اسراف و مصرف گرايي در قرآن و حديث(3)

2- اسراف در بيت المال
 

اسراف و زياده روي در بيت المال (1) و تبذير و تجاوز به حريم«اموال عمومي»و تضييع و بيهوده صرف کردن آنها، يکي از زشت ترين،چهره اسراف است که اسلام آن را حرام و ممنوع و از گناهان بزرگ شمرده است. بر حفظ و رعايت حدود بيت المال تاکيد فراوان و توسعه بسيار دقيق و مهمي شده است.
علي عليه السلام در نامه اي به يکي از کارگزاران خود مي فرمايد:
«تو در مالياتي که مي گيري حق معيني داري و با فقراء و مستمندان شريک هستي، ما حق تورا خواهيم داد و تو نيز حق آنها را بپرداز و اگر چنين نکني از کساني به شمار خواهي رفت که بيشترين دشمني را در قيامت داراست و واي بر کسي که دشمن او را در نزد خداوند فقيران و نيازمندان و در خواست کننده ها و پس خوردگان از حقوق خويش و ضرر ديده ها و در راه مانده ها باشند. و آنکس که امانت را کوچک شمرد و تن به خيانت دهد و جان و دين خود را از آن پاک نگه دارد، خويش را در مذلت و بيچارگي دنيا گرفتار ساخته و خواري شديدتري و سخت تر آخرت، در انتظار اوست. همانا بزرگترين خيانت، خيانت به امت و زشت ترين ناخالصي پيشوايان و کارگزاران امور است. »(2)

مصادق اسراف در بيت المال
 

1- اسراف در نوشت افزار
حضرت علي عليه السلام به کارگزاران خود نوشت:
«قلم هاي خود را نازک کنيد و سطرها را نزديک به هم گيريد و زيادي کلمات را حذف نماييد و مقاصد و منظورها را در نظر داشته باشيد و بر حذر مي دارم شما را از پر حرفي و زياده نويسي، زيرا اموال مسلمانان يعني «بيت المال» نمي تواند اينگونه خسارت ها را تحمل نمايد. »(3)
در حديث ديگري به «عبيد الله بن ابي رافع» که نويسنده ويژه آن حضرت بود دستور مي دهد:
«الق دواتک واطل بلفه قلمک... »
«مرکب و دواتت را رقيق و اصلاح کن، و نوک را تيز نما و.... »

2- اسراف در بودجه هاي اداري:
 

هزينه نمودن بودجه هاي اداري (که بيت المال مي باشد)، يک دستور عمل و مقررات خاصي دارد که مطابق شرع مقدس و قانون اساسي است، و چنانچه برابر مقررات مربوط هزينه نشود و يا (اينکه در مقررات آن زياده روي و خرجهاي غير ضروري صورت گيرد. قطعاً «حرام» است و مسئوليت کارگزاران در اين راستا، بسيار مهم و حساس مي باشد:
در روايت آمده است:«روزي نامه اي از نجاشي، والي اهواز به امام صادق (ع) رسيد، وي خبر منصوب شدن خود به استانداري اهواز را داد و از امام (ع) درباره اجراي احکام خدا، دستور العمل خواست. »امام (ع) فرمودند:
«پرهيز از اينکه در غير رضاي خدا، به شاعر و لطيفه گويي يا دلقکي درهمي ببخشيد؛ يا جامه اي را از تن بيرون بياوري يا متاعي را بر چهارپايي جمل کني و هديه دهي.» (4)
کارشناسان مي گويند:
«اگر دولت به طور ماهانه، تنها يک ماموريت را از کل ماموريت هاي دولتي و غيرضروري حذف نمايد، با يک سرانگشتي سالانه رقمي معادل يکصد ميليارد تومان صرفه جويي خواهد شد. اينک اگر کل کارمندان دولت را چهار ميليون نفر فرض کنيم، و در مجموع از هر کدام به طور ميانگين فقط يک ماموريت در ماه حذف نمائيم، هزينه ماموريت 2000 تومان (نرخ فعلي)باشد ماهانه 8 ميليارد تومان و سالانه تقريبا صد ميليارد تومان صرفه جويي خواهد شد. اينک اگر کل کارمندان دولت را چهار ميليون نفر فرض کنيم، و در مجموع از هر کدام به طور ميانگين فقط يک ماموريت در ماه حذف نمائيم، هزينه ماموريت 2000 تومان(نرخ فعلي) باشد ماهانه 8 ميليارد تومان و سالانه تقريبا صد ميليارد تومان صرفه جويي خواهيم داشت. »(5)
نمونه ديگري ـ هزينه سد 15 خرداد بالغ بر 16 ميليارد تومان شد و حال آنکه سد بارون ماکو با ظرفيتي معادل آن، تنها دو ميليارد تومان اعتبار مصرف کرده است، سد 15 خرداد، خاکي است و از نظر ارتفاع و حجم و بدنه، با اندک تفاوتي با سد ماکو مشابهت دارد با اين تفاوت که اين سد روي رود خانه قم در نزديک دليجان ساخته شده و سد ماکو در يک نقطه مرزي در آذربايجان غربي با شرايط جغرافيايي دشوار، احداث گرديده است.
مدير عامل سازمان آب تهران پس از نقل اين تفاوت، اظهار داشت:
«با توجه به اين که هزينه هاي سد ماکو از نظر تدارکاتي و پرسنلي و شرايط اقليمي، بايد بيشتر باشد، در عين حال هزينه سد 15 خرداد، هشت برابر هزينه سد ماکو شده است. چنين تفاوت فاحشي را چگونه توجيه مي کنيد؟»(6)
با اين دو نمونه به خوبي روشن مي شود که اسراف در بودجه هاي دولتي يعني چه؟

3- اسراف در اوقات اداري
 

ازديدگاه اسلام و پيشوايان حق، تلف کردن وقت و اوقات اداري، اسراف و خلاف اطاعت خدا است و قطعاً خدمت به مسلمين و رعايت مقررات اداري و قانوني و انجام وظايف، خود نوعي «عبادت» محسوب مي شود حضرت علي (ع)مي فرمايد:
«عمر خود را از ضايع نمودن در غير عبادت و اطاعت، حفظ نما»(7)
بنابراين اين روزنامه خواندن، جدول حل نمودن، ترک محل خدمت و پرداختن به کارهاي شخصي نمونه هايي از اسراف در اوقات اداري محسوب مي شود.

4- اسراف در امکانات اداري
 

اموال و امکانات جزء بيت المال، به حساب مي آيند و فقط استفاده از آنها در خدمت به بندگان خدا و مسلمين جايز است و در غير اين صورت، هر گونه استفاده اي؛ خلاف دستور خداي متعال تلقي مي شود.
امام زين العابدين عليه السلام مي فرمايد:
«مال را به جز به راه حلال صرف نکني و از موضعش منحرف نکني و از موقعيتش دور نسزاي، چون مال از خداست؛ و جز در مسير او بکار نگيري جز مايه حرکت به سوي او قرار ندهي. »(8)

5 ـ اسراف در بخشش از بيت المال
 

بخشش و انفاق در راه خدا مورد تاکيد فراوان آيات و روايت است ولي زياده روي در بذل و بخشش نه تنها عامل پسنده اي نيست، بلکه مورد مذمت است.
علي عليه السلام در اين باره مي فرمايد:
«بخشش از اموال عمومي مسلمانان (بيت المال)، ستم و خيانت است. (9)
در جاي ديگر مي فرمايد:
«بخشش هاي بي جاي مال و ثروت، اسراف و زياده روي محسوب مي شود و بخشنده آن را در دنيا بالا مي برد و در آخرت آن را پايين مي آورد، او را در ميان مردم بزرگ جلوه مي دهد و نزد خداوند خوار و سبک مي کند. »(10)
فاحش ترين نوع اسراف در اموال عمومي و بيت المال مسلمين، استفاده از آن در راه گناه، تفرقه، تهمت، سود جويي و افشاگري هاي مخرب است که بايد از آنها به خداي بزرگ پناه برد.
در نتيجه خيانت به بيت المال علاوه بر عواقب شوم معنوي آن، باعث در هم شکستن نظام حکومت و عدالت اجتماعي و به وجود آمدن هرج و مرج و تبعيضات ضد بشري و اختلافات طبقاتي مي گردد و از نظر آن خيانت به بيت المال کار بسيار ناپسند و حرامي است و مجازات روز قيامت را دارد.

پي نوشت ها :
 

1. «بيت المال» از دو کلمه«بيت» به معناي خانه و«مال» به معناي دارايي، ثروت، زرو ملک،... ترکيب شده است و به مالي که همه مسلمانان درآن، حق دارند «بيت المال» مي گويند. لغت نامه، علي اکبر دهخدا، واژه بيت المال. در اسلام نخستين کسي که «بيت المال» را تاسيس کرد، شخص رهبر عالي قدرت اسلام حضرت محمد صلي... بود. بيت المال نخست به صورت ابتدايي در خانه رسول اکرم صلي... و بدست خود آن حضرت تشکيل يافت و هر چه بر وسعت تشکيلات مسلمين و قلمرو حکومت اسلامي مي افزود، به تدريج دايره بيت المال نيز توسعه مي يافت. بدستور شخص رسول اکرم(ص) دفتر ويژه اي ترتيب يافت که در آن اسامي نظاميان و شرکت کنندگان در ميدان جنگ، ثبت مي گرديد و به فرمان آن حضرت به هر يک از مجردين يک سهم و به افراد متاهل دو سهم مقرر شد، همچنين به اشخاص عائله مند که بيشتر عائله داشتند، سهم زيادتري تعلق گرفت. رسول اکرم صلي الله عليه به افرادي ماموريت مي داد تا به ميان قبايل مختلف بروند و از حيوانات و نباتات و زراعت آنها ماليات بگيرند.
ر. ک عصر الانطاق، محمد اسعد، به نقل از حسين نوري همداني، بيت المال در نهج البلاغه، نشر بنياد نهج البلاغه سلمان فارسي، چاپ اول، 1363.
2. نهج البلاغه، صبحي صالحي، نامه 26، ص 358.
3. خصال شيخ صدوق، ص 219، بحارالانوار، علامه محمد باقر مجلسي، ج 41، ص 105، ايشان در شرح و توضيح اين کلام تعليل آورده است:«فان اموال المسلمين لا تحتمل الاضرار؛ زيرا بيت المال مسلمانان، تحمل اين گونه ضررها را ندارد.
4. وسائل الشيعه، شيخ حر عاملي، ج 12، ص 150.
5. ر. ک بررسي آمار اسراف دولتي، تحقيق ابوالقاسم يوسفي، ص 26.
6. اقتباس از هفته نامه صبح، شماره 75، آبان 76.
7. غررالحکم و دررالکلم، آمدي، ج 2، ح 2439.
8. تحف العقول، ابن شعبه حراني، ص 191.
9. نهج البلاغه، صبحي صالحي، نامه 26، ص 382.
10. نهج البلاغه، صبحي صالحي، خطبه 126، ص 183.
 

منبع: فصلنامه فکر و نظر شماره 14و15