روشهاي دفع مواد زائد جامد

روش هاي دفع زباله
 

روش هاي معمولي که تاکنون براي دفع زباله بکار گرفته شده است شامل بازيافت، سوزاندن، دفن بهداشتي و تهيه کمپوست با استفاده از سيستمهاي سنتي، نيمه صنعتي و مدلهاي پيشرفته هوازي و غير هوازي است. با توجه به موقعيت جغرافيايي و آب و هوايي شهرهاي کشور و وجود زمين هاي باير فراوان در اطراف شهرها و همچنين ويژگي هاي خاص زباله هاي شهري در ايران که بيش از 70 درصد آن ها را مواد آلي تشکيل مي دهد، روش هاي سوزاندن، کمپوست و دفن بهداشتي به صورتي که در ابتدا با اجراي سيستم هاي بازيافت از مبدأ توليد همراه باشد از اهميت خاصي برخوردار است که در زير به صورت خلاصه مورد بحث قرار مي گيرند:

1- سوزاندن (Incineration)
 

در ايران با توجه به کيفيت زباله هاي شهري که به بهره وري بازيافت و کودسازي در آن ها زياد است و نيز با عنايت به وجود زمين هاي باير و فراواني که در اطراف شهرها تناسب خاصي براي دفن بهداشتي زباله دارند، سرمايه گذاري در جهت احداث کارخانه هاي زباله سوز، توصيه نمي شود. اما از آنجا که آلودگي بيولوژيکي و عفوني زباله هاي بيمارستاني معمولاً بيش از انواع ديگر زباله ها است، محاسن و معايب سوزاندن زباله با دستگاههاي زباله سوز به شرح زير خلاصه مي شود:

محاسن:
 

* اين روش مؤثرترين روش دفع زباله است که در مقايسه با ساير روشهاي دفع، به زمين کمتري نياز دارد. خاکستر باقيمانده به علت عاري بودن از مواد آلي و باکتري ها از نظر بهداشتي مخاطره آميز نبوده و قابل دفن است.
* آب و هوا و تغييرات جوي تقريباً تأثير مهمي در اين روش ندارد.
* سوزاندن زباله در دستگاه هاي زباله سوز منافع جنبي نظير استفاده از حرارت ايجاد شده براي گرم کردن بويلرها و در نتيجه توليد انرژي به دنبال دارد.

معايب:
 

* اين روش در مقايسه با ساير روش ها به سرمايه گذاري و هزينه ي اوليه بيشتري نياز دارد.
* اين روش ايجاد بو، دود و آلودگي هوا مي نمايد که عموماً مورد اعتراض مردم است.
* اين روش به کارکنان کارآزموده و افراد مجرب براي بهره برداري و نگهداري از دستگاه هاي زباله سوز نياز دارد.
* هزينه نگهداري و تعميرات در اين روش بيش از ساير روشهاي دفع زباله است.
* اين روش براي دفع مواد زايد خطرناک نظير مواد راديواکتيو و مواد قابل انفجار روش مناسبي نيست.

کمپوست:
 

تعريف کلمه کمپوست - عبارت است از تجزيه ي کنترل شده ي مواد آلي در حرارت و رطوبت مناسب به وسيله باکتري ها، قارچ ها، کپک ها و ساير ميکروارگانيسم هاي هوازي و يا غير هوازي. کمپوست داراي درصد زيادي هوموس است. هوموس اصلاح کننده ي خاک بوده و باعث بهبود شرايط زندگي و عملکرد موجودات خاک مي شود. نکته مهم اينکه هوموس حاوي مقدار زيادي مواد ازته مي باشد که به تدريج در خاک آزاد شده و در اختيار گياه قرار مي گيرد.
عوامل مؤثر در تهيه ي کود از زباله:
* رطوبت توده ي کمپوست بايستي بين 50 تا 60 درصد باشد.
* تأمين اکسيژن مورد نياز براي تجزيه ي مواد (هوادهي).
* درجه ي حرارت مورد نياز براي تجزيه مواد حدود 60 درجه سانتي گراد است.
* همگن بودن مواد به منظور کنترل عمل تجزيه.
* تنظيم نسبت (اين نسبت بايد حدود 30 باشد).
* ابعاد و قطعات موادي که بايد تجزيه گردند هر چه کوچکتر باشد، مجموع سطح آنها بيشتر شده و در نتيجه سطح تماس آنها با ميکروارگانيسم افزايش مي يابد.

2- کمپوست يا کود گياهي
 

* تهيه ي بيوکمپوست از فضولات شهري در مقايسه با ساير روشهاي دفن زباله، بخصوص سوزاندن، ارزان تر و اقتصادي تر است، بطوري که در حوالي شهرها با سرمايه گذاري کمي مي توان کودهاي مناسبي جهت توسعه ي فضاي سبز شهري و يا به منظور فروش تهيه نمود. يادآور مي شود که به علت گنجايش نسبتاً زياد تأسيسات تهيه کمپوست و نيز محدوديت حجم توليد و الزام به رعايت زمان تبديل مواد آلي زباله به کمپوست، نمي توان کليه زباله هاي شهري را به کود کمپوست تبديل کرد، بلکه استفاده از روشهاي ديگر دفع زباله نظير دفن بهداشتي نيز يک مسأله اي اجتناب ناپذير است. از آنجا که بيش از 70 درصد از زباله هاي شهري در ايران را مواد آلي تشکيل مي دهند توليد بيوکمپوست مي تواند به خوبي درصد برنامه هاي بازيافت و دفع بهداشتي زباله در کشور ما قرار گيرد.

دفن بهداشتي زباله:
 

* دفن بهداشتي زباله عبارت است از انتقال مواد زايد جامد به محل ويژه ي دفن آنها در دل خاک به نحوي که خطري متوجه محيط زيست نشود. اين روش متداول ترين روش دفن زباله در جهان است. عمليات دفن بهداشتي زباله شامل چهار مرحله ي زير است:
1- ريختن زباله در يک وضع کنترل شده.
2- پراکندن و فشردگي زباله در يک لايه نازک براي حجم مواد (به ضخامت حدود 2 متر).
3- پوشاندن مواد با يک لايه ي خاک به ضخامت حدود 20 سانتي متر.
4- پوشش لايه ي نهايي زباله به ضخامت حدود 60 سانتي متر با خاک.
دفن بهداشتي زباله يک روش کاملاً قابل قبول و مطمئن براي دفع زباله هاي شهري است و به عنوان يک جايگزين در مقابل تلنبار کردن زباله مطرح است. پوشاندن مواد در دفن بهداشتي زباله به طور مؤثر از تماس حشرات، جوندگان، حيوانات ديگر و پرندگان با زباله ها جلوگيري به عمل مي آورد. لايه ي پوششي خاک همچنين از تبادل هوا و مواد زايد جلوگيري کرده و مقدار آب سطحي را که ممکن است به داخل محل دفن نفوذ کند به حداقل مي رساند. ضخامت لايه ي خاکي که براي پوشش روزانه ي مواد به کار مي رود بايستي حداقل 15 سانتي متر و پوشش نهايي خاک در روي شيارهاي زباله 60 سانتي متر باشد تا از نظر ايجاد و يا نشت گازهاي توليدي در اعماق و يا سطح زمين کنترل لازم به عمل آيد.

انتخاب محل دفن زباله
 

به طور خلاصه فاکتورهاي مهمي که در انتخاب محل دفن زباله بايد مورد توجه قرار گيرند، عبارتند از توجه به بهداشت و سلامت عمومي، سطح زمين مورد نياز، توپوگرافي منطقه، مطالعات هيدرولوژي و زمين شناسي جايگاه، قابليت دسترسي به خاک پوششي مناسب، قابليت دسترسي به محل دفن، فاصله شهر تا محل دفن، رعايت جهت بادهاي غالب، زهکشي محل دفن، هزينه ها و استفاده هاي آتي از زمين و توجه خاص هر طرح جامع توسعه شهري.
انتخاب زمين مورد نياز مناسب براي دفن زباله هاي شهري، مهمترين عمل در دفن بهداشتي محسوب مي شود که بايد با دقت کافي و همکاري ادارات و موسساتي چون حفاظت محيط زيست، بهداشت محيط، سازمان آب منطقه اي، سرجنگلداري، کشاورزي و منابع طبيعي و نيز با تشريک مساعي شهرداري ها انجام شود. محل دفن بهداشتي زباله بايد حداقل به مدت 25 سال محاسبه شده و در جهت توسعه شهر نباشد. اين امر هم از نظر ايجاد ترافيک ناشي از رفت و آمد کاميون هاي زباله کش و هم از نظر مسائلي که در اجراي عمليات در محل دفن مورد توجه است، حائز اهميت است. انتخاب نوع زمين براي طراحي دفن بهداشتي زباله و عمليات بهره برداري و نيز ابزار مورد نياز تأثير بسيار مستقيمي در اين مورد دارد.

روش هاي مختلف دفن بهداشتي زباله
 

روش هاي مختلف دفن بهداشتي زباله بر حسب موقعيت جغرافيايي، سطح آبهاي زيرزميني و ميزان خاک قابل دسترس براي پوشش زباله بسيار متفاوت است. قابل ذکر است که توضيح کامل يکايک اين روشها از حوصله ي اي گفتار، خارج بوده و تنها به شرح کلي روشهاي مسطح، سراشيبي، ترانشه اي اکتفا مي گردد.

الف - روش مسطح Area Method
 

از اين روش در موقعي استفاده مي شود که زمين براي گودبرداري، مناسب نباشد در اين روش زباله ها بعد از تخليه به صورت نوارهاي باريکي به ضخامت 75- 40 سانتي متر در روي زمين تسطيح گرديده و لايه هاي زباله فشرده مي شوند تا ضخامت آنها به 300-180 سانتي متر برسد. از اين مرحله به بعد روي لايه هاي آماده شده قشري از خاک به ضخامت 30-15 گسترده و فشرده مي شوند.

ب - روش سراشيبي Ramp Method
 

اغلب در مواردي که مقدار کمي خاک براي پوشش زباله در دسترس باشد از روش سراشيبي استفاده مي نمايند. اصولاً مساعدترين منطقه براي عمليات دفن بهداشتي زباله در اين روش، مناطق کوهستاني با شيب کم است، که خوشبختانه به وفور در کشور ما يافت مي شود. در اين عمليات جايگزيني و فشردن مواد به روش قبلي صورت گرفته و خاک لازم براي پوشاندن زباله از قسمتهاي ديگر محل تأمين مي گردد.

ج - روش ترانشه اي يا گوداي Trench Method
 

* اين روش در مناطقي که خاک به عمق کافي در دسترس بوده و سطح آبهاي زيرزميني به کفايت پايين است مورد استفاده قرار مي گيرد. بدين ترتيب ترانشه هايي به طول 30-12، عمق 4-1 و عرض 15- 4/5 متر حفر مي شود. از اين پس زباله در ترانشه هايي که از قبل آماده شده است تخليه گرديده و به صورت لايه هاي نازکي که معمولاً بين 200-150 سانتي متر است فشرده مي گردد.
* ارتفاع اين لايه ها بايستي حداکثر به 2/5 - 2 متر رسيده و در صورت لزوم با قشري از خاک به ضخامت 30 - 10 سانتي متر پوشيده شوند.
* بازيافت مواد
* يکي از مهمترين اهداف در پردازش مواد زايد جامد، بازيافت و جداسازي ترکيبات با ارزش از داخل زباله و تبديل آن به مواد اوليه مي باشد. امروزه تکنيک هاي مختلفي در جهان براي تفکيک و جداسازي اجزاي ترکيبي مواد زايد جامد توسعه يافته اند که از مهمترين اين تکنيک ها مي توان به دو روش عمده ي تفکيک از مبدأ توليد و تفکيک در مقصد که در زير به آن پرداخته خواهد شد، اشاره کرد.

الف - تفکيک از مبدأ توليد
 

* روش جداسازي و تفکيک در مبدأ يکي از مهمترين و کم هزينه ترين روش هاي جداسازي و تفکيک مواد زايد، محسوب مي شود.
* در اين روش، زايدات قابل بازيافت پس از جداسازي در منزل جهت ذخيره سازي به ظروف ويژه اي که بدين منظور در محيط هاي مسکوني، نصب شده است، منتقل و سپس توسط سرويس هاي ويژه و منظم از محل توليد به محل تبديل، حمل مي گردند. يکي از محسّنات اين روش عدم اختلاط و آلودگي مواد زايد قابل بازيافت با هم و در نتيجه عدم نياز به ضدعفوني و شستشوي مضاعف و همچنين صرف هزينه هاي مازاد است.

ب - تفکيک در مقصد
 

* روش جداسازي و يا تفکيک در مقصد نيز يکي ديگر از روشهاي بازيافت و جداسازي مواد زائد به حساب مي آيد. در اين روش زايدات قابل بازيافت پس از ورود به مراکز انتقال و يا دفع به توسط روش سنتي و با صرف نيروي انساني و يا توسط انواع سيستم هاي مکانيزه همانند سرند، آهنربا، تونل باد و ... از داخل مواد تفکيک و جداسازي مي گردند. بطور کلي هر کارخانه ي بازيافت و تبديل مواد زايد جامد از سه قسمت اساسي زير تشکيل شده است:
1- قسمت دريافت مواد
2- قسمت جداسازي
3- قسمت آماده سازي محصول و توليد
از نظر کلي تمام موادي را که مصرف کنندگان به دور مي ريزند مي توان بازيابي کرد. در عمل بين کميت و کيفيت اين مواد تفاوت وجود دارد. موادي که براي بازيابي و برگشت به صورت مواد اصلي نامناسب هستند موادي مي باشند که عناصر تشکيل دهنده ي آنها بسيار متفاوت بوده و نامرغوب مي باشند. از اين رو مديريت مواد زايد جامد با دارا بودن اهداف مشخص در مورد مقداري از زباله که بايد بازيابي شده و يا به روش هاي ديگر دفع، تحويل گردد، قادر به ارائه ي سيستم مشخصي از بکارگيري و استفاده ي مجدد اين مواد خواهد بود. با توجه به ميزان مواد تشکيل دهنده زباله، ميزان بازيافت آنها نيز در هر کشوري بر حسب سياست گذاري ها و وضعيت اقتصادي و نياز به منابع، تفاوت دارد.
* در کشور ما با 20 توجه به اين که درصد مواد بازيافتي شامل کاغذ، کارتن، پلاستيک، شيشه و فلزات و نيز حدود 70 درصد آنها شامل مواد قابل کمپوست مي باشد، لذا اتخاذ سيستم بازيافت از مبدأ يک تحول اساسي در مديريت مواد زايد جامد خواهد بود. قابل ذکر است که در حال حاضر بازيافت از زباله هاي بيمارستاني و مراکز بهداشتي ممنوع مي باشد.
بهينه سازي مديريت مواد زايد جامد شهري:
* در اين زمينه انجام مديريت صحيح مواد زايد جامد و از آن جمله توجه به توليد زباله ي کمتر در محور بازيافت از مبدأ توليد، جمع آوري و دفع صحيح اينگونه مواد که در واقع ارکان اصلي بهينه سازي اين مديريت را تشکيل مي دهد از ضروريات امر است. توجه به رفاه پرسنلي، تهيه ي قانون صحيح و عاري از نقص مديريت پس مانده ها و وابستگي به خارج از جمله مواردي است که بايستي در برنامه ي مديريت زايدات شهري کشور مدنظر قرار گيرد. بدين ترتيب آنچه مسلم است بهره گيري از تجربه هاي کسب شده شهرداري هاي کشور طي سالهاي اخير مي باشد که قادر است با توجه به محاسن و معايب آن راهکارهاي اساسي و خطوط اصلي روند اين مديريت را در سال هاي آتي ترسيم نمايد.

مواردي چند از راه کارهاي اساسي در بهينه سازي مديريت زايدات:
 

* انجام مطالعات لازم براي بررسي وضعيت جمع آوري و دفع زباله در شهرهاي مختلف کشور با توجه خاص بر اصول توليد زباله ي کمتر.
* تهيه ي مقدمات تدوين، ارائه و تصويب قوانين و استانداردهاي لازم در اين زمينه با توجه خاص بر مواد زايد سمي و خطرناک بويژه زباله مراکز بهداشتي درماني کشور.
* برگزاري سمينارها و آموزش هاي لازم براي کادر خدمات شهري در شهرداري هاي کشور
* تأمين اعتبارات لازم براي بهبود بهداشت محيط شهرها از طريق وزارت کشور به ويژه توسعه صنايع بيو کمپوست
* انجام اقدامات اساسي در براي تأمين ماشين آلات مورد نياز به منظور مکانيزه نمودن روش هاي جديد جمع آوري و دفع مواد زايد
* انجام هماهنگي هاي لازم براي تأمين اعتبارات مورد نياز به منظور احداث کارخانه هاي بيو کمپوست و بازيافت از مبدأ توليد از طريق سيستم بانکي کشور
* تهيه ي دستورالعمل ها و بخشنامه هاي لازم جهت بهبود مديريت مواد زايد جامد و جلوگيري و ممانعت از بازيافت غير بهداشتي مواد زايد در شهرها
منبع:
مواد زائد جامد - دکتر قاسم علي عمراني.
مواد زائد جامد - دکتر کاميار يغمائيان.
منبع: نشريه پيام پزشک، شماره 57