع حرمت در موارد اضطرار: 115/ نحل.
-حرمتهاي خاص قوم يهود: 146 / انعام.

10.سوء استفاده از جانوران
 

جانواران نيز همانند ساير آفريده‌هاي خداوند ممكن است، مورد سوء استفاده قرار گيرند. در قرآن كريم مواردي از سوء استفاده ازجانوران تصريح شده است:

بت ‌پرستي
 

حيوانات را به عنوان معبود خود شمردن و يا آنان را پيشكش و نصيب بتها شمردن از انحرافات بشر در طول تاريخ بوده است. در آيات 121 -116 سوره نساء ضمن تأكيد بر نابخشودگي شرك، به گمراهي آشكار آن اشاره نمود و برنامه‌هاي شيطان براي ضلالت انسان را مي‌شمارد كه از جمله‌ي آن‌ها بريدن گوش حيوانات (به عنوان علامت سهم بتها) مي باشد.
آيات 139 -136 سوره انعام نصيب قرار دادن از محصولات گياهي و حيوانات براي بتها را مورد نكوهش قرار مي دهد. در اين آيات از برخي رسوم جاهلي در تقسيم گوشت نيز سخن رفته است: “وَ قَالُواْ مَا فِي بُطُونِ هَذِهِ الأَنْعَامِ خَالِصَةٌ لِّذُكُورِنَا وَ مُحَرَّمٌ عَلَى أَزْوَاجِنَا وَ إِن يَكُن مَّيْتَةً فَهُمْ فِيهِ شُرَكَاء سَيَجْزِيهِمْ وَ صْفَهُمْ إِنَّهُ حِكِيمٌ عَلِيمٌ”: و گفتند آنچه در شكم اين چهارپايان است مخصوص مردانست و بر زنان ما حرام خواهد بود و اگر مرده باشد همه زنان و مردان درآن شريك باشند آن‌ها به مجازات اين گفتار زشت و توصيفات باطل به زودي مي‌رسند كه خدا به كيفر خلق درست كردار و داناست.

داستان گوساله سامري:
 

در آيات متعددي از قرآن كريم، به ارتجاع قوم موسي عليه السلام از توحيد به گوساله‌پرستي با فتنه‌ي سامري پرداخته شده است: 89 -88/ طه، 93 -92/ بقره، 54 -51/ بقره، 152 -148/ اعراف.
به نظر مي‌رسد، نگاه اجمالي به اوضاع فرهنگي جهان معاصر، موارد زيادي از سوء استفاده از حيوانات را در برابر ديدگان ما آشكار سازد كه بيان مبسوط آن‌ها از حوصله اين مجموعه خارج است.

11.موارد ديگر:
 

علاوه بر موارد گفته شده، مطالب ديگري در ارتباط با حيوانات از قرآن كريم قابل استخراج است كه عناوين آن‌ها عبارتست از:
-خروج “دابه” از زمين (81/ نمل)
-حكومت حضرت سليمان (ع) برحيوانات و موضوع رسيدگي به آن‌ها و تأديب آنان (21 -16/ نمل)
-هم‌نوايي پرندگان با حضرت داود عليه السلام (10/ سباء، 20 -17 / ص و 79 / انبياء)
-قرباني در حج (37 / حج).
-وابستگي انسان و دام به گياهان: (32 / عبس و 33 / نازعات).
-دستور ذبح گاو توسط بني‌اسرائيل، نحوه‌ي انتخاب گاو، رنگ آن (71 -67/ بقره).
-ديدن حيوانات در خواب و تعيبر خواب انسان درمورد حيوانات (49 -43 و 36/ يوسف و 60 / اسراء).
-ماهي غذاي سفره‌ي حضرت موسي (ع) و بازگشت آن به دريا.... ( 64 -60/ كهف).
-داستان اصحاب سبت (166 -163/ اعراف).
-داستان حضرت يونس (ع) و ابتلا در شكم ماهي (50 -48/ قلم، 148 -139/ صافات و 78 -77/ انبياء)
-قضاوت حضرت داود و حضرت سليمان (ع) در مورد گوسفندان مورد اختلاف (17 -24/ ص و 78/ انبياء...)
-آزمايش حضرت ابراهيم (ع) براي قرباني كردن حضرت اسماعيل (ع) و جايگزيني گوسفند به جاي آن (107/ صافات.)
-اتهام زدن به حيوانات (ربودن حضرت يوسف عليه السلام توسط گرگ) (18 -13/ يوسف).
-خطرات حيوانات وحشي (گرگ) براي انسان (18 -13/ يوسف).
-حيوانات، وسايل نمايش تحقق قدرت الهي: داستان چهار پرنده مرده و زنده كردن آن‌ها به درخواست حضرت ابراهيم (ع) (260/ بقره).
-دميدن درگل (شكل پرنده) و ايجاد پرنده زنده‌ي توسط حضرت عيسي (ع) (110/ مائده)
-پذيرايي از مهمان با گوساله، توسط حضرت ابراهيم (س) : (27 -26/ ذاريات و 69/ هود).

12.جمع بندي
 

آنچه در اين مقاله‌ي فهرست وار عرضه شد به خوبي نشان مي دهد درياي عميق معارف قرآني، بسياري درهاي ارزشمند دارد كه بهره‌گيري از آن‌ها نيازمند تحقيق و تفحص و غواصي است. قرآن كتاب زندگي و كتاب هدايت بشريت است بنابراين آنچه درآن آمده، كلام خداوندي است كه خالق انسان و همه موجودات است بديهي است انسان وقتي خواهد توانست زندگي مبارك و حيات طيبه‌اي داشته باشد كه حيات مادي خود را نيز در چهارچوب تعاليم اسلام برنامه ريزي نمايد به عبارت ديگر؛ فرهنگ اسلامي بستر زمينه‌اي زيست او را تشكيل دهد. بر اين اساس تأكيد مي شود اصول اساس روابط انسان و حيوان بر اساس آموزه‌هاي اسلامي و تعاليم قرآني تنظيم شود و علاوه بر آنكه مد نظر متصديان امور و تابلو راهنماي هميشگي مسئولان امور دام و .... قرار گيرد به عنوان بخشي از آموزش دانشجويان رشته‌هاي مربوط به آن قرار گيرد. اهتمام متخصصان دانشگاه و تشريك مساعي با انديشمندان حوزوي نتايج بيشتري در اين رابطه به دست خواهد آمد. انشاءالله.

پي‌نوشت‌ها:
 

1-لؤلؤ (مرواريد، درّ): جسم جامد و براق و نسباً سختي كه از انجماد ترشحات مخاط بدن انواعي از نرم تنان دو كفه‌اي به نام “صدف مرواريد” حول اجسام خارجي (يك ريزه شدن با نوزاد برخي كرمها و نيز ماده‌اي خارجي كه مزاحم بدن حيوان باشد) به وجود مي‌آيد... مرواريد از احجار كريمه است و در جواهرسازي مصرف مي شود.
2-مرجان: مرواريد، بسد، پايه‌ي آهكي مرجان قرمز كه جزء سنگهاي كريمه است و در جواهرسازي مورد استعمال دارد.
3- مَنْ: ماده‌اي است چسبناك كه از استحصالات شيره گياهي است و از تركيب قندهاي مختلف تشكيل شده و به طور طبيعي يا بر اثر گزش حشرات و يا با ايجاد شكاف در تنه غالب درختان به خارج ترشح مي شود. اين ماده در ابتداي خروج شربتي شكل است ولي پس از مدتي در هوا منجمد شده تبديل به نوعي شكرك مي‌گردد. كلمه “منّ” عبري است و در تورات و قرآن ذكر شده است و غذايي است كه خدا براي بني‌اسرائيل فرستاد (2). در مورد ماهيت “منّ” بين محققين اختلاف نظر وجود دارد.
 

فهرست منابع:
1 -قرآن كريم -ترجمه‌ي مرحوم الهي قمشه‌اي
2 -ابوالحب -جليل: نگاهي به دنياي حيوانات در قرآن كريم، ترجمه‌ي تقي متقي، بوستان كتاب قم (انتشارات دفتر تبليغات اسلامي قم)، 1380.
3 -آمدي قمي -منير: نگاه اسلام به حيوانات، مجموعه‌ي مقالات، اولين همايش اسلام و محيط زيست، سازمان حفاظت محيط زيست، آذر1378، تهران، ص 348 -335.
4 -امين ـ عبدالودود: داستان حيوانات درقرآن، مترجم، شيما ازكيا، چاپ دوم، 1375، انتشارات حديث.
5 -پرورش، سيد اكبر، سخنراني به مناسبت اربعين حسيني، 17 /4 /75.
6 -حبيبي -طلعت: جانورشناسي عمومي، جلد 1، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ هفتم، 1376.
7 -حبيبي -طلعت: جانورشناسي عمومي، جلد2، انتشارات تهران، چاپ پنجم، 1376، كرمها و نرم تنان.
8 -حبيبي – طلعت: جانور شناسي عمومي، بند پايان جلد 3، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ پنجم، 1376
9 -حبيبي – طلعت و راعي -محمد مهدي: جانورشناسي عمومي، مهره‌داران، جلد 4، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ چهارم، 1377.
10 -حقيقت جو (جناتي) – حسين: چهل مثل از قرآن كريم، انتشارات اسلامي، 1379.
11 -رباني – محمد: مسائل اخلاقي در آزمايش بر روي حيوان، مقاله ارائه شده در اولين كنگره اخلاق در دارو سازي و علوم پايه پزشكي، وزارت بهداشت، درمان وآموزش پزشكي، 1375.
12 -رباني -محمد: نگرشي بر جايگاه اسب و اسب داري در متون اسلامي (مقاله دردست انتشار)
13 -رباني – محمد: بهره گيري شايسته از محيط زيست با الهام از تعاليم اسلام، مجموعه مقالات اولين همايش اسلامي و محيط زيست، سازمان حفاظت محيط زيست، آذر1378، تهران، ص246 -227.
14 -شيخ الاسلامي تويسركاني -سيدحسين: فكر وانديشه، دفتر انتشارات اسلامي، 1372، ص123 -118
15 -صحفي -سيدمحمد: مقدمه‌اي بركتاب: نطق و شعور حيوانات يا اسراري از زندگي حيوانات، انتشارات شركت سيمان فارس و خوزستان.
16 -طباطبايي (ره) سيدمحمدحسين:تفسير الميزان، ترجمه سيدمحمدباقر موسوي همداني (ره)، ج 7، ص 154، انتشارات دارالعلم.
17 -طباطبايي (ره) سيدمحمدحسين: تفسيرالميزان، ترجمه سيدمحمدباقر موسوي همداني (ره)، ج16، ص 207 -204، كانون انتشارات محمدي.
18 -طباطبايي (ره) سيدمحمد حسين: تفسير الميزان، ترجمه سيدمحمدباقر موسوي همداني (ره)، ج24، ص183 -171و209، كانون انتشارات محمدي، چاپ سوم، 1363.
19-طباطبايي -فاطمه: سلوك عرفاني امام خميني (ره)، اطلاعات ضميمه (ويژه نامه ارتحال امام)، شماره22786، 13 /3 /82 .
20-محمودي -عباسعلي: نطق و شعور جانوران يا اسراري از زندگي حيوانات، انتشارات شركت سيمان فارس و خوزستان.
21 –مطهري (ره) مرتضي: مجموعه آثار (1):عدل الهي، انتشارات صدرا، چاپ ششم 1374، ص167 -163
22 -معلوف – لويس: المنجد، انتشارات اسماعيليان، 1362.
23-مهتدي ـ محمد هادي: اهميت اسب و اسب‌سواري در اسلام، مركز پژوهش‌هاي اسلامي حوزه نمايندگي ولي فقيه در سپاه، 1375.
24-اقتصاد از نظر قرآن كريم: اين گوشتها حرام است، كيهان ش 17744، 3 /6 /82.
25-اقتصاد از نظر قرآن كريم: در شرايط اضطرار مصرف كنيد، كيهان ش 17750، 1775، 10 /6 /82.
26-در سايه خورشيد، كيهان ش 16930، 28 /7 /79.
مجموعه مقالات همایش ملی قرآن و علوم طبیعی، تهیه و تنظیم دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد، زیر نظر بنیاد پژوهش های قرآنی حوزه و دانشگاه، تهران، موسسه انتشاراتی بنیاد پژوهش های قرآنی حوزه و دانشگاه و انتشارات سخن گستر، چاپ یکم ـ زمستان 1385.