تربت‌جام؛ زادگاه شخصيت‌هاي علمي و فرهنگي

منطقه جام در قديم «زام» نام داشته و از توابع نيشابور محسوب مي‌شده است. مركز زام «بوزجان» بوده است و از ويژگي‌هاي زام در قرون سوم و چهارم هجري قمري، تربيت شخصيت‌هاي علمي و فرهنگي است كه از جملة آنها ابوالوفاء بوزجاني منجم برجسته ايراني همتراز با ابوريحان بيروني بوده است.
رجبعلي لبافي باستان‌شناس كشورمان با اعلام اين مطلب، درباره شكل‌گيري تربت‌جام گفت: در قرن ششم هجري قمري شخصيت عرفاني به نام شيخ احمد جامي در سن 22 سالگي پا در طريق الهي و عرفان گذاشت و زادگاه اصلي خود «نامق» در كاشمر را ترك كرد و پس از مدتي اعتكاف وگوشه‌نشيني در كوه «بزد» به روستاي «معدآباد» آمد و در آنجا خانقاهي ساخت و به زاويه نشست. حضور اين شخصيت در معدآباد موجب شد كه پيروان بي‌شمارش گرد او جمع شوند. شيخ احمد معروف به «ژنده پيل» در سال 536 هجري فوت كرد و در كنار خانقاهش به خاك سپرده شد و بعد از آن روستاي معدآباد كه به بركت حضور پيروان شيخ احمد بسيار وسعت يافته بود، به تربت شيخ جام و تربت جام معروف شد. در تربت جام و حوالي آن، آثار تاريخي زيادي موجود است كه يا ارتباط مستقيم با شيخ احمد جام و پسرانش دارد يا متعلق به پيروان او و در ارتباط با مَشرب او است. از جمله اين بناها مي‌توان از مجموعه معماري مزارجام؛ مقبره و مسجد خواجه عزيزالله، رباط جام، مقبره شاه قاسم انوار، خرابه‌هاي شهر خرگرد جام و خرابه‌هاي شهر بوزجان نام برد.

اين مجموعه معماري عظيم و نفيس مشتمل بر 10 فضاي معماري بر گرد يك صحن وسيع است. قديمي‌ترين فضاي معماري اين مجموعه خانقاه شيخ است كه در دوران سلجوقي زمان سنجر ساخته شده است و جديدترين آنها آب‌انبار مقابل ورودي و كاشيكاري رويه‌ پايه‌هاي ايوان در زمان صفويه است.
مهمترين و بزرگترين بخش مجموعه معماري مزارجام، گنبد خانه است و آن بنايي چهارطاق و وسيع با سقف گچ‌كاري و نقاشي روي گچ است كه در سال 720 هجري قمري ساخته شده و در سال 763 هجري زينت يافته است كه نفيس‌ترين آثار هنري و فرهنگي ايران محسوب مي‌شود. استاد هنرمند در اين مسجد به كمك گچ‌بري و كتيبه توانسته است جلوه‌هاي بسيار زيبايي را شكل دهد.
اين مجموعه مشتمل بر يك آرامگاه و يك مسجد است كه در دوره صفويه به شيوه‌ معماري آن دوران ساخته شده است. چيزي كه در آرامگاه بيش از همه جلب توجه مي‌كند، تعداد زيادي چلّه‌خانه است كه در جوف ديوارها تعبيه شده است و اين امر دلالت بر حضور پيروان صوفي مسلك يا عارف شيخ احمدجام و خواجه عزيزالله در آن مكان دارد.
قاسم انوار يكي از شعراي انقلابي ايران در قرن نهم هجري بود. اين شخصيت اصالتاً تبريزي بود كه طي سفرهاي طولاني خود به هرات رفت و به دنبال ناسازگاري با دستگاه حكومت شاهرخ به جام آمد و در مجاورت شهر خرگرد جام در منطقه‌اي به نام لنگر، خانقاهي ساخت و پس از فوت در مجاورت خانقاه به خاك سپرده شد. امير عليشير نوايي وزير سلطان حسين بايقرا در مدفن او آرامگاهي ساخت كه آن آرامگاه اكنون يكي از بناهاي تاريخي جام است و بنا به سبك ابنيه دوره تيموري در يك نقشه مستطيل از آجر ساخته شده است و گنبدخانه آن چهار ايواني است اين بنا داراي درگاهي‌ها و طاق‌نماهاي متعدد است كه در مجموع فضاي داخلي آن را زيبا جلوه مي‌دهد.
خرابه‌هاي شهر قديم بوژگان هم‌اكنون حدود 20 كيلومتري مشرق تربت جام موجود است كه به صورت تپه‌ ماهور درآمده و پستي و بلندي‌ها و تپه ماهورهايي كه در وسعت زياد پراكنده شده است حكايت از اين دارد كه شهر بوزجان از وسعت زياد برخوردار بوده و داراي ارگي بلند و خندقي پيرامون ارگ بوده است. قطعه سفال‌هايي كه در اين منطقه پراكنده شده است، نشان مي‌دهد كه اين شهر از اوايل اسلام تا قرن هفتم هجري مسكوني بوده در كنار خرابه‌هاي شهر اكنون بنايي معروف به ابوذر بوزجاني قرار دارد كه بنايي با خشت و گل و از قدمت زياد برخوردار است. ابوالوفاء بوزجاني رياضيدان و منجم قرن سوم و چهارم هجري بوده كه نظريات علمي او هنوز از اعتبار فراوان برخوردار است. به دليل اينكه او داراي تحقيقات مفصلي در ارتباط با كره ماه بود، يكي از دهانه‌هاي آتشفشان سطح كره ماه به نام او نامگذاري شده است. از ابوالوفاء بوزجاني تعداد زيادي كتاب و رساله به جا مانده است كه شخصيت و نظريات علمي او را معرفي مي‌كنند.
منبع:http://www.ettelaat.com
ارسال توسط کاربر محترم سایت :hasantaleb