اسراف و مصرف گرايي در قرآن و حديث (2)

انواع اسراف مالي
 

در اين قسمت از مقاله به شرح انواع اسراف مالي مي پردازيم و زمينه مختلفي را که اسراف در آن واقع مي شود مورد بحث قرار خواهيم داد.
بخش هايي که در اين قسمت گنجانده شده، از مهم ترين بحث هاي اين مجموعه است؛ زيرا در آنها از موارد اسراف و حد و مرز آن در زمينه هاي گوناگون پرده برداشته و حد فاصل ميان زياده روي مذموم و مصرف معقول و مشروع تبيين مي شود.
در طي اين بحث ها روشن خواهد شد که اسلام نه تنها با مصرف و بهره وري صحيح از امکانات مادي مخالف نيست؛ بلکه عالي ترين تشويق ها را به استفاده به جا از مواهب طبيعي نموده است و نعمت الهي را عطيه هايي مي داند که براي رفاه حال بشر و تمتع او، آفريده شده و در همين راستا خداوند بندگان خويش را از اسراف و تبذير برحذر داشته است، تا اين مواهب الهي به جاي تضييع و مصرف بيهوده، در جهت رفع نيازهاي انسان هاي مستمند که آنها نيز داراي حق انتفاع و بهره مندي از اين امکانات هستند به کار گرفته شود.

انواع اسراف عبارتند از:
 

1- اسراف در سرمايه هاي عمومي
2- اسراف در مخارج شخصي و خانوادگي
نوع اول ـ اسراف در سرمايه هاي عمومي مقصود از «ثروت عمومي»تمامي امکانات و سرمايه هاي مادي يک جامعه که خداوند آن را مايه حيات و قوام اجتماع قرار داده است؛ از قبيل درياها، رودخانه ها و ساير منابع آبي و آبزيان، جنگل ها و مراتع، پرندگان، معادن و ساير منابع ثروت ملي و بيت المال مردم که اين ها در حقيقت سرمايه هاي اصلي يک ملت و ضامن بقاي آن به حساب مي آيند و با تاثير مستقيمي که بر حيات اقتصادي جامعه دارند، حفاظت و استفاده صحيح از آن، اجتماع را به سوي رفاه و غناي مادي پيش مي برد، در حالي که کاهش فرسايش آن، بنيه اقتصادي کشور را سست و آن را به طرف نابودي و اضمحلال خواهد کشاند.
پس از مقدمه، بحث در اين موضوع را تحت دو عنوان پي مي گيريم:
1- اسراف در منابع طبيعي
2- اسراف در بيت المال

1- اسراف در منابع طبيعي
 

خداي متعال انسان را آفريد و به او شرافت و کرامت بخشيد و براي ادامه حيات نعمت هاي فراواني را در دل طبيعت به وديعه نهاد و از اين مواهب طبيعي به عنوان خير، فضل، رحمت و رزق ياد نمود و مومنان را به بهره وري و مصرف درست آنها تشويق کرده است.
عليرغم اهميت ويژه اي که در آيات و روايت به پرهيز از اسراف داده شد، باز ما مسلمانان سخت گرفتار اين بيماري مهلک هستيم، شايد يکي از عوامل ريشه دواندن اسراف در جامعه انسان عدم شناخت اين بيماري در جلوه هاي گوناگون آن باشد. به همين دليل، نمونه هاي اسراف را در اين باره تبيين مي کنيم.

الف:اسراف در آب
 

آب، موهبتي الهي است که کمتر نعمتي با آن برابري و همساني مي کند. آب مايه حيات است و زندگي بدون آن ممکن نيست و خداوند در قرآن مجيدش شصت مورد از واژه آب، سخن به ميان آورده و در ارزش آن مي فرمايد:
و جعلنا من الماء کل شيء حي (1)، هر چيز زنده اي را از آب پديد آورديم.
در آيه فوق خداوند حيات هر چيز را به آب نسبت داده ولي آب را به چيزي نسبت نداده است. (2)
و در حديثي از امام صادق عليه السلام درباره طعم آب سئوال شد حضرت در پاسخ فرمودند:«طعم الماء طعم الحياه»(3) ـ طعم و مزه آب، طعم حيات و زندگي است.
علامه مجلسي (ره) ـ پيرامون اين حديث مي نويسد:
«مراد از طعم زندگي است که طعم آب با ساير مزه ها قابل مقايسه نيست و از بالاترين وسايل براي اينجاد و بقاي حيات است پس مزه آب، مزه حيات است»(4)

اسراف در وضو
 

حرمت اسراف آب به نوشيدن اختصاص ندارد، بلکه در عباداتي از قبيل وضو نيز بايد از اسراف در آب اجتناب کرد.
در روايتي، چنين مي خوانيم:
«پيامبر اکرم (ص) از کنار سعد مي گذشت و او در حال وضو گرفتن بود، فرمود: اي سعد! اسراف مکن، سعد پرسيد:اي رسول خدا: آيا در وضو گرفتن ـ هم اسراف است؟ فرمود: آري، گرچه در کنار نهري باشي»(5)
در روايت تاکيد شده است که در وضو گرفتن مرطوب ساختن و خيس کردن دست کافي است و نبايد آب ها را هدر داد و اسراف کرد. (6)
شيخ محمد حسن نجفي (شيخ جواهر الکلام)پس از نقل اين روايات مي نويسد:
«معناي اين روايات آن است که براي وضو گرفتن به آب فراوان نيازي نيست و سزاوار نيست در آب وضو اسراف شود. »(7)

اسراف در غسل
 

در غسل نيز همانند وضو بايد از اسراف در آب اجتناب ورزيد. در روايتي از پيامبر خدا (ص)چنين نقل شده است:
«آب وضو يک مد و آب غسل يک صاع است. در آيند گروه هايي از امت من خواهند آمد که اين مقدار از آب را (براي وضو و غسل) اندک مي شمارند. آنان برخلاف سنت من عمل مي کنند و هر کس بر سنت من پايدار بماند در «خطيره قدس» (بهشت) با من خواهد بود. »(8)
روايات متعددي حکايت از آن دارد که غسل پيامبر خدا(ص) با يک صاع از آب بوده است و وضوي آن حضرت با يک مد (9) بي گمان ايشان غسل و وضو را با همه مستحبات آن و به صورت کامل انجام مي داده و در عين حال، اين مقدار از آب را کافي مي دانسته است.
«عن زراه عن ابن جعفر(ع)قال: کان رسول الله(ص)بتوضا بسدو يغسل بصاع»(10)
زراره از امام باقر عليه السلام نقل مي کند که آن حضرت فرمودند:
«رسول خدا (ص)به مقدار يک مد وضو مي ساختند و به مقدار يک صاع غسل مي کردند. »

ب ـ جنگل و مرتع
 

از مهمترين نعمت هايي که خداوند سبحان به ما عنايت فرموده است، گياهان و درختانند. جنگل ها و مرتع ها تعيين کننده اي در زندگي بشر دارند؛ توليد اکسيژن و تصفيه هوا که سلامت و ادامه حيات جانوران بدان وابسته است جلوگيري از فرسايش خاک، تامين خوراک، پوشاک و بسياري از لوازم و ابزار زندگي، راه اندازي صنايع بزرگ چوبي و در نتيجه اشتغال زايي سودمند تهيه داروهاي گياهي و شيميايي، تامين ماده خام کاغذ و... نمونه هايي از آثار ارزشمند آنهاست؛ بي گمان اسراف در اين نعمت الهي که بخش عظيم از نيازهاي انسان را برآورد، ناروا و مورد غضب خداوند متعال خواهد بود؛ چناچه در قرآن کريم فرمود:
«هود الذي انشا جنات معروشات و غير معروشات و النخل و الزرع مختلفا اکله و الزيتون الرمان متشابها کلوا من ثمره اذا اثمر و آتوحقه يوم حصاده و لاتسرفوا انه لا يحب المسرفين»(11)
«او کسي است که درختان و باغ هاي خودرو و ناخودرو و خرما و زراعت را که خوردنيهاي آنها گوناگون است، و زيتون و انار شبيه به هم و غير شبيه به هم را بيافريد، پس از ميوه هاي آنها هنگامي که ميوه مي دهند بخوريد و حق (بينوايان از)آن را روز بهره برداري از آن بدهيد (ولي)اسراف مکنيد که خدا اسرافکاران را دوست ندارد. »
در اين آيه شريفه به دو نکته مهم توجه داده شده است:
1- درختان و ميوه هاي آنها، از مواهب الهي و نعمت هاي ارزنده زمين قلمداد شده است.
2- با قاطعيت از اسراف و زياده روي در مصرف آنها نهي شده و به اين اکتفا نکرده در پايان فرموده است. خدا اسراف کنندگان را دوست ندارد.
«جنات معروشات» به مجموعه اي از درختان در هم فشرده که سبزي آن زمين را پوشانده و سر به آسمان گذاشته و قد برافراشته اند گفته مي شود. بر طبق روايتي علي (ع)آن را «مغروشات و غير مغروشات»؛ يعني مجموعه اي از درختان انبوه که خودش مي رويد و بشر آن ها را نکاشته است«جنگل ها و درختاني که آدميان آن را کاشته اند، قرائت مي کرده است. به هر صورت در پايان آيه، خداوند به شدت از اسراف در آنها نهي کرده است. قطع بي رويه درختان براي مصارف روزمره زندگي از روشن ترين مصاديق اسراف است. (12)
همچنين قرآن کريم کساني را که در پي نابود کردن جنگل ها، مزرعه ها و... هستند «مفسد في الارض» مي نامد؛
«واذا تولي سعي في الارض ليفسد فيها و يهلک الحرث و النسل و الله لايحب الفسل»(13) و چون برگردد (يا رياستي يابد) کوشش مي کند که در زمين فساد نمايد و کشت و نسل را نابود سازد، و خداوند تبهکاري را دوست ندارد.
به گفته مفسران مقصود از «حرث»گياه به معناي عام است که شامل مزرعه ها، جنگل و مرتع ها مي گردد. و نيز واژه نسل اعم از نسل حيوانات و انسان است. (14)
عده اي از مفسران (15) آيه«و خلائق غلبا(16)»را به باغ ها و بوستان هايي که درختاني ستبر و پرشاخ و برگ دارند تفسير کرده اند که امروزه کرده اند که امروزه چنين مجموعه اي را در زبان فارسي(جنگل)مي گويند. (17)
يکي از محققان معاصر، پس از نقل اقوال لغو عرب مي نويسد:
«... از تعبير هاي که لغت شناسان درباره «حديقه»دارند استفاده مي شود هر درختستاني که نظاره به آن براي انسان شادي آفرين باشد و داراي حدي مخصوص، «حديقه» است که بطور غالب، درختاني انبوه و فشرده دارد. »(18)
در احاديث ديگر نيز مسلمانان را از نابودي درختان برحذر داشته است.
قال علي (ع):
«و مما يزيد في العمر ترک الاذي... و ان يحترزعن قطع يحتر زعن قطع الاشجار الرطبه»(19)
حضرت علي (ع)مي فرمايد:
«پرهيز از قطع درختان سرسبز بر عمر انسان مي افزايد»
قال الصادق(ع):
«لا تقطعوا الثمار فيصب الله عليکم العذاب صبا»(20)
حضرت امام صادق (ع)فرمود:
«قطع بي رويه درختان ميوه دار عذاب سخت الهي را در بردارد. »
آمار، نشان مي دهد سرعت حيرت آور تخريب جنگل ها به اندازه اي است که شايد براي آيندگان جنگلي باقي نماند.
ويلي برانت مي نويسد:
«برآورد "فائو"سازمان خواروبار و کشاورزي جهاني از سال 1960 تا کنون نيمي از جنگل هاي جهان از بين رفته است و همه ساله چندين ميليون هکتار از جنگل هاي جهان از بين مي روند... پاره اي از دولت هاي جوامع روبه رشد، خود پيش از ديگران متوجه مشکل شده اند و (همچون دولت هاي آفريقا غربي)دست به دامان مردم گشته اند:به محيط زيست خودتان کمک کنيد، تا محيط زيست به شما کمک کند. »(21)
دکتر هلن کالديکورت در اين باره مي نويسد:
«هر دقيقه 60 جريب با وسعتي معادل 60 زمين فوتبال از جنگ هاي استوايي باران زاي کره زمين نابود مي شوند. اين جنگل ها مامن حدود 50 تا 80 درصد گونه هاي ثباتي و حيواني مي باشد که شمار آنها حدود 30 ميليون گونه برآورده شده است. نرخ لجام گسيخته جنگل زدايي سبب مي شود جنگل استوايي کرده زمين به طور کلي 20تا 50 سال آينده نابود شوند و اين نابودي حدود 15 تا 24 گونه را نيز در بر مي گيرد. »(22)
بر پايه گزارش سازمان ملل(UNEP) از سال 1990 ميلادي تا کنون 2/4درصد از پوشش جنگلي زمين از بين رفته و 25 درصد پستانداران و 12 درصد پرندگان در خطر انقراضند... و اگر اين روند ادامه يابد تا 30سال آينده زمين يک سياره فقير و بي حاصل باقي خواهد ماند. (23)

ج ـ خاک
 

خاک يکي از ديگر نعمت هاي بزرگ الهي است. خداوند در قرآن کريم با تعبيراتي ويژه از آن ياد کرده است. گاه از آن با صفت طيب و پاکيزه نام مي برد. (24) و گاه به گونه اي ديگر بدان تقديس بخشيده و اعلام مي نمايد که اشرف مخلوقات عالم را از خاک آفريده است. (25) خاک ها، حامل عناصر حياتي فراواني هستند که سلامت زندگي انسان و حيوانات بدانها وابسته است. اين عناصر، از طريق ريشه هاي گياهي جذب شده و پس از آن به مصرف انسان و حيوانات مي رسند.
اسراف در اين نعمت الهي که در واقع از مهمترين ثروت هاي هر کشور است، حرام و مذموم است. بي شک مصرف بدون محاسبه و بي رويه خاک هاي حاصلخيز در امور ساختماني و صنعتي، فرسايش آبي خاکي بر اثر مهار نکردن آبها و سيلابها يا فرسايش بادي آنها بر اثر از بين بردن پوششهاي گياهي زمين و نابودي رسته هاي نباتي، از بارزترين مصاديق اسراف بلکه تبديل نعمت به نقمت است.
امام باقر(ع)به نقل از پدر بزرگوارشان فرمودند که امير مومنان علي (ع) پيوسته مي فرمود:
«هر کس آب و خاک داشته باشد و با اين حال نيازمند باشد، خداوند اورا از رحمت خود دور مي کند. »(26)

د ـ نفت و گاز
 

نفت، مهم ترين منبع تامين انرژي منبع تامين انرژي در جهان معاصر است. گذشته از آن به جهت فرآورده هاي بي شمار حاصله از آن در زمينه هاي گوناگون، نقش اساسي و و بي همتا در بهبود زندگي و رفاه انسان دارد و به همين خاطر از آن به عنوان «طلاي سياه» ياد مي شود.
منابع نفتي، گرچه در سطح دنيا و در نقاط مختلف زمين پراکنده است؛ به لطف الهي کشورهاي اسلامي از اين نظر از غنا و بقاي بيشتري برخوردارند و منابع ديگران به پايان خود نزديک تر از آنهاست. لذا در جامعه اسلامي قابل قبول نيست که افراد با وجود برخورداري از فرهنگ غني و پربار اسلامي که در هر زمينه و نيز در اين مورد بهترين تعاليم و راهنمايي ها را در خود دارد. از برخي جوامع که از داشتن آن محرومند و صرفا ملاحظات مادي آنان را به صرفه جويي و پرهيز از اسراف از اسراف واداشته است، عقب بمانند؛ بلکه بايد به بهره گيري از اين تعليمات، در اين زمين خود الگوي ساير جوامع باشند. براي نمونه به اين گزارش توجه کنيد:
اصطلاح «موتاي ناي» يک روح قناعت و صرفه جويي به ژاپني ها داده است و آنان را بر آن داشته است که، حداکثر استفاده را از امکانات موجود خود بنمايند. از موارد خاص صرفه جويي ژاپني ها، در مصرف انرژي است. آنان، سعي مي کنند به جاي گرم کردن محوطه خانه، فقط اعضاي بدن افراد خانه را گرم نمايند تا انرژي حرارتي کمتري مصرف شود. از اين روي، از سيستم هاي بزرگ و پرخرج تهويه مرکزي در خانه هاي مسکوني کمتر ديده مي شود. و در همين زمينه مي توان از کيسه هاي شني کوچک انفرادي، که در جهت گرم نگهداشتن اعضاي بدن در زمستان مورد استفاده قرار مي گيرد، نام برد... ژاپني ها، براي صرفه جويي در مصرف انرژي، هيچ وقت پس از خوابيدن، بخاري و يا وسيله گرم کننده داخل خانه را روشن نگه نمي دارند، بلکه در شب هاي سرد براي گرم شدن، از لحاف و روانداز بيشتر استفاده مي کنند. (27)
و طبق آخرين آمار در سال 1383 مصرف بنزين روزانه به حدود 62000000ليتر رسيده است که 40 درصد آن با هزينه 2 ميليارد و هفتصد ميليون دلار از خارج وارد مي شود. (28)

پي نوشت ها :
 

1. سوره انبيا (21)، آيه 30.
2. تفسير قمي، علي ابن ابراهيم، ج 2، ص 45.
3. وسايل الشيعه، شيخ حر عاملي، ج 17، ص 187، باب اول از ابواب اشربه مباحثه، حديث 6.
4. بحارالانوار، محمد باقر مجلسي، ج 45، ص 447.
5. مررسول الله سعد و هوم يتوضا فقال:«لا تسرف يا سعد قال: اني الوضو سرف؟ نعم و ان کنت علي نهر جار. » سنن ابن ماجه، ج 1، ص 147، کتاب الطهاره، وسائل الشيعه، شيخ حر عاملي، ج 1 ص 485، ب 52، ابواب الوضوء، حديث 2.
6. وسائل الشيعه، شيخ حر عاملي، ج 1، ص 340.
7. جواهر الکلام، شيخ محمد حسن نجفي، ج 2، ص 285، ، و نيز در ص 337، 342 تاکيد مي کند که از اسراف در آب وضو نهي شده است.
8. قال رسول الله (ص) «الوضو و الغسل صاع. سياتي اقوام بعدي يستقلون ذلک، فاوئک علي خلاف سنتي و الثابت علي سنتي معي في خظيره القدس. ر. ک من لا يحضره الفقيه، شيخ صدوق، ج 1 ص 34، حديث 70؛ وسائل الشيعه، شيخ حر عاملي، ج 1، ص 342، باب 52 از ابواب وضوء ج 6.
9. وسائل الشيعه، شيخ حر عاملي، ج1، ص 513 ـ 510 باب 31و 32 و باب 1و 10 از ابواب آب مضاف.
10. همان، ص 338، کتاب الطهاره، باب 50، حديث اول.
11. سوره انعام (6)، آيه 141.
12. الجامع الاحکام القرآن، قرطبي، ج8، ص 98؛ تفسير تبيان، شيخ طوسي، ج 4، ص 141، مجمع البيان، مرحوم طبرسي، ج 4، ص 375.
13. سوره بقره (2)، آيه 205.
14. ر. ک:الميزان في تفسير القرآن، علامه طباطبايي، ج2، ص 98؛ مجمع البيان، مرحوم طبرسي، ج2، ص 54؛ تفسير فخررازي، ج 3، ص 219.
15. ر. ک:تفسير التبيان، شيخ طوسي، ج10، ص 276.
16. سوره عبس(80)،آيه 30.
17. علامه شعراني، نثر طوبي، ص 324.
18. التحقيق في کلمات القرآن، حسن مصطفوي، ج2، ص 193.
19. بحارالانوار، علامه محمد باقر مجلسي، ج 76، ص 319.
20. وسايل الشيعه، شيخ حر عاملي، جلد 13، ص 198.
21. جهان مسلح جهان گرسنه، ويلي برانت، ترجمه هرمز همايون پور، ص 137.
22. اگر اين سياره را دوست داريد، دکتر هلن کالديکوت، ص 57.
23. روزنامه همشهري، سال دهم، شماره 2737، جمعه 1381/3/10.
24. سوره آل عمران(3)، آيه 59؛ سوره حج (22) آيه 5؛ سوره روم (30)؛ آيه 20؛ سوره فاطر (35)؛ آيه 11و 67.
25. بحارالانوار، علامه محمد باقر مجلسي، ج 33، ص 19.
26. بحارالانوار، علامه محمد باقر مجلسي، ح 33، ص 19.
27. اين آمار مربوط با سال 1347 شمسي است.
28. روزنامه کيهان، چهارشنبه، سوم تير ماه 1383، شماره 17976، به نقل از آقاي حسين آقايي مدير برنامه ريز.
 

منبع: فصلنامه فکر و نظر شماره 14و15