پژوهش در عمل معلم پژوهنده و تأمين و تربيت پژوهشگر

مقدمه
 

در اوضاع و احوالي که روحيه سوداگرانه و سودجويانه حاکم بر زمانه، روحيه مطالعه و پژوهش را تحت الشعاع خود قرار داده است و نيز در شرايطي که رسانه هاي غيرمکتوب مثل تلويزيون، ويديو، اينترنت، شبکه هاي ماهواره اي و...به طور چشم گيري وارد زندگي مردم شده، به ناگاه برنامه معلم پژوهنده در آموزش و پرورش ظهور و نمود قوي پيدا نمود و موفق شد بسياري از معلمان و دست اندرکاران آموزش و پرورش را به سوي خود جذب کند و آنها را از حالت ايستايي به پويايي درآورده و بر اين گفته که عنوان مي شد:«پژوهش فقط مختص به آدم هاي دانشگاهي و دانشمندان است و هرکس نمي تواند پژوهش کند»خط بطلان کشيد و باعث تحول اساسي درنظام تحقيق و توسعه گرديد.
بايد اذعان نمود که طرح معلم پژوهنده يکي از محورهاي تحول در آموزش و پرورش است که توانسته است سال به سال، بلکه روز به روز بر تعداد علاقه مندان خود بيفزايد و انبوه زيادي از فرهنگيان را به سوي مطالعه و تحقيق سوق دهد که مسلماً پژوهش هاي آکادميک و مرسوم دانشگاهي نمي توانست در اين مدت کوتاه چنين موفقيت بزرگي را کسب نمايد.
بر اين باورم که يافته هاي پژوهش مرسوم دانشگاهي الهام بخش و محرک کارهاي پژوهشي در کلاس درس و ...است و پژوهش هاي کلاسي و پژوهش هاي دانشگاهي لازم و ملزوم يکديگرند.اين مقاله که با اهداف بررسي و تحليل برنامه معلم پژوهنده و جايگاه آن در آموزش و پرورش به رشته تحرير درآمده، اقدام پژوهي را يکي از محورهاي مهم تحول در آموزش و پرورش دانسته است و آن را از زواياي گوناگون مورد تجزيه و تحليل قرار داده است.

ضرورت و اهميت برنامه معلم پژوهنده در تحول آموزش و پرورش
 

پژوهش سبب رشد علمي و فرهنگي مي شود و انسان را از جهل و ناآگاهي به علم مي رساند و حقايق و واقعيت ها را آشکار مي کند و راه را براي حل مسايل و مشکلات پيچيده هموار مي کند(فضلي خاني، 85)درباره اهميت و ضرورت پژوهش در عمل در آموزش و پرورش مي توان به موارد زير اشاره نمود.
1-مناسب ترين راه براي حل مسأله است.
بسياري از دست اندرکاران، از جمله معلمان و ديگر کارکنان آموزشي مي توانند از اين راه بسياري از مسائل مربوط به کلاس و مدرسه را کاهش يا حل کنند.
2-نوعي آموزش حين خدمت است.افراد درگير در پژوهش، مثل معلمان و مديران در حين پژوهش به مهارت ها و دانش هايي دست مي يابند که قبلاً به آن آشنا نبودند.
3-پاسخ گويي علمي، چون گستره وسيعي از افراد درگير پژوهش مي شوند، پاسخ گويي به مسائل موجود صورت علمي پيدا مي کند، عوام زدگي و راه حل هاي غيرمنطقي جاي خود را به راه حل هاي علمي و منطقي مي دهد.همگان تلاش مي کنند تا براي پاسخ گويي به مسائل راه علمي و منطقي پيش گيرند.
4-دوري از نخبه گرايي:در اين روش همه دست اندرکاران وارد عرصه پژوهش مي شوند و پژوهش از انحصار افراد کارشناس و نخبه بيرون مي آيد و عمومي مي شود.
5-پژوهش براي ارتقاي سطح علمي، امروزه، توجه به امر پژوهش جهت ارتقاي سطح علمي معلمان و دانش آموزان امري بسيار لازم و ضروري است، ضرورتي که موجب تغيير نظام آموزشي از کتاب محوري به پژوهش محوري و همچنين باعث ايجاد روش هاي علمي در فرآيند ياددهي-يادگيري مي گردد که در نهايت به تحول در آموزش و پرورش مي انجامد، طرح معلم پژوهنده اين تحول را تسريع مي کند.
6-اصلاح وضع نامطلوب.هدف اساسي در اين روش اصلاح وضع نامطلوب و کاهش مسائل است.
7-نزديکي نظر و عمل.چون در اين روش هدف نهايي بهبود و اصلاح عمل است و هر عملي نيز بر بنياد نظري انجام مي گيرد، در اين رويکرد، بيش از ديگر روش ها فاصله نظر و عمل کم مي شود.
8-نوآوري و دانش افزايي.چون در اين روش به دنبال حل مسأله هستيم، احتمال اين که به نوآوري هايي دست يابيم، بيشتر است.به سخن ديگر، ضمن جست و جوي راه هاي مناسب براي حل مسأله اين امکان نيز وجود دارد که پژوهنده به راه هاي نو و خلاقانه دست يابد(قاسمي پويا، 83)

اهداف، چگونگي و روش اقدام پژوهي در ايجاد تحول در آموزش و پرورش
 

در طرح بزرگ برنامه معلم پژوهنده «پژوهش در عمل»،«تحقيق عملي»،«علم پژوهي»يا اقدام پژوهي(action research)که هر ساله بين شاغلان رسمي واحدهاي آموزشي اعم از دبستان، راهنمايي، متوسطه نظري، فني و حرفه اي، کاردانش، پيش دانشگاهي، مراکز تربيت معلم و مراکز آموزش عالي اجرا مي شود.مديران، معاونان، دبيران، آموزگاران، مدرسان، مربيان تربيتي و ورزشي و مشاوران مي توانند شرکت کنند و مقاله هاي پژوهشي آنها از سوي کميته هاي پژوهشي ادارات آموزش و پرورش و شوراهاي تحقيقات استان ها مورد ارزيابي قرار گرفته و براي افراد منتخب علاوه بر لوح تقدير، امتيازهايي از قبيل حق الزحمه پژوهشي و شرکت در دوره هاي پژوهشياري در نظر مي گيرند و تعدادي هم به مرحله کشوري راه مي يابند.
يکي از اهدافي که اين طرح دنبال مي کند.آن است که معلمان واحدهاي آموزشي به جاي اينکه فقط به يافته هاي پژوهشي پژوهشگران دانشگاهي اتکا کنند، خودشان وارد صحنه پژوهش شده و تلاش کنند با مطالعه و تحقيق و مصاحبه و بحث و تبادل نظر با والدين بچه ها و ديگر همکاران و کارشناسان و صاحب نظران طي جلسات مختلف به گردآوري اطلاعات پرداخته و ضمن تجزيه و تحليل اطلاعات و انتخاب راه هاي پيشنهادي و ارائه راهکارهاي مختلف جهت حل مشکلات دانش آموزان اقدام کنند و به آنها اعتماد به نفس بدهند.در اين طرح عقيده بر اين است که تا خود معلمان وارد ميدان پژوهشي نشوند، نمي توانند فقط با اتکاي يافته هاي پژوهشي پژوهشگران دانشگاهي و مرسوم، تحول چشمگيري در آموزش و پرورش به وجود آورند.
مسائلي که معلمان در کلاس درس و در ارتباط با امور آموزش و پرورش دانش آموزان با آن مواجه هستند متفاوت است و طبيعتاً برخورد با مسائل و حل آنها نيز مستلزم انديشيدن به راه حل هاي مختلف و برگزيدن مناسب ترين راه حل و سپس به کار بستن آن است.(عبادي،82)
معلمان مي توانند مسائلي مانند چگونگي تدريس يک موضوع درسي، نحوه استفاده از وسايل کمک آموزشي، نحوه اداره کلاس، شيوه هاي ارزشيابي دانش آموزان، روش هاي شناسايي و حل مشکلات يادگيري و رفتاري دانش آموزان و روش هاي اداره مدرسه و تحليل محتواي کتاب هاي درسي را مورد تحقيق و بررسي قرار دهند.
گزارش هاي پژوهشي معلمان بايد حاوي توصيف و تبيين از يک فعاليت نوآورانه مبتني بر پژوهش در کلاس درس يا آموزشگاه باشد و مقاله ها، ترجمه ها و پايان نامه هاي دانشگاهي از چارچوب اين برنامه خارج است.اقدام پژوهي که يکي از روش هاي تحقيق توصيفي است، نه تنها در نظام تعليم و تربيت، بلکه در کليه علوم قابليت استفاده را دارد.پايان نامه هاي دوره هاي کارشناسي ارشد و دکتراي بسياري از دانشگاه هاي معتبر و بزرگ دنيا با استفاده از اين روش تحقيق صورت پذيرفته است(عبادي، 82)
در برنامه معلم پژوهنده تأکيد بر اين است که عمل شخص در محيط کار مورد بررسي قرار گيرد و نتيجه اين بررسي به اصلاح و تغيير عمل و يا کار شخص يا افراد منجر شود و اقدام پژوه دست به اقدام مي زند تا از طريق رسيدن به هدف کوتاهي که حل يک مسأله است، هدف بلندي که رشد خود است را تحقق بخشد.«از آنجا که معلمان در نظام آموزشي نقش اصلي را بر عهده دارند،به عنوان پژوهشگران بالقوه»براي مشخص کردن موقعيت هاي نامعين در رابطه با فعاليت هايشان مي توانند روش علمي را به کار برده و با استفاده از اقدام پژوهي فعاليت هاي خود را بهبود بخشند.اين امر کمک مي کند تا معلمان نقش مؤثري در شناخت مسائل آموزشي به ويژه فرآيند ياددهي يادگيري داشته باشند.(سرمد 78)

چيستي و چرايي معلم پژوهنده و پژوهش در عمل
 

معلم پژوهنده به هر معلم يا دست اندرکار آموزش و پرورش گفته مي شود که به نحوي با مسائل آموزشي و پرورشي سر و کار دارد و علاقه مند است براي بهسازي و اصلاح وضعيت نامطلوب آموزشي، به اقدام هايي دست بزند تا نتيجه آن تغيير وضعيت موجود و حل برخي از مسائل آموزشي و پرورشي گردد.پس اينجا معلم به معني عام در نظر است و مديران و مسئولان امور تربيتي و مشاوران ...و هر شخص ديگري که در بدنه آموزش و پرورش مسئوليتي به عهده دارد، مي تواند به پژوهش بپردازد.
منظور از معلم پژوهشگر کسي است که به امر آموزش، ياددهي و يادگيري مشغول است و مي خواهد در فرآيند آموزش، ياددهي و يادگيري، شخصاً يا همراه ديگر همکاران و دانش آموزان به پژوهش بپردازد تا آموزش را اثر بخش سازد.منظور از اثربخشي، رسيدن به هدف هايي است که براي بالنده ساختن دانش آموزان و رشد همه جانبه آنان در نظر گرفته شده است.
حل مسائل مبتلا به کلاس درس و بهسازي آموزش و يادگيري، هدف معلمان پژوهشگر است.معلم پژوهشگر تلاش مي کند از طريق پژوهش در کلاس درس و با بهره جستن از انواع روش هاي آموزشي مناسب با يک يک دانش آموزان وضعيتي فراهم آورد که دانش آموزان به شکوفايي حداکثر استعدادهاي خود نايل آيند(قاسمي پويا، 82).
مسايلي که موضوع اقدام پژوهي معلمان قرار مي گيرد معمولاً از زمينه ها و حوزه هايي که آنها را دشوارو نامعين مي يابند،منشأ مي گيرند.از اختلاف ها و تفاوت هاي بين آنچه قصد مي شود و آنچه واقعاً اتفاق مي افتد و اقدام پژوهي ابزار قوي دست معلمان است تا آنها تدريس خويش را بررسي، ارزيابي و اصلاح کنند.آنها با طي مراحل اقدام پژوهي به شناسايي مسائل کلاس درس يا روش تدريس از طريق تفکر و بازانديشي در مورد آنها مي پردازند.
اين رويکرد ذهنيت فلسفي را درميان معلمان توسعه مي بخشد و پويايي حاصل از داشتن چنين ذهنيتي را نصيب تدريس و يادگيري مي سازد.ديدن مسائل با جهات متعدد آنها، شکيبايي در قضاوت، زير سؤال بردن آنچه مسلم يا بديهي تلقي مي شود.
به کارگيري قوه تعميم، نگريستن به موارد خاص در مورد زمينه اي وسيع از جمله شاخص هاي اين ذهنيت هستند که در رفتار معلمان در رويکرد اقدام پژوهي تجلي پيدا مي کنند.(اسميت، 1370)تعريف هاي متفاوتي از تحقيق در عمل، توسط متخصصان امر ارائه شده است که به اختصار به بعضي از آن ها اشاره مي شود:اقدام پژوهي در آموزش و پرورش عبارت است از مطالعات منظم توسط معلمان يا دست اندرکاران يک کلاس يا مدرسه، براي بهبود وضعيت آموزش و پرورش دانش آموزان.
در اقدام پژوهشي تلاش مي شود، مسائل و مشکلات، اين جا، اکنون و در همين موقعيت محلي حل شوند.در اين دست از تحقيقات، محقق بايد به استفاده ي عملي از يافته هايش در موقعيت و منطقه اي خاص نظر داشته باشد، نه استفاده و کاربردهاي عام آن ها(نادري و سيف نراقي، 1380)
آن نوع تفکر سعي دارد،فعاليت هاي تحقيق را با حرفه معلمي درهم بياميزد و عينيت گرايي(objectivity)،عادت به تفکر علمي و توانايي همکاري و همفکري با ديگران را در معلمان افزايش دهد.در اقدام پژوهي، هدف پي بردن به روابط بين پديده ها و يا به اصطلاح متغيرها نيست، بلکه، بررسي مسائلي است که فرد در محيط کار و در حيطه ي شغلش با آن ها درگير است و مي خواهد به صورت علمي و از راه پژوهش، پاسخ آن ها را بيابد، پس، ايجاد تغيير و تعديل يا اصلاح در وضعيت موجود،هدف عمده در اين گونه پژوهش است.به عبارت ديگر، هدف محقق در اين گونه تحقيقات، بهبود کارايي معلم در مدرسه، کلاس درس و در موقعيت محلي است.يعني به وجود آوردن و ارائه مهارت ها يا ارائه ي روش هاي جديدي که بتوانند ما را در مشکلاتي که به طور مستقيم يا غيرمستقيم به کلاس درس و مدرسه مربوط مي شوند، کمک کنند.در حقيقت اقدام پژوهي پاسخي است به انتقادهايي که از کاربردي نبودن اکثر پژوهش هاي مرسوم،به عمل مي آيد(مهرمحمدي، 1379)
با استفاده از اقدام پژوهي مي توان موقعيت هاي نامعين ملموس مربوط به اقدام ها و عمليات آموزشي را مشخص کرد و براي بهبود آن ها کوشيد.
در اقدام پژوهي، معلم خود پژوهشگر است و نقش اصلي را بر عهده دارد و از اين طريق مي تواند مسائل ملموسي را که با آن ها روبه روست، حل کند و يا بهبود بخشد اين امر کمک مي کند معلمان به صورت عيني، دقيق و منظم نقش فعال تري در فرآيند ياددهي-يادگيري داشته باشند و نتايج تحقيق نيز کاربرد ملموس تري پيدا کند.معلمي که دست به اقدام پژوهي مي زند، آگاهانه درباره ي فعاليت هاي خود به آزمايش مي پردازد، تا بتواند ضمن شناسايي ابعاد مختلف اين فعاليت ها، در راه بهبودي آن ها به طريق علمي اقدام کند.(بازرگان، 1373)

برنامه معلم پژوهنده در آموزش و پرورش و چالش هاي پيش روي معلمان
 

اقدام پژوهي در آموزش و پرورش با تمام حسن ها و مزايايي که دارد، داراي مشکلات و کاستي ها و تنگناهايي هم هست که فرا روي معلمان و ديگر دست اندرکاران علاقه مند و با ذوق قرار گرفته است که اينک بنابر موجز بودن کلام و رعايت اختصار، به شمه اي از آنها اشاره ي کوتاهي مي شود.
-پژوهشگران حرفه اي و ورزيده يا دانشجوياني که مي خواهند پايان نامه خود را ارائه دهند، معمولاً با شرکت در کلاس هاي آمار و روش هاي تحقيق حضوري و نيز شرکت در همايش هاي پژوهشي مختلف و در اختيار داشتن منابع گوناگون و سير مطالعاتي و نيز دسترسي به استادان راهنما و مشاور در امر پژوهش مهارت يافته و پخته گرديده اند، حال آنکه پژوهشگران اقدام پژوهي در آموزش و پرورش خود جوش هستند و بدون اينکه دوره ي خاص حضوري ديده باشند، تنها به صرف علاقه و دغدغه ي مشکلات دانش آموزان به اين سمت گرايش پيدا کرده اند.آنها با تمام گرفتاري ها و مشکلات فراواني که زمانه براي آنها تدارک ديده است، تلاش مي کنند که مشکلات دانش آموزان را حل کنند و سپس اقدامات بهينه و حاصل کار خود را در قالب يک طرح پژوهشي ارائه نمايند و مسلماً کميته هاي پژوهشي و شوراهاي تحقيقات و هيئت داوران همايش هاي پژوهشي ابتدا به ساکن نبايد انتظاري را که از پژوهشگران حرفه اي و آکادميک دارند از پژوهشگران نوزا و نو آمده اقدام پژوهي داشته باشند.(آتش دامن، 1386)
-بسياري از معلمان و دست اندرکاران تعليم و تربيت از طرح ها و ايده هاي خوبي در رابطه با حل مشکلات دانش آموزان برخوردارند و مي توانند با علاقه و ذوق فراوان به تحقيقات وسيع و گسترده اي اقدام نمايند و در اين راستا اقدامات مختلفي هم انجام داده اند و در کار خود هم موفق بوده اند، اما از اين هراس دارند که گزارش هاي تحقيقي آنها مورد تأييد کميته هاي پژوهشي و شوراهاي تحقيقات قرار نگيرند و احياناً رد شوند.
از اين جهت گزارش هاي تحقيق خود را ارائه نمي دهند.در اين خصوص کارشناسان و رابطين و مسئولين تحقيقات ادارات و مديريت ها هر از گاهي به واحدهاي آموزشي بروند و از نزديک با طرح ها و ايده هاي معلمان علاقه مند آشنا شوند و پژوهش هاي آنها را در هر سطحي مورد حمايت قرار داده و به آنها بازخورد مناسب بدهند و در نظر داشته باشند که «کوچک زيباست »و براي رسيدن به قله هاي مرتفع بايد ابتدا از تپه ماهورهاي کوچک عبور کرد.
-نشريات تخصصي و پژوهشي که در دسترس همه ي معلمان قرار گيرند، بسيار کم است آنچه هم هست، کفايت نمي کند.هم اکنون به جز نشريات پژوهشي که در تيراژي محدود در سطح بعضي از ادارات آموزش و پرورش منتشر مي شود، کمبود اين نشريات کاملاً محسوس است.مقالات برگزيده طرح معلم پژوهنده راهنمايان خوبي براي پژوهشگران نوپا جهت تهيه و ارائه هرچه بهتر فعاليت ها و پژوهش ها هستند که بايد در نشريات پژوهشي چاپ شوند و در تيراژي وسيع در اختيار تک تک معلمان قرار گيرند.
-پژوهشگران اقدام پژوهي با دست خالي کار مي کنند و حق الزحمه پژوهشگران برگزيده و ديگر دست اندرکاران امر پژوهش هم بسيار ناچيز است و صرفاً علاقه ي فراوان و دغدغه مشکلات دانش آموزان آنها را به اين سمت و سو کشانده است که مسئولين امر بايد در اين خصوص توجه جدي مبذول دارند.
-کمبود منابع تحقيق يکي ديگر از مشکلات فرا روي معلمان است که به شدت احساس مي شود.کتب و نشرياتي که جهت ادبيات پژوهش احتياج است، در دسترس همه نيست و استفاده از اينترنت هم براي همه ي معلمان مقدور نمي باشد.از اين جهت بايد مراکز اطلاع رساني فرهنگيان به صورت وسيع گسترش يابند و نرم افزارهاي آموزشي و مجلات علمي پژوهشي و تأليفات و منابع اطلاعاتي در خصوص اقدام پژوهي تدارک ديده شده ي خود را براحتي در اختيار همه ي معلمان پژوهنده قرار دهند و نيز نشاني سايت هاي پژوهشي را در اختيارکاربران پژوهشگر بگذارند تا آنها بتوانند براحتي از آن سايت ها بازديد نمايند.
-يکي ديگر از محدوديت ها و مشکلات، نداشتن امکانات رفاهي از قبيل وسايل تکثير و چاپ است که انرژي و وقت زيادي از معلمان را به خود اختصاص مي دهد.اکثر پژوهشگراني که در قالب اقدام پژوهي کار مي کنند، مقاله هاي خود را نزد مراکز خدمات کامپيوتري غير معتبر تايپ مي کنند که اغلب پر از غلط و نيز قسمت هايي حذف شده که تسلسل و مفهوم گزارش را به کلي عوض مي کند.در اين خصوص اداره آموزش و پرورش بايد تسهيلاتي تدارک ببينند و در اختيار پژوهشگران علاقه مند قرار دهند تا آنها از اين جهت دغدغه نداشته باشند.
از آنجايي که بسياري از معلمان از مراحل روش هاي تحقيق در قالب اقدام پژوهي اطلاعات کافي ندارند و صرف چند ساعت مطالعه غيرحضوري هم آنها را با متدلوژي پژوهش در عمل آشنا نکرده است.مراکز آموزش نيروي انساني بايد اين قبيل افراد را شناسايي کرده و جهت آنها کلاس هاي آموزشي ويژه بگذارند و مراحل تحقيق در قالب اقدام پژوهي را به آنها آموزش دهند و در اين راستا از مدرسين مجرب و کارآزموده استفاده نمايند.مدرسين اين دوره ها بايد به پژوهش در قالب اقدام پژوهي اعتقاد راسخ داشته باشند و ترجيحاً از بين کساني انتخاب شوند که پژوهش هايي را در اين قالب در پرونده ي کاري خود به ثبت رسانده باشند تا توانايي براي توجيه و توضيح و تدريس را داشته باشند و به راحتي بتوانند به پرسش هاي معلمان علاقه مند پاسخ دهند.
-به منظور تشويق و ترغيب و حمايت معلمان پژوهشگر و معرفي و ترويج آثار برتر آنها، لازم است هر از گاهي همايش هاي اقدام پژوهي در مناطق و استان ها برگزار شود تا صاحبان مقالات برگزيده بتوانند آثار خود را در آن همايش ارائه نمايند و مقاله هاي برتر را مورد تقدير قرار دهند، تا معلمان پژوهشگر اعتماد به نفس بيشتري پيدا کرده و بتوانند در اين مسير گام هاي محکم تري بردارند و ديگران هم از يافته هاي آنها بهره ببرند.(آتش دامن، 86).
در پايان ضمن تقدير از کليه دست اندرکاران امر پژوهش از جمله کارشناسان و رابطين تحقيقات، کميته هاي پژوهشي، شوراهاي تحقيقات و ...در رأس آنها پژوهشکده تعليم و تربيت، بايد اذعان داشت که همايش هاي علمي، نشريات علمي، آموزشي و پرورشي، نمايشگاه هاي کتاب، فراخوان مقالات، مسابقات علمي، مسابقات فرهنگي هنري، دوره هاي تخصصي نيروهاي انساني و ...با کيفيتي مطلوب سهم به سزايي در پژوهش هاي موفق دارند و توجه خاص به پژوهندگان و ارج نهادن به تلاش هاي علمي آنها از ديگر عوامل تقويت کننده پژوهش است.ايستايي و سير قهقرايي پژوهش تا حدود زيادي به چشم پوشي از مؤلفه هاي ياد شده، تقليد صرف و بدون تجزيه و تحليل و استنباط، قلمداد نمودن هر نوشته و هر کاري به عنوان اثر و کار تحقيقي و ....ارتباط دارد.

-آهنچيان، محمدرضا...[و ديگران]اقدام پژوهي:راهبردي براي بهبود آموزش و تدريس.انتشارات پژوهشکده تعليم و تربيت، چاپ اول.
-اسميت، فيليپ(1370)ذهنيت فلسفي در مديريت آموزشي، ترجمه ي دکتر محمدرضا بهرنگي، ناشر مترجم.
-سرمد، زهره...[و ديگران](1378)روش هاي تحقيق در علوم رفتاري، انتشارات آگاه.
-عبادي، غلامحسن(1382)خلاصه گزارش هاي اقدام پژوهي معلمان پژوهنده استان خوزستان.
-فضلي خاني، منوچهر ....[و ديگران](1385)راهنماي علمي پژوهش«روش تحقيق»تهران، انتشارات ابوعطا.
-قاسمي پويا، اقبال(1383)راهنماي علمي پژوهش در عمل، انتشارات پژوهشکده تعليم و تربيت .
-قاسمي پويا، اقبال(1382)راهنماي معلمان پژوهنده، تهران، نشر اشاره، چاپ سوم.
-مک ليف[و ديگران](1382)اقدام پژوهشي(طراحي، اجرا، ارزشيابي)ترجمه محمدرضا آهنچيان، تهران، انتشارات رشد.
-مهرمحمدي، محمود(1379).جستارهايي در پژوهش در قلمرو آموزش و پرورش، تهران، پژوهشکده تعليم و تربيت.
-نادري، عزت اله و سيف نراقي، مريم(1380)روش هاي تحقيق و شيوه هاي ارزشيابي آن در علوم انساني، تهران، انتشارات بدر .
منبع:اطلاعات علمي، شماره 9.