سلوك مديريت از ديدگاه اميرالمومنين (ع)

اهميت مديريت از ديدگاه امام علي (ع)
 

امير المومنين علي (ع) مديريت را محور و قطب می‌دانند، تمام مسايل را در جامعه اسلامي بر محور مدير و مديريت خلاصه می‌کنند و می‌فرمایند: « تدبير و مديريت خود سرمايه اندك را افزون می‌کند، اما مديريت و تدبير سوء و ضعيف سرمايه انبوه را نيز نابود و زائل می‌سازد.»
امام علي (ع) در جاي ديگر می‌فرمایند: «رجعت و سير قهقرايي چهار علت عمده دارد كه مهم‌ترین آن سوء مديريت است.»

وظايف عام مديريت اسلامي از ديدگاه امام علي (ع)
 

يك مدير در درجه نخست بايد همانند هر انسان ديگر ايمان و تقوا داشته باشد. مدير مومن، مطيع فرامين الهي است و می‌داند كه اگر در جريان كارها شرايط سخت و دشواري به رایش پيش آيد و يا زمينه كارها بسيار آماده باشد و امور به سهولت در برابرش پديدار گردد، در هر دو حالت روحيه خود را نباخته و خود را در مسير اجراي فرامين الهي می‌بیند و با وقار و اطمينان خاطر كار را ادامه می‌دهد. توصيه اميرالمومنين علي (ع) به مالك اشتر در اين خصوص شنيدني است؛ «اي مالك، مالك نفس خويش باش و آن را به دست هوي مسپار، نفس خويش را با ترك خواهش‌ها بكش و به هنگام سركشي، عنانش را بكش كه نفس پيوسته به بدي فرمان می‌دهد جز آنكه خداي رحم كند و در اجابت نفس در نارواها بخل بورزد و بدان كه همانا بخل ورزيدن نسبت به نفس، مراعات انصاف است در آنچه كه براي آن خوشايند يا ناخوشايند است.
اعتصام و اعتماد به خدا و نصرت الهي يكي از ابزارهاي معنوي است كه يك مدير اسلامي می‌تواند براي انجام وظيفه خطير مديريت از آن استفاده كند تا از انجام كارها خسته و افسرده و مايوس نشود و سختی‌های بزرگ او را متزلزل نسازد. امام علي (ع) در اين خصوص می‌فرماید: «كسي كه بر خدا توكل كند، ناهمواری‌ها و سختی‌ها بر او هموار و دستيابي به ابزار و امكانات رسيدن به هدف براي او آسان می‌شود.»
رعايت و برقراري عدالت يكي از مهم‌ترین وظايف يك مدير اسلامي است؛ عدالت مبناي همه حرکت‌های صحيح مديريت است كه در اثر وجود عدالت همه چيز در جاي خود قرار می‌گیرد و هر كس كارش را به درستي انجام می‌دهد. مراعات بي طرفي بر مدير واجب است و بايد صرفنظر از اينكه يكي از دو طرف دوست صميمي يا خويشاوند نزديك اوست و اگر حق را به او ندهد ممكن است از وي رنجيده شود بايد به دقت بررسي كند كه حق به جانب كدام است. اميرالمومنين علي (ع) در خصوص اين وظيفه مديريتي می‌فرمایند: «كسي كه عادل باشد، دستور و حكمش نافذ خواهد بود.»
يكي از بیماری‌های مهلك مديريت، گرفتار عجب و خودپسندي شدن و اينكه به محض منصوب شدن به مديريت، خود را بالاتر از ديگران ببيند و به افراد به ديده حقارت بنگرد و به همين دليل تماس خود را با مردم قطع كرده و از آنان دوري گزيند.
مديري كه دچار خودپسندي می‌شود از جستجوي مرحله بهتري براي كار خود و بالا بردن سطح آن باز می‌ایستد و هم از ديدن و پذيرفتن نوع بهتري از كار مورد نظر باز می‌ماند و نيروي كمال گراي عقل خويش را فرو می‌نهد.
حضرت علي (ع) در نامه خويش به مالك اشتر می‌فرمایند: «اگر قدرت و مقامي كه به دستت رسيده به رایت خودپسندي و عجب آورده و كبريا و عظمتي براي خود پنداشتي، ملك خداي را بالاي سرت بنگر، بينديش كه قدرت‌هایی كه تو در حق خود نداري او درباره تو دارد… كه خدا هر جباري را ذليل گرداند و هر گونه فخرفروشي را زبون سازد.»
خطرناک‌ترین روحیه‌ای كه مدير در اثر ابتلاء به خودپسندي و تكبر پيدا می‌کند روحيه ديكتاتوري و استبداد اوست. در چنين حالتي مدير همه معيارهاي حق و منطق و ملاك عدل و اخلاق را زيا پا می‌گذارد و براي كسب قدرت بيشتر و اعمال آن به هر عمل نادرست و ظالمانه‌ای دست می‌زند.
وظيفه مدير ايجاد شرايطي است كه افراد، داوطلبانه و آگاهانه از دستورات و قوانين پيروي كنند. زيرا انسان در برابر هر گونه ظلم و زور به طور آشكار يا پنهان، مقاومت می‌کند. زورگويي و استبداد از نشانه‌های ناتواني است و به تعبيري آنجا كه منطق نباشد، از زور استفاده می‌شود.
امام علي (ع) می‌فرمایند:« مبادا بگويي، من نيرومندم، امر می‌کنم و دستوراتم اجرا می‌شود، زيرا اين روش موجب فساد فكر، تضعيف دين و نزديك شدن به انحراف است.»
اميرالمومنين علي (ع) شخص مدير را به توجه دائم به اينكه او خود زيردست رده‌های بالاتر از خود است و مديران بالاتر از او نيز در قلمرو فرمانروايي و حاكميت الهي قرار دارند، دعوت می‌کند و به مالك می‌فرمایند: «پس هر آينه تو بالاتر از آن‌هایی و ولي امر تو بالاتر از توست و خدا بالاتر از كسي است كه تو را به مديريت و فرماندهي و فرمانروايي گمارده است.»
و باز در جايي ديگر حضرت می‌فرمایند: «تواضع آدمي را بالا می‌برد و تكبر انسان را كوچك و پست می‌کند.»
يك مدير اسلامي بايد مراقبت كند تا مال و مقام او را شيفته دنيا نسازد و او را از توجه به آينده و روز مرگ باز دارد و باعث انحراف و تباهي وي گردد. امام علي (ع) در مورد دنياپرستي می‌فرمایند: «محبت دنيا عقل را فاسد می‌کند و گوش را از شنيدن مطالب حكيمانه ناشنوا می‌سازد.»
و از سخنان گهربار آن امام علي (ع) در مورد طمع همين بس كه حضرت می‌فرمایند: «آنكه طمع را شعار خود گرداند خود را كوچك نماياند.»
اهميت صبر در مديريت زماني روشن می‌گردد كه بدانيم صبر واسطه اصلي در تحقق اهداف، به ويژه در رسيدن به هدف‌های بزرگ است و اين سنت قطعي الهي است كه بدون آن پيامبران هم نمی‌توانند اهداف مديريتي خود را محقق سازند. پس يك مدير اسلامي براي موفقيت در اهدافش بيش از هر چيز بايد به زيور صبور آراسته باشد. امام علي (ع) در اهميت صبر و شكيبايي در كارها می‌فرمایند:« نقش صبر در كارها همچون نقش سر در بدن است. همان طور كه با جدا شدن سر از بدن، بدن فاسد می‌شود وقتي صبر را از كارها جدا كنيم كارها تباه می‌شود.»
و در جايي ديگر حضرت می‌فرمایند: «شكيبا، پيروزي را از دست نمی‌دهد هر چند زمان درازي چشم به راه بماند.»
يكي از ابزارهاي مديريت تواضع و حلم است؛ با توجه به اينكه مدير می‌خواهد به واسطه انسان‌ها كاري را انجام دهد، بايد بتواند در برابر رفتارهاي گوناگون آنان واكنش مناسبي داشته باشد و با حلم و تواضع، رفتارها و گفتارهاي نامطلوب آنان را (در حد متعارف) تحمل نمايد. البته اين رفتار زماني مناسب است كه مسايل شخصي مدير مطرح باشد ولي اگر در ارتباط با وظايف سازماني و مصالح جمعي باشد، وظيفه مدير برخورد قاطعانه خواهد بود نه گذشت و بخشايش.
اهميت حلم و سعه صدر به حدي است كه امام علي (ع) آن را ابزار كار مدير می‌دانند می‌فرمایند: «ابزار مديريت، سعه صدر است.»
يكي از ارزش‌های اخلاقي در نظام اسلامي، اين است كه مدير اسلامي با خوشرويي با مردم برخورد نمايد و به خاطر كاري كه براي آن‌ها انجام می‌دهد بر آن‌ها منتي نداشته باشد. طبيعي است كه مدير يك سازمان در هر شرايطي قادر به حل كليه مشكلات مراجعين نيست ولي می‌تواند با گشاده رويي با آنان روبرو شود و به سخنانشان توجه كند تا بدين وسيله از آلام و دردهاي آنان بكاهد و خوشي از خود به يادگار گذارد. اميرالمومنين علي (ع) به مالك می‌فرمایند: «براي رعيت بالت را فرود آور و پهلويت را به رایشان هموار دار و با آنان گشاده رو باش.»
مسند مديريت، امانتي است كه به كارگزار سپرده می‌شود و او بايد به نحو احسن از آن نگهداري كند و آن را بعد از خود به اهلش بسپارد. امام علي (ع) در نامه‌ای كه به فرماندار خود در آذربايجان به نام اشعث بن قيس می‌نویسند، می‌فرمایند: «پست و مقامي كه به دست تو افتاده براي تو طعمه نيست بلكه امانتي در گردن تو است و خواسته‌اند كه تو نگهبان باشي براي كسي كه از تو بالاتر است.…»
يكي از مواردي كه اسلام همواره به آن سفارش فرموده است، ساده زيستي مديران جامعه است. امام علي (ع) نيز مديران اسلامي را به ساده زيستي توصيه می‌فرمایند: «خداوند بر پيشوايان دادگر واجب نمود خود را با مردم ناتوان برابر نهند تا فقير را به هيجان و طغيان در نياورد.»
پس از پذيرش هر مسئوليتي مدير بايد تمام حسابگری‌های نفساني را به كناري نهد و با تمام وجود خود را وقف انجام وظيفه نمايد و بر خلاف كساني كه تصور می‌کنند، مديريت يعني دست از كار كشيدن و تنها نظاره گر بودن، و لذا آن را مقدمه تن پروري و راحت طلبي می‌پندارند، مدير اسلامي بايد در راه انجام مسئوليت خطيري كه بر عهده گرفته همه هستی‌اش را در طبق اخلاص بگذارد. مدير اسلامي بايد بيشتر عشق و محبت خويش را متوجه مردم و محروميني نمايد كه بدون هيچ توقعي بار مشكلات جامعه را به دوش می‌کشند و پایه‌های نظام اسلامي به را دوش آنان استوار است و در هنگام هجوم دشمنان ايثارگرانه جان خود را نثار می‌کنند. امام علي (ع) در فرمان خويش به مالك اشتر می‌فرمایند: «مهر و محبت و احسان به رعيت را در دل بپرور، (تو كه در لباس چوپاني) براي آن‌ها درنده شكاري نباش كه خوردن آن‌ها را غنيمت داني، آن‌ها دو گروه بيش نيستند: يا با تو برادرند در دين يا در خلقت با تو برابرند.»
و باز در جايي ديگر می‌فرمایند: «اگر مدير نيت پاك داشته و مردم از او آسوده خاطر باشند، تمامي اوقات روزش براي خدا صرف می‌شود و عبادت به شمار می‌آید.»
از جمله كارهايي كه مدير بايد در آن پيشگام باشد، سرعت عمل در كار مردم و برطرف كردن مشكلات آن‌هاست. اين امر علاوه براي اينكه موجب موفقيت و پيشرفت كارهاي مدير شده و از انباشته شدن امور جلوگيري می‌نماید، بلكه باعث جلوگيري از دلسرد شدن و نارضايتي و نااميدي مردم نيز می‌شود. امام علي (ع) به مالك اين گونه سفارش می‌کنند: «از وظايف اختصاصي تو زمامدار و والي اين است كه نیازمندی‌های مردم را در همان روز كه به اطلاعت می‌رسد مرتفع سازي.»
يكي از مهم‌ترین وظايف مدير اسلامي اين است كه حافظ بيت المال مسلمين باشد. امام علي (ع) در اين به اره می‌فرمایند: «بخشش زمامداران از خزانه مسلمين ستم و فساد است.»
يكي ديگر از وظايف و ویژگی‌های مهم مدير وفاي به عهد است. امام در منشور خود به مالك می‌فرمایند: «اگر دشمن در پيكار و كشاكش جنگ پيشنهاد صلحي پسنديده داد هرگز رد مكن… اگر مشكلي رخ داد كه ناچار شدي با دشمن صلح برقرار كني يا عهد يا ميثاقي ببندي بايد به پيمان خود وفادار باشي، قرارداد را با كمال درستي محترم شماري و جانت را سپر پيمان سازي.»
يك مدير اسلامي بايد در هنگام سخن گفتن، آنچنان ساده، سالم و قابل فهم سخن بگويد كه در شنوندگان خستگي و ملال و نهايتاَ بي تفاوتي ايجاد نكند. بايد از به كار به بردن اصطلاحات و كلمات و عبارات نامفهوم و پيچيده خودداري كند تا سنخنش به سادگي و به راحتي قابل فهم باشد. سخن وسيله ارتباط ميان مدير و كارشناس است. مدير بايد در فن خط و سخنوري تمرين نمايد و فصيح صحبت كند. امام علي (ع) در اين زمينه می‌فرمایند: «چه بسا كلامي كه تاثيرش از تيرهاي بران افزونتر است.»
يك مدير اسلامي بايد به گونه‌ای عمل كند كه افراد ناباب، زمينه ايجاد اغتشاش در روابط را بدست نياورند و موجبات ناراحتي‏، نگراني، سوءظن و بي اعتمادي بين افراد را به وجود نياورند. زماني كه مدير به خودپسندي مبتلا می‌شود، عده‌ای براي خوشامد وي به تملق گويي می‌پردازند كه رواج اين امر محيط سازمان را مسموم و ناامن می‌سازد. امام علي (ع) در اين مورد می‌فرمایند: «پرهيز كن از خودپسندي و تكيه بر چيزي كه تو را به خودپسندي وادارد و از اين كه دوست بداري مردم تو را بستايند، زيرا اين حالت از مهم‌ترین فرصت‌های شيطان است تا نيكي نيكوكاران را از بين ببرد. شيطان انسان را به ستايش دوستي و خودپسندي وامي دارد تا كار نيكي كه انسان انجام داده، بي اثر شود.»
يك مدير اسلامي بايد به اين اصل اعتقاد و ايمان داشته باشد كه بزرگاني كه قبل از وي در آن پست بوده‌اند انتصاب‌هایی را انجام داده‌اند كه صحيح است، دستورالعمل‌هایی را داده‌اند كه به رشد سازمان كمك می‌کند، بنابراين يك مدير اسلامي نبايد به صرف رفتن مديران قبلي و جايگزين شدن خود به جاي آنان، كليه امور را تغيير دهد و در تمامي انتصابات، دستورالعمل‌ها، سازماندهی‌ها و … تجديدنظر نمايد چرا كه ممكن است برخي از اين انتصاب‌ها و دستورالعملها به جا‏، دقيق، صحيح و مبتني بر بررسي علمي انجام شده باشد و در هم ريختن آن‌ها موجب كندي يا توقف كار سازمان گردد. امام علي (ع) در نامه‌ای به مالك اشتر می‌نویسد: «آداب و رسوم شایسته‌ای را كه بزرگان نخستين بكار بسته‌اند و مايه همبستگي و اصلاح حال رعيت بوده درهم مشكن و نيز رويه جديدي را كه به چيزي از آن روش‌ها آسيب می‌رسانند وضع منما، زيرا در غير اين صورت پاداش از آن كسي است كه آن رویه‌ها را برقرار كرده و مسئوليتش بر عهده توست، به خاطر اينكه آن‌ها را نقض کرده‌ای.»

وظايف خاص مديريت اسلامي از ديدگاه امام علي (ع)
 

به جرات می‌توان گفت كه مهم‌ترین وظيفه يك مدير، تصميم‌گيري است. تصميم گيري سه ركن اساسي دارد كه اگر هر سه در اتخاذ يك تصميم مدنظر قرار گيرد، آن تصميم بهينه و به نتيجه مطلوب خواهد انجاميد:
ركن اول تصميم‌گيري «آگاهي از شرايط موجود و جمع‌آوري اطلاعات» است. امام علي (ع) در اين خصوص می‌فرمایند: «داناترين مردم كسي است كه آينده را بهتر ببيند.»
ركن دوم تصميم‌گيري « استفاده از تجارت گذشته» است. امام علي (ع) در اين زمينه می‌فرمایند: «هر كس كه از وقايع گذشتگان عبرت بگيرد، بصيرت پيدا می‌کند و كسي كه بصيرت و بينايي يابد قدرت تحليل و فهم آن را نيز پيدا می‌کند و آن كسي كه فهميد عالم می‌شود.» ركن سوم تصميم‌گيري نيز «مشورت كردن» است. امام به مالك می‌فرمایند: «اي مالك، در اموري كه واقعيت آن‌ها بر تو روشن نيست دانايان و آگاهان را جمع كن و با آنان به بحث و اقناع بپرداز، آنگاه نظري كه مورد اتفاق دانايان مسلمين است را به مرحله اجرا درآور.»
و باز حضرت می‌فرمایند: «هيچ چيز مانند مشورت درستي و حقيقت را آشكار نمی‌سازد.»
اما با چه كساني بايد مشورت كرد؟ امام علي (ع) مالك را از مشورت با چند گروه باز می‌دارد و می‌فرمایند: «و بخيل را در مشورت خود راه مده كه تو را از نيكوكاري باز گرداند و از درويشي می‌ترساند و نه نه ترسو را، چون در كارها ناتوانت جلوه دهند و يا آزمند مشورت مكن كه ترا به جمع مال از راه ستم تشويق كند، بخل و ستم و حرص غریزه‌هایی مختلفند كه در نهاد اشار جمع شده و همه بدگماني به خداست.»
يكي ديگر از وظايف مدير اسلامي، گزينش نيروهاي انساني كاردان جهت سپردن مسئوليت به اوست. امام علي (ع) براي انجام اين كار شاخص‌هایی را توصيه می‌کند تا بتوان افراد شايسته را انتخاب كرد، اين شاخص‌ها عبارتند از :
الف- فريب ظاهرسازي افراد را نخوريد: يك مدير اسلامي بايد كاملا متوجه باشد كه براي انتخاب افراد تنها به برداشت‌های شخصي خود تكيه نكند بلكه بايد ملاک‌های گزينش را مدنظر قرار دهد. امام علي (ع) در اين زمينه می‌فرمایند: «نبايد گزينش آن‌ها را بر اين گمان شخصي خود، كه به نظرت خوب آمده يا شخصاَ به آنان خوش بين می‌باشی، انجام دهي، زيرا افراد با ظاهرسازي و خوش خدمتي نظر مديران را جلب می‌کنند در حالي كه در وراي آن ظاهر، از خيرانديشي و امانت اثري نيست.»
ب- افراد باسابقه روشن و درخشان را انتخاب كنيد: يك مدير بايد همواره به خاطر داشته باشد كه بهترين معرف هر فرد اعمال و رفتار اوست بنابراين بايد افراد را بر اساس سابقه كاري آن‌ها انتخاب كند. امام علي در اين زمينه می‌فرمایند: «آن‌ها را با نحوه همکاری‌شان با مديران صالحي كه قبل از تو بر سر كار بوده‌اند، ارزيابي كن.…»
ج- افراد خوش سابقه در نزد مردم را برگزين: يك مدير اسلامي به هنگام سپردن مسئوليت به يك فرد، بايد به قضاوت عمومي در مورد آن فرد نيز توجه داشته باشد. امام علي (ع) به مالك می‌فرماید: «پس خوش سابقه ترين آن‌ها را در نزد عموم برگزين»
د- امانتداران را انتخاب كن: مدير مسئوليت را بر عهده شخصي قرار دهد كه شايستگي لازم را براي حفظ اين امانت داشته باشد. حضرت علي (ع) به مالك می‌فرمایند: «و كسي را كه از همه بيشتر، چهره‌اش به امانتداري و وفاداري شناخته شده است، انتخاب كن.»
ه- صلاحيت اخلاقي افراد را مدنظر قرار بده: يك مدير اسلامي بايد در انتصاب‌های خود، صلاحيت اخلاقي افراد را مدنظر قرار دهد. امام علي (ع) در اين زمينه می‌فرمایند: «مكاتبات و اموري كه حاوي تمامي تدابير محرمانه و اسرار توست را به شخصیت‌های واجد صلاحيت اخلاقي واگذار.»
و- افراد با درك روحي بالا را برگزين: امام علي (ع) می‌فرمایند: «اي مالك از كساني برگزين كه تعهدي كه از جانب تو می‌پذیرد، يا مقرراتي كه از سوي تو وضع می‌کند، سست نباشد و از رهانيدن تو از تعهدات و مقرراتي كه گره در كارت ايجاد كرده ناتوان نباشد.»
ح- مراعات كننده حدود كارها، را برگزين: اميرالمومنين علي (ع) می‌فرمایند: «و از كساني انتخاب كن كه به قدر و حدود خود در كارها نادان نباشند، پس هر آينه كسي كه حدود خود را نشناسد حدود ديگران را بيشتر نخواهد شناخت.»
ط- افراد با شهامت را انتخاب كن: امام علي (ع) به مالك می‌فرمایند: «و كساني را براي مسئولیت‌ها انتخاب كن كه با پذيرش هر چه كه از رهگذر هواي نفس تو ممكن است براي آن‌ها پيش آيد، کم‌ترین كمك را به تو در آنچه خدا بر دوستانش نمی‌پسندد بدهند.»
ي- افراد باظرفيت را برگزين: امام علي (ع) می‌فرمایند: «كسي را انتخاب كن كه نه بزرگي كار، او را از پاي درآورد و نه فراواني كار او را دچار پريشاني و سردرگمي نمايد.»
ك- افراد دقيق و هوشيار را انتخاب كن: امام به مالك می‌فرمایند: «از كساني انتخاب كن كه غفلت او باعث آن نگردد كه نامه‌های كارگزارانت را به نظرت نرساند يا از طرف تو در آنچه براي تو می‌ستاند يا از طرف تو می‌بخشد نادرست جلوه دهد.»
ل- حق گويان را برگزين: امام علي (ع) می‌فرمایند: «پس آنگاه برگزیده‌ترین آنان در نزد تو بايد حقگوترين آن‌ها در عين تلخي حقايق تو باشد.»
يكي ديگر از وظايف مهم مديريت، عزل و نصب است. يك مدير اسلامي با صداقت و حسن نيت و با توجه به ویژگی‌های افراد ، آن‌ها را براي تصدي مسئولیت‌ها انتخاب می‌کند اما چنان كه شخص ديگري را يافت كه به مراتب بهتر از فرد قبلي از عهده آن مسئوليت بر می‌آید يا آن فرد براي كار ديگري مناسب‌تر است و در سمت ديگري بهتر می‌تواند انجام وظيفه كند بايد بي درنگ در انتصاب‌های قبلي خود تجديد نظر كند و با عزل وي هر كس را در مسئوليت مناسب‌تر قرار دهد. امام علي (ع) در نامه‌ای به فرماندار بحرين در جريان تعويضش می‌نویسند: «من نعمان پسر عجلان زرقي را بر بحرين فرمانروا كردم و تو را بي آنكه بر تو نكوهشي باشد يا سرزنشي، از كار بركنار داشتم. همانا تو وظيفه فرمانداري را نيكو انجام دادي و شرط امانت را به جاي آوردي. پس اكنون نه به تو بدگمانم نه توبيخي به رایت روا می‌دانم. نه تهمتي بر تو است و نه گناهي. نزد من آي كه برآنم تا با ستمگران شام درآويزم و دوست دارم كه در اين سفر با من باشي، چه تو از زمره آن مردمي هستي كه در جهاد با دشمن و در برپا داشتن ستون دين، از آنان ياري می‌جویم.»
مدير اسلامي بايد از يك سو مقررات سازمان را به نحوي تنظيم نمايد كه كليه افراد امكان داشته باشند با كسب شایستگی‌های بيشتر و ابزار كارايي در زمینه‌های بالاتر، مسئولیت‌های مهم‌تری را بر عهده گيرند و از سوي ديگر معيار را در نيل به مراتب بالاتر، صرفاَ شايستگي و كارآيي افراد قرار دهد و از هر گونه رابطه گرايي و نورچشمي پروري اجتناب ورزد. امام علي (ع) می‌فرمایند:پس زمينه را براي نيل آنها به آرمان‌های خودشان (دستيابي به مسئولیت‌های بالاتر و ابراز لياقت بيشتر) باز كن.»
يك مدير اسلامي همچنان كه به ميزان و كيفيت كار كاركنان توجه دارد بايد مسايل انساني آن‌ها را نيز مدنظر قرار دهد و به دقت مسايل و مشكلات و نيازهاي مادي و معنوي آنان را شناسايي نموده و در جهت رفع آن‌ها اقدام كند. امام علي (ع) به مالك می‌فرمایند: « بايد (خدمتگزاران وفادار) از حقوق سرشار و زندگي مرفه برخوردار باشند تا هم بتوانند (با فكر آسوده) خود را اصلاح كنند و هم ( در اثر بي نيازي) دست تطاول به اموال عمومي دراز نكنند و اگر سر از فرمان تو بپيچيدند يا در امانت تو رخنه‌ای وارد كردند هيچ عذري و بهانه‌ای نداشته باشند.»
يك مدير اسلامي همواره بايد در جريان كارهاي انجام شده قرار گيرد تا چنانچه اشكال يا انحرافي پيش آمد قبل از اينكه عمليات خاتمه يابد يا زياني متوجه سازمان گردد جلوي آن را بگيرد. مدير دقيقاَ بايد بداند كداميك از كاركنان كارش را درست و كداميك ضعيف انجام می‌دهد تا بتواند افراد فعال را تشويق و افراد كم كار را تنبيه كند. امام علي (ع) به مالك می‌فرمایند: «به جزئيات كارهاي عمال رسيدگي كن، بازرسان مخفي راستگو و وفادار بر آن‌ها بگمار كه بازرسي محرمانه آن‌ها را به امانت و درستي و ارفاق با رعيت وادار كند و از (شر) دستياران مصون دارد.»
يك مدير براي موفقيت خود و سازماني كه در آن مديريت می‌کند بايد جريان ارتباطات را همانند جريان خون در بدن، در سازمان خود به كار اندازد و نبايد ارتباط خود را با مردم قطع كند. امام علي (ع) به فرماندار خويش در مكه می‌نویسد: «از ارباب حاجت كه خواستار ارتباط با تو است خويشتن را پنهان مكن كه هر آينه اگر در نخستين بار كه مراجعه می‌کند از درگاهت رانده شود چنانچه بعد از آن هم نيازش را برآورده سازي ستوده نخواهي بود.»
منبع: سلوك مديريت از ديدگاه اميرالمومنين (ع)، علي اصغر رشيد گزكوه، كانون تبليغات ساحل هنر، اسفند 1380
/ع