راه های تضییق و توسعه رزق

رزق به معناي خوراك روزانه، آنچه روز به روز به كسي داده مي‌شود و قسمت او مي‌گردد و نيز ضروريات زندگي به كار رفته است؛ و همچنين آيات و روايات مطالب بسيار زيادي در مورد رزق و روزي و همچنين كسب حلال و ضرورت تحصيل رزق به ميان آمده است.
در كتاب‌هاي مختلف راه‌هاي زيادي براي توسعه‌ي رزق و روزي نوشته شده است كه شامل اعمال عبادي (نمازها، سوره‌ها و آيات و ادعيه و اذكار)، غيرعبادي و ساير اعمال ديگر مي‌شود كه البته اعمالي هم موجب تضييق رزق و روزي مي‌شود كه به تفصيل در مقاله به آن اشاره شده است.
در پايان هم دستوراتي براي اداي قرض و وصول طلب از ائمه (عليهم‌‌السلام) وارد شده است كه چند مورد آن را ارائه نموده‌ام.
كليد واژه‌
رزق، روزي، فقر، دعا، تهيدستي، قرآن
مقدمه
بعضي از كارهاي انسان موجب افزايش رزق و روزي و بعضي از كارها و گناهان موجب كاهش رزق و درنتيجه سبب فقر مي‌شوند و گاهي اوقات هم با اينكه مؤمن تلاش لازم را انجام مي‌دهد ولي گويا كارش قفل شده و از تلاش خود نتيجه‌ي كافي نمي‌گيرد كه در اين صورت با برخي اعمال و استغفار به درگاه خداوند مشكل حل مي‌شود؛ و مؤمن بايد سعي و تلاش عملي را هرچه بيشتر و بهتر انجام دهد زير خداوند متعال در قرآن كريم مي‌فرمايد: لَيسَ لِلانسانِ الّا ما سَعي (1)
نابرده رنج گنج ميسر نمي‌شود مزد آن گرفت جان برادر كه كار كرد
اكنون با تدوين مقاله‌ي (راه‌هاي تضييق و توسعه‌ي رزق) به تنظيم و دسته‌بندي روايات اهل‌بيت (عليهم‌السلام) در اين رابطه پرداخته و آن‌ها را در هشت فصل ارائه مي‌كنم:
فصل اول: تعريف كلمه‌ي رزق و روزي
فصل دوم: رزق در قرآن و روايات
فصل سوم: انواع رزق
فصل چهارم: كسب حلال
فصل پنجم: ضرورت تحصيل رزق
فصل ششم: راه‌هاي توسعه‌ي رزق
فصل هفتم: موجبات فقر
فصل هشتم: دستوراتي براي اداي قرض و وصول طلب
تعريف كلمه‌ي رزق و روزي
روزي به معناي آنچه كه خداوند نصيب موجودات عالم مي‌كند تا به وسيله‌ي ارتزاق از آن، موجودات عالم به حيات خود ادامه مي‌دهند كه از ضروريات زندگي نيز شمرده شده است.
در مفردات راغب آمده است كه روزي گاهي به عطاي جاري گفته مي‌شود؛ خواه دنيوي باشد يا اخروي؛ و گاه به نصيب و بهره ايشان از چيزي، رزق اطلاق مي‌گردد.
رزق چيزي است كه قابليت بهره‌برداري دارد و كسي نمي‌تواند جلوي آن را بگيرد مگر خود شخص كه مثلاً گناهي مرتكب مي‌شود كه جلوي رزقش گرفته مي‌شود و از آن رزق محروم مي‌گردد.
گفته شده است كه از حضرت عزرائيل پرسيده شد كه، از كجا آگاه مي‌شوي كه بايد جان چه كسي را بگيري؟ حضرت در پاسخ مي‌فرمايند كه: هر كس كه روي كره‌ي زمين رزقش تمام شود من متوجه مي‌شوم كه بايد جان او را بگيرم.
رزق در قرآن و روايات

بخش اول: رزق در قرآن كريم
 

واژه‌ي رزق در قرآن كريم مورد استفاده قرارگرفته است، توجه آيات الهي به رزق و روزي انسان و موجودات ديگر نشانه اهميت آن است، به عنوان نمونه به چند آيه اشاره مي‌كنيم:
آيه‌ي اول: «أنَّ اللهَ هُوَ الرَّزّاقُ ذُو الْقُوَّهِ الْمَتين» (2) همانا خداوند روزي دهنده و صاحب قدرت محكم است.
اين آيه يك اصل مسلم از اصول آفرينش را مطرح مي‌كند، كه همه‌ي جانداران عالم وجود داراي روزي هستند و در ديوان محاسبات اين عالم از قلم نيفتاده‌اند.
آيه‌ي دوم: «وَ لَما تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ إلي مَا مَتَّعْنا بِه أزْواجاً مِنْهُمْ زَهْرَهَ الْحَيوهِ الدُّنيا لِنَفْتِنَهُمْ فيهِ وَ رِزْقُ رَبِّكَ خَيْرُ وَ اَبْقي» (3)
هرگز چشم خود را به نعمت‌هاي مادي كه به گروه‌هايي از آنان داديم، ميفكن كه اين‌ها شكوفه‌هاي زندگي دنيا است و بر اين است كه آنان را بيازماييم و روزيِ پروردگارت بهتر و پايدارتر است.
آيه‌ي سوم: «وَلَوْ بَسَطَ اللهُ الْرِّزْقَ لِعِبادِهِ لَبَغَوْا فِي‌الارضِ وَ لكن يُنَزِّلُ به قدرٍ مّا يَشاءُ إنَّهُ بِعِبادِهِ خَبيرٌ بَصير» (4)
سرمايه و ثروت،‌ گاهي زمينه‌ساز فساد و گناه مي‌شود، زيرا وقتي انسان‌ها خود را بي‌نياز از خداوند مي‌بينند طغيان مي‌كنند. «إنَّ الانسانَ لَيَطْغي أن رّزاءاهُ اسْتَغْني» (5) و همانا انسان طغيان مي‌كند، زيرا خود را بي‌نياز مي‌بيند.

بخش دوم: رزق در روايات
 

ائمه روايات زيادي در مورد رزق و روزي به ميان آورده‌اند كه ما به تعدادي از اين روايات مي‌پردازيم:
الف قناعت به روزي كم: الامام الصادق (عليه السلام) : (مَن رَضِيَ مِنَ الله باليَسيرِ مِنَ المَعاشِ، رَضي اللهُ مِنهُ باليَسير مِنَ العَمل) (6)
امام صادق (عليه‌السلام) : هر كه به اندك روزي خدا رضايت دهد،‌ خداوند نيز به اندك عمل او رضايت مي‌دهد.
ب بسندگي به كفاف: الامام علي (عليه‌السلام) : (مَنِ اقْتَصَرَ علي بُلغَهِ الكفافِ فقدِ انتَظَم الراحَهَ، وتَبَوا خَفضَ الدَّعَه) (7)
امام علي (عليه‌السلام) : آن كسي كه به اندازه‌ي كفاف بسنده كرد، به آسايش دست يافت و از زندگي آسان و خوشي برخوردار شد.
ج تضمين روزي: الامام علي (عليه‌السلام) : (عيالُهُ الخَلائقُ، ضَمِنَ اَرزاقَهُم، وَقَدَّرَ اَقْواتَهُم) (8)
امام علي (عليه‌السلام) : مردم نانخورهاي خدايند. خداوند روزي آن‌ها را ضمانت و خوراكشان را مقدر كرده است.
د غم روزي فردا خوردن: الامام الصادق (عليه‌السلام) : (مَنِ اهتَمَّ لِرِزقِهِ كُتِبَ عَليه خَطيئه) (9)
امام صادق (عليه‌السلام) : هر كه غم روزي خود را بخورد، برايش يك گناه محسوب مي‌شود.

انواع رزق
 

رزق را بر چهار نوع تقسيم كرده‌اند: رزق مملوك، رزق موعود، رزق مضمون و رزق مقسوم.
رزق مملوك: رزقي است كه در ملكيت شخصي در آمده است.
رزق موعود: رزق خاصي است كه خداوند صالحان و عابدان را به آن وعده داده است.
رزق مضمون: خوردني و نوشيدني است كه به اندازه‌ي مورد نياز انسان از طرف خدا ضمانت شده است.
رزق مقسوم: رزقي است كه در ازل تقسيم شده و در لوح محفوظ نوشته شده است.
در تقسيم‌بندي ديگري مي‌توان، رزق را به دو نوع ظاهري و باطني، مادي و معنوي و يا باطني و معنوي تقسيم كرد.
رزق معنوي مانند علوم و معارف و نبوت و ... و رزق مادي مانند خوردني‌ها، پوشيدني‌ها و... (10)
بسياري از دانشمندان اسلامي فرموده‌اند: در آيات الهي و احاديث پيشوايان، واژه‌ي رزق به معناي رزق حلال است، به اين معنا وقتي خداوند می‌فرماید: مؤمنان كساني هستند كه:
(ينفقون مما رزقناهم)، از آنچه به ايشان روزي كرديم انفاق مي‌كنند يعني از روي حلال خويش به ديگران نيز مي‌دهند.
اگر كسي از راه نا‌مشروع، مال و ثروت كسب می‌کند، روزي او نيست، زيرا روزي آن است كه از راه حلال به دست آيد.

كسب حلال
 

ابوذر آن يار باوفاي پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) مردمان را دور خويش جمع كرد و به آنان گفت: (اِجْعَلِ الدُّنيا لِكلِمَتَينِ كَلَمَهً في طَلَبِ الْحَلالِ وَ كَلِمَهً لِلآخِرَه) (11)
(دنيا را در دو كلمه خلاصه كنيد، يك كلمه‌ي آن، طلب روزي حلال است و كلمه‌ي ديگر آن كه در پي آخرت باشيد)
كار و تلاش مشروع براي كسب روزي حلال، هر چه كه باشد، باز موجب شرافت و كرامت انسان مي‌شود و بهتر از آن است كه انسان دست خويش را پيش ديگران دراز كند و سرباز آنان باشد.
رسول خدا (صلي الله عليه و آله) : اگر انسان هيزم را بر پشت خويش حمل كند، بهتر از آن است كه دست گدايي پيش ديگران دراز كند كه معلوم نيست چيزي به او بدهند يا ندهند. (12)
اسلام كار را يك نوع جهاد در راه خدا مي‌داند، پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله و سلم) فرمود: كسي كه در راه كسب روزي حلال براي خانواده‌اش تلاش مي‌كند، مجاهد و حركت‌كننده در راه خداست. (13)
از ديدگاه پيشوايان معصوم (عليه السلام) : اگر نيت‌ها خالص باشد و كار از راه حلالش صورت گيرد، همه كار‌هاي انسان رنگ الهي به خود مي‌گيرد و ارزشي غير‌قابل وصف پيدا مي‌كند.
رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) مي‌فرمايد: «عبادت داراي هفتاد جزء است، كه با فضيلت‌ترين آن‌ها، طلب حلال است.»(14)

ضرورت تحصيل رزق
 

همه‌ي ما مي‌دانيم كه روزي دهنده‌ي همه‌ي موجودات خداوند قادر متعال است، همانگونه كه قرآن كريم نيز فرموده كه: «ما مِنْ دابَّهٍ في الارضِ اِلَّا عَلَي اللهِ رزق‌ها» (15) يعني هيچ جنبنده‌اي در زمين نيست، مگر اينكه روزي او بر عهده‌ي خداست، بنابراين آيه مي‌توانيم از تلاش و كوشش دست برداريم و در انتظار روزي خدا باشيم؟
قرآن كريم در آيات بسياري پاسخ اين سوال را مطرح و بر اين مطلب تأكيد كرده است؛ از جمله «فَإذا قَضِيَتْ الصَّلاهُ، فَانْتَستِروا فِي الأرضِ وَابتَغوا مِنْ فَضْلِ الله» (16)، يعني هنگامي كه نماز (جمعه) گزارده شد، در زمين پراكنده شويد (و بيكار و بي‌تحرك ننشينيد)، و (روزي و نياز‌هاي خود را كه) از فضل خداوند بجوئيد.
و در آيه‌ي ديگر مي‌فرمايد: «وَجَعلنا آيَهَ النَّهار مُبْصِرِهً، لِتَبْغوا فَضلاً مِنْ رَبِّكُمْ...»(17) يعني روز را آيتي روشن ساختيم، تا به طلب روزي و نعمت پروردگار خويش برخيزيد و نياز‌هاي خود را كه همه با تلاش و كوشش، از فضل و رحمت او به شما مي‌رسد به دست آوريد.
و اما در روايات نيز پاسخ اين سوال به گونه‌هاي مختلف آمده است، از جمله شخصي مي‌گويد:
به امام صادق (عليه السلام) عرض كردم: مردي مي‌گويد در خانه مي‌نشينم و نماز مي‌خوانم، روزه مي‌گيرم و پروردگارم را عبادت مي‌كنم، خدا روزي مرا مي‌رساند.
حضرت فرمود: اين مرد جزء يكي از سه گروهي است كه خواسته و حاجتشان روا نمي‌شود. (18)
بنابراين رازقيت پروردگار به معناي ياد شده صحيح نيست، بلكه رازقيت را بايد اين گونه معني كرد كه خداوند براي هر جنبنده‌اي رزقي در دسترس قرار داده، كه با كوشش مي‌تواند به آن دست يابد.
در حديث ديگري امام صادق (عليه السّلام) مي‌فرمايند كه: «إنّي لَاُبْغِضُ الرَّجُلَ فَاغِراً فَاهُ إلَي رَبِّهِ، فَيَقُولُ ارْزُقني و يَتْرُكُ الطَّلَب» (19) من بدم مي‌آيد از مردي كه دهانش را به سوي خدا باز كرده و مي‌گويد: پروردگارا! به من روزي بده، ولي به دنبال طلب و كسب و كار نمي‌رود.

راه‌هاي توسعه‌ي رزق
 

در اين فصل، ‌اموري را كه موجب توسعه‌ي رزق مي‌باشد در دو بخش ذكر می‌کنم: اعمال عبادي و غير‌عبادي
بخش اول:
اعمال عبادي
در اين بخش، چند دستور را كه موجب توسعه و گسترش رزق و روزي مي‌باشد، ذكر مي‌كنم.

الف نماز‌ها
 

پياپي خواندن نماز‌ها (20)
يعني انسان نماز ظهر و عصر و همچنين مغرب و عشاء را در يك زمان بخواند، البته خواندن تعقيب فاصله محسوب نمي‌شود.
تعقيب خواندن بعد از نماز صبح:
از امير المؤمنين (عليه السلام) نقل شده كه مي‌فرمود: «وَ الله اِنَّ ذِكْرَ اللهِ بَعْدَ الصَلاهِ الْغَداهِ إلي طُلُوعِ الشَّمْسِ اَسْرَعُ فِي طَلَبِ الرِّزقِ مِن الضَّرْب فِي الْارْضی» (21)
به خدا سوگند ذكر خدا گفتن بعد از نماز صبح تا طلوع خورشيد تأثيرش در تحصيل رزق از تجارت و بازرگاني بيشتر است.
نماز يوميه: از پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) روايت شده است كه خير دنيا و آخرت در نماز است. (22)
نماز شب:
امام صادق (عليه السلام) فرمود: (صَلاهُ الّيلِ تُبيِّضُ الْوَجهَ و صَلاهُ الَّيْلِ تُطَيِّبُ الرِّيحَ وَ صَلاهُ الَّيلِ تَجْلِبُ الرِّزْق) (23) نماز شب صورت را سفيد (و نوراني) و بوي را خوش مي‌گرداند و نيز باعث روي آوردن رزق و روزي مي‌شود.
نماز وتيره امام صادق (عليه السلام) فرمود: (لاتَتركوا رَكْعَتَيْنِ بَعْدَ عِشاءِ الاخِرهِ فانَّهُ مَجْلَبَهٌ لِلْرِّزْق) (24)
دو ركعت (نافله‌ي) بعد از نماز عشا را ترك نكنيد، زيرا آن، وسيله‌ي روز آوردن رزق و روزي است.
نماز رزق:
پيامبر خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) از قول جبرئيل در مورد كيفيت نماز رزق فرمود:
(انسان دو ركعت نماز مي‌خواند بدين صورت كه در ركعت اول سوره‌ي حمد و يك مرتبه، انا عطيناك الكوثر را سه مرتبه، اخلاص را نيز سه مرتبه قرائت مي‌كند و در ركعت دوم سوره‌ي حمد را يك مرتبه و هر يك از سوره‌ي فلق و ناس را نيز سه مرتبه قرائت مي‌كند) 25

ب سوره‌ها و آيات
 

امام صادق (عليه السلام) فرمود: اميرالمؤمنين (عليه السلام) چنين فرمود: «خانه‌اي كه در آن قرائت قرآن و ذكر خدا مي‌شود بركتش زياد مي‌گردد، فرشتگان در آن ‌جا حاضر می‌شوند، شياطين مي‌روند و آن خانه براي اهل آسمان نور افشاني مي‌كند، آن‌چنان كه ستارگان درخشان براي اهل زمين نور مي‌افشانند، و بي شك خانه‌اي در آن قرائت قرآن و ذكر خدا نمي‌شود بركتش كم مي‌شود، فرشتگان از آن‌جا مي‌روند و شياطين حضور مي‌يابند.»(26)
امام صادق (عليه السلام) : به راستي هر چيزي قلبي دارد و قلب قرآن سوره‌ي يس است. پس كسي كه سوره‌ي‌ يس را پيش از دخول در شب بخواند، در آن روز تا شب ازجمله‌ي كساني است كه محفوظ مي‌باشند و رزق و روزي نيز به ايشان داده شده است؛ و كسي كه شبانگاه پيش از خواب اين سوره را بخواند هزار فرشته را مأمور مي‌سازد كه او را از (شر) شيطان رانده شده و هر آسيبي حفظ كنند و اگر در آن روز بميرد خداوند او را داخل بهشت مي‌كند. (27)
امام صادق (عليه السلام) فرموده: سوره‌ي ذاريات را در روز يا شب بخواند، خداوند امور زندگيش را اصلاح مي‌كند، رزق زيادي به او عنايت مي‌فرمايد و در قبرش چراغي مي‌افروزد كه تا روز قيامت نور مي‌افشاند. (28)
پيامبر خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) در حديثي فرمود: «... مداومت بر قرائت آن (سوره قيامت) موجب روي آوردن رزق و روزي، معنويت و نيز محبوبيت نزد مردم مي‌باشد.»(29)
از عالم فاضل، مرحوم شيخ محمد رشتي نجفي نقل شده كه اين آيه بايد تا چهل روز، روزي بيست و هفت مرتبه‌ بعد از نماز صبح بدون فاصله خوانده شود. عالم نامبرده مي‌گويد: من به اين دستور عمل كردم و پيش از تمام شدن چهل روز به ثروت فراواني دست يافتم. پدرم نيز اين دستور را تجربه كرده و به افرادي آموخته است. آنان نيز از اين ختم بهره‌مند گرديده‌اند.

ج ادعيه و اذكار
 

امام باقر (عليه السلام) از پدر بزرگوارشان و آن حضرت از پيامبر خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) نقل كرد كه فرمود: «آيا شما را به اسلحه‌اي كه از دشمنتان برهاند و ارزاقتان را بيفزايد رهنمون گردم؟ اصحاب عرض كردند: آري، حضرت فرمود: شب و روز به درگاه خدايتان دعا كنيد و او را بخوانيد، زيرا دعا اسلحه‌ي مؤمنان است. (31)»
اما صادق (عليه السلام) فرمودند: دعا كردن شخصي مسلمان، براي برادرش (برادر ديني) در غياب او، رزق را به سوي دعا كننده روانه مي‌كند، گرفتاري را از او باز مي‌گرداند و فرشتگان مي‌گويند: براي تو نيز دو چندان. (32)
پيامبر خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) فرمود : «زياد استغفار كنيد، زيرا آن باعث روي آوردن رزق مي‌شود.»
4- دعايي كه پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) آموخت: امام صادق (عليه السلام) فرمود: پيامبر خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) اين دعا را تعليم نمود: «يا رازِقَ المُقِّلينَ يا راحِمَ المَساكينَ يا وَلِيَّ المؤمِنينَ يا ذَالقُوَّهِ المَتينُ صَلِّ علي مُحمَّدٍ و اَهْلِ بَيتهٍ و ارزُقني و عافِنِي وَ اكفني ما اَهّمِنی» (33)
بخش دوم:

اعمال غير‌عبادي
 

پيامبر خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) فرمود:
كسي كه يك چيز را براي من ضمانت كند، من براي او چهار چيز ضمانت مي‌كنم، آن يك چيز اين است كه صله‌ي رحم به جاي آورد در اين صورت خداوند متعال او را دوست مي‌دارد، رزق و روزيش را زياد و عمرش را طولاني مي‌گرداند و او را به بهشتي كه وعده‌اش داده است، مي‌برد. (34)

يعني هر جمله‌اي را مؤذن مي‌گويد انسان تكرار نمايد.
حضرت رضا (عليه السلام) فرمود: مردي خدمت امام صادق (عليه السلام) از فقر و تهيدستي شكايت كرد، حضرت فرمود: «اَذِّن اذا سَمِعْتَ الأذانَ كما يُؤذِّنُ الْمُؤَذِّن» (37)
قرآن كريم مي‌فرمايد: (لَئِنْ شَكَرْتُمْ لاَزيدَنَّكُم) (38) (هر آينه اگر سپاسگزاري كنيد نعمت‌هاي شما را مي‌افزايم)
هم‌چنين حضرت علي (عليه السلام) مي‌فرمايد: (شُكْرَالنعَمِ يُضاعفها و يَزيدُها) (39)
سپاسگزاري از نعمت‌ها باعث فزوني نعمت‌ها و دو يا چند برابر شدن آن‌ها مي‌گردد.
امام صادق (عليه السلام) فرمود: شستن دست‌ها قبل از غذا فقر و تهيدستي را از ميان مي‌برد و رزق و روزي را مي‌افزايد. (40)
حديث ديگري از اما صادق (عليه السلام) : كسي كه دستش را پيش از غذا شسته، با حوله خشك نكند، زيرا تا زماني كه رطوبت در دست هست بركتش نيز در غذا باقي است. (41)
امام صادق (عليه السلام) فرمود: «مَنْ ذَرَّ الْمِلْحَ عَلَي اوَّل لُقْمَهٍ يَأكُلُها اِسْتَقْبَلَ الْغِنی» (42)
(كسي كه روي اولين لقمه غذايش نمك بپاشد، به پيش‌باز توانگري و بي‌نيازي رفته است)
امام صادق (عليه السلام) فرمودند: «تَخَلَّلوا عَلي اِثرِْ الطَّعامِ فَاِنَّهُ مَصِحَّهٌ لِلْفَمِ وَ النَّواجِذِ وَ يَجْلِبُ الرِّزْقَ عَلَي العَبْدِ»، (43) پس از غذا دندان‌هايتان را خلال كنيد، زيرا اين كار باعث بهبودي دهان و دندان‌هايتان و رزق و روزي را نيز مي‌افزايد.
امام صادق (عليه السلام) فرمودند: «غَسْلُ الاِناءِ وَ كَسّحُ الْفِناءِ مَجْلَبَهٌ لِلرِّزْقِ»
«شستن ظرف و روفتن بيرون منزل وسيله‌ي روي آوردن رزق و روزي مي‌باشد.»

امام باقر (عليه السلام) : «اِنَّ الْبرّ يَزيدُ في الْرِزْق» (44)
امام باقر (عليه السلام) فرمودند: «به راستي كه نيكي كردن رزق را مي‌افزايد.»
امام صادق (عليه السلام) فرمود: «حُسْنُ الْجَوار يَزيدُ في الرِّزْق» (45)
«خوش رفتاري با همسايه، رزق و روزي را زياد مي‌كند.»
امير‌المؤمنين (عليه السلام) فرمود: «في سَعَهِ الْاَخلاقِ كُنُوزُ الارزاق» (46)
«گنجينه‌هاي رزق، در خوش اخلاقي است.»
حضرت موسي بن جعفر از پدران بزرگوارش و ايشان از پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) نقل كرده‌‌اند كه آن حضرت فرمود: «ما نقص المالُ مِنْ صَدَقَهٍ قَطُّ فَاَعْطُوا و لا تَجْبُنُوا» (47)
هرگز مالي به وسيله‌ي پرداخت صدقه كاهش نيافته است، بنابراين (صدقه) بدهيد و نهراسيد.
پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) فرمودند: «تَزَوَّجوُا النِّساءَ فَاِنَّهُنَّ يَأتينَ بِالمال» (48)
(با زنان ازدواج كنيد، به راستي كه آنان ثروت مي‌آورند)
بخش سوم:
ساير اعمال
1- تقوا:
«و َمَنْ يَتَّقِ اللهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرجاً (وَ يَرزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لايَحْتَسِب) (49)»
«كسي كه تقواي الهي پيشه كند پروردگار برايش راه گشايش قرار مي‌دهد و او را از جايي كه گمان نمي‌كند روزي مي‌دهد.»
2- پرداخت زكات
3- زيارت خانه‌ي خدا: «حُجَّوا وَاعْتَمِروا تَصِحَّ اَبْدالُكُمْ و تَتَّسِعَ اَرزاقُكُم وَ تَكفوُا مَؤناتُكُمْ وَ مُؤناتُ عِيالِكُم» (50)
(حج و عمره به جاي آوريد تا بدن‌هايتان سالم بماند، رزق و روزيتان فراخ گردد و مهمات خود و خاندانتان كفايت شود)
4- توقف بر روي كوي صفا و مروه: امام صادق (عليه السلام) فرمود: «مَنْ اَرْادَ اَنْ يَكثُرَ مالُهُ فَلْيُطِلِ الوُقُوفَ عَليَ الصَّفا وَ الْمَروَه» (51) (هر كس مي‌خواهد مالش زياد گردد بايد بر كوه صفا و مروه زياد توقف كند)
5- زيارت امام حسين (عليه السلام) :
امام باقر (عليه السلام) فرمود: «مُرُوا شِيعَتَنا بِزِيارَهِ قَبْرِ الْحُسَيْنِ (عليه السّلام) فَاِنَّ اِتيانَهُ يَزيدُ فِي الرِّزقِ وَ يَمُدُّ فِي العُمْرِ وَ يَدْفَعُ مَدافِعَ السُّوءِ وَ ايتانهُ مُفْتَرَضُ علي كُلِّ مُؤمِنٍ مُقِرٍّ بِالْاِمامَهِ مِنَ الله» (52)
«امر كنيد شيعيان ما را به زيارت امام حسين (عليه السلام) به راستي كه زيارت آن حضرت رزق و روزي را مي‌افزايد، عمر را طولاني می‌کند و از پيش‌آمد‌هاي ناگوار جلوگيري مي‌نمايد. انجام آن بر هر مؤمني كه به امامت آن حضرت از سوي پروردگار ايمان دارد، لازم است.»
6- چهار روز روزه گرفتن در ماه شعبان:
پيامبر گرامي اسلام (صلي الله عليه و آله و سلم) در ضمن حديثي چنين فرمود: (مَنْ صامَ اَرْبَعَهَ اَيّامِ مِنْ شَعْبانَ وُسِّعَ عَلَيهِ فِي الرِّزْق) (53) كسي كه چهار روز از ماه شعبان را روزه بگيرد، رزق و روزي بر او توسعه مي‌يابد.
7- مداومت بر وضو:
مردي خدمت پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) از كمي رزق و روزي شكايت كرد، حضرت فرمود: «اَدِمِ الطَّهارَهَ يَدُم عَلَيكَ الرِّزْق» (54) «بر طهارت مداومت كن تا رزق و روزي نيز بر تو مداوم باشد.» او طبق دستور عمل كرد و رزقش وسعت يافت.
«موجبات فقر»
بسياري از كارهاي حرام و مكروه باعث فقر و تنگدستي مي‌شوند، كسي كه خواستار گشايش در روزي است،‌ ابتدا بايد از اين رفتارها دوري كند، سپس با تلاش و كوشش و با اميد و توكل به خداوند، به دنبال رزق خويش برود. اكنون موجبات فقر و تنگدستي را به ترتيب اهميت يادآوري مي‌كنيم:
از ديگر عوامل فقر، رباخوردن است، خداوند بركت را از سود بدست آمده از معامله و قرض ربوي، برداشته است. عثمان بن عيسي نقل مي‌كند شخصي به امام صادق (عليه‌السلام) عرض كرد: خداوند در قرآن مي‌فرمايد:
«يَمْحَقُ الهُ الرِّبا و يُربي الصَّدَقاتِ» خداوند ربا را نابود، ولي صدقات را زياد مي‌كند.
ولي مي‌بينيم كه بعضي ربا خورند و اموالشان به ظاهر زياد مي‌شود.
امام در پاسخ فرمودند: چه نابودي از اين بالاتر كه يك درهم دين انسان را نابود مي‌كند و اگر توبه كند، باز هم اموالش از بين رفته و فقير مي‌شود. (55)
پيامبر خدا (صلي‌اله‌عليه ‌وآله ‌و سلم) مي‌فرمايد: هر كس كالاي مسلمانان را احتكار كند خداي تعالي او را به جذام مبتلا كرده و از جهت مالي نيز ورشكسته‌ مي‌شود. (56)
اسراف يعني خارج شدن از مسير طبيعي، هنگامي كه نعمت‌ها را در غير مسير آن به كار بگيريم، رشد نمي‌كند، بلكه به سوي زوال پيش مي‌رود. اميرالمؤمنين (عليه‌السلام) مي‌فرمايد: «اسراف سبب فقر و نيازمندي است و ميانه‌روي باعث بي‌نيازي مي‌شود».(57)
برخي افراد در هر سخن و صحبتي خويش را فقير و تهي‌دست جلوه مي‌دهند، اين رفتار ناپسند خود ناسپاسي در پيشگاه الهي است،‌ بلكه جلوه‌اي از زشت‌ترين دورويي‌هاست. پيامبر گرامي اسلام (صلي‌اله‌عليه ‌وآله ‌و سلم) مي‌فرمايد: (مَنْ تَغافَرْ إفْتَقِرْ) كسي كه خود را به فقر و تهي‌دستي بزند، فقير و نيازمند مي‌شود. (58)
يكي ديگر از عوامل فقر اين است كه انسان خداي متعال را فراموش كند و تصور كند كه ديگران بدون خواست خدا مي‌توانند حاجت او را برآورند، خداوند اينگونه‌افراد را به همان كسي واگذار مي‌كند كه اميد دارند، و ديگر ياري خويش را از آنان دريغ مي‌كند. خداوند خود قسم خورده است. به عزت و جلالم سوگند! اميد كسي كه به غير من اميدوار باشد، نااميد خواهم ساخت و لباس خواري و ذلت را بر او مي‌پوشانم و او را از فضل و بخشش خويش محروم مي‌كنم. (59)
اميرالمؤمنين (عليه‌السلام) مي‌فرمايند: درخواست از ديگران كليد فقر است و روزي را نابود مي‌كند.
يكي از عوامل كاهش روزي گناه و معصيت الهي است. هر گناهي كيفر و آثاري دارد كه در دنيا و آخرت دامن‌گير انسان مي‌شود؛ امام باقر (عليه‌السلام) می‌فرمایند: «إنَّ الْصَّبْرَ لَيَذْنِبُ الذنبَ فَيُزوي عَنهُ الرِّزقُ» «بنده مرتكب گناه مي‌شود، روزي وي از او زده مي‌شود».(60)
دنيا خانه‌ي مكافات عمل است، هرچه را انجام مي‌دهيم به خودمان برمي‌گردد، ظلم و ستم زودتر از هر چيزي در سرنوشت انسان تأثيرگذار است. امام صادق (عليه‌السلام) مي‌فرمايد: «از جمله گناهاني كه نعمت‌ها را دگرگون مي‌سازد، ستم و سركشي است».
نبايد به كوچك بودن و كم‌بودن نعمت نگاه كرد، بلكه بايد به فرستنده و عطا كننده‌ي آن نگريست. گاهي شخص بزرگي تنها يك كتاب را به انسان هديه مي‌كند ولي انسان تا آخر عمر از آن محافظت مي‌كند و آن را گرامي و سبب افتخار مي‌داند.
امام رضا (عليه‌السلام) مي‌فرمايد: (لاتَسْتَقِلُوا قليلَ الرِّزْقِ فَتُحرِموا كَثيرَه) رزق و روزي كم را ناچيز مشماريد، زيرا اين كار شما را از نعمت‌هاي فراوان محروم مي‌سازد. (61)
امام باقر (عليه‌السلام) مي‌‌‌فرمايد: «اگر كسي قدرت و توانايي پرداخت بدهكاري خود را دارد، اما از ترس فقر از پرداختن آن امتناع ورزد، خداي متعال در همان حال نيز مي‌تواند او را فقير و نيازمند سازد».(62)
از عوامل كاهش روزي، كفران نعمت‌الهي است.
شكر نعمت، نعمتت افزون كند كفر نعمت، از كفت بيرون كند
هنگامي كه شخصي كفران نعمت مي‌كند، لياقت داشتن آن را ندارد، خداوند نيز رحمت خويش را از او دريغ مي‌‌كند.
پيامبر اكرم (صلي‌اله‌عليه ‌وآله ‌و سلم) فرمودند: (مَنْ كَسَبَ مالاً مِنْ غَيرِ حِلَّهِ أفْقَرَهُ الله) «كسي كه مالي را از راه غيرحلال بدست آورد، خداوند او را فقير و تهي‌دست مي‌گرداند».(63)
همانطور كه نيكي به پدر و مادر انسان را ثروتمند و عاقبت به خير مي‌كند، آزار و رنجاندن آن‌ها سبب فقر مي‌شود؛ پيامبر اكرم (صلي‌اله‌عليه ‌وآله ‌و سلم) فرمودند: از نفرين والدين دوري كنيد، زيرا به طور حتم به اجابت می‌رسد و تأثير نفرين آن‌ها از شمشير برنده‌تر است.
يكي از عوامل ديگر فقر و تنگدستي، تنبلي و تن‌پروري است؛ وقتي انسان از قدرت جسمي و فكري خود بهره نگيرد و بيشتر به فكر خود و خوراك و استراحت و خوش‌گذراني باشد، بايد منتظر نيازمندي و نداري باشد.
اميرالمؤمنين (عليه‌السلام) فرمود: هنگامي كه كسالت و ناتواني با هم پيوند مي‌خورد، نتيجه اين پيوند، فقر و تنگدستي است. (64)
و در سخني ديگر فرمود: (كَثْرَهٌ النّومِ وَ الكَسَلِ يُورِث الْفَقْرَ) زياد خوابيدن و كسالت فقر و تهي‌دستي را بدنبال دارد. (65)
خداوند عالم را به هم پيوسته و موجودات را محتاج به يكديگر آفريده است، انسان‌ها نيازمند يكديگرند و به يكديگر حق و حقوقي دارند، وقتي كسي ثروتمند مي‌شود بايد به ديگران توجه كند و نياز آنان را برآورد، پيامبر اكرم (صلي‌اله‌عليه ‌وآله ‌و سلم) فرمودند: «كسي كه نعمتش افزون شود نياز مردم نيز به او فراوان‌تر مي‌شود، اگر نياز آنان را برآورد نعمت‌هاي فراوان ديگري به او مي‌رسد، ولي اگر اين كار را نكند، آنچه را دارد از دست مي‌دهد».(66)
يكي از عوامل فقر، گوش كردن به موسيقي‌هاي حرام است، اميرالمؤمنين (عليه‌السلام) مي‌فرمايند: «گوش كردن زياد موسيقي، فقر و تهي‌دستي را به دنبال دارد».(67)
خوردن و آشاميدن درحال جنابت مكروه است، اما اگر شخص وضو بگيرد، كراهت آن برطرف مي‌شود.
امام صادق (عليه‌السلام) به واسطه‌ی پدران خويش از اميرالمؤمنين (عليه‌السلام) نقل مي‌فرمايد كه: رسول خدا (صلي‌اله‌عليه ‌وآله ‌و سلم) مي‌فرمود: در حال جنابت نخوريد، زيرا سبب فقر و تهي‌دستي مي‌شود. (68)
رسول خدا (صلي‌اله‌عليه وآله و سلم) فرمود: «بهره‌اي از قرآن، براي خانه‌هاي خود قرار بدهيد، زيرا در خانه‌اي كه قرآن تلاوت مي‌شود، گشايش و آسايش و نيكي به اهل آن خانه رو می‌کند، اموال ساكنان آن فراوان مي‌شود.»
اما اگر تلاوت قرآن را رها كنند در تنگنا و سختی قرارمي‌گيرند و خير و بركت آن خانه كم مي‌شود و مال و ثروت ساكنان آن كاهش مي‌يابد. (69)
بي‌تفاوتي نسبت به گناه در جامعه آثاري تخريب كننده دارد و سبب مي‌شود عذاب الهي بر آنان فروآيد و از درگاه خداوند دور گردند، يكي از آثار آن كاهش روزي است. امام صادق (عليه‌السلام) فرمود: «اگر جوان يا جواني در ميان جمع پرورش يابد، ولي آنان او را از گناهي كه انجام مي‌دهد بازندارند و توبيخش نكنند، خداي متعال، اولين عقوبت و كيفر آن را كاهش روزي آنان قرار مي‌دهد».(70)
يكي از عوامل فقر، ولخرجي و استفاده از ثروت و مال، بدون تفكر و انديشه است. پيامبر‌اكرم (صلي‌اله‌عليه و آله و سلم) فرمود: كسي كه در مخارج زندگي ميانه‌روي كند، خداوند رزق و روزي به او عنايت مي‌كند و هر كس را كه تبذير و ولخرجي كند از روزي محرومش مي‌سازد. (71)
اندازه نگه دار كه اندازه نكوست هم لايق دشمن است هم لايق دوست
آن را كه ندارد به معيشت تقدير صد محنت و غم به زندگي همدم اوست
همانگونه كه رعايت امانت و بازگرداندن آن سبب جلب روزي مي‌شود، خيانت در آن از اسباب فقر تنگدستي است، پيامبر اكرم (صلي‌اله‌عليه ‌وآله ‌و سلم) فرمودند: (بازگرداندن امانت روزي را جلب و خيانت در آن سبب فقر مي‌شود).(72)
فصل هشتم
«دستوراتي براي اداي قرض و وصول طلب»
كسي كه حاجتي داشته باشد، بايد سه روز، چهارشنبه، پنج‌شنبه و جمعه روزه بگيرد، شامگاه پيش از افطار چيزي به عنوان صدقه بپردازد، و هنگامي كه نماز عشاي شب جمعه را خواند، به سجده رود و اين دعا را بخواند:
«اللهمَّ إنّي اَسْألُكَ بِوَجْهِكَ الْكَريم وَاسْمِكَ الْعَظيم وَ عَينِكَ الْماضِيَهِ اَنْ تُصَلّيَ عَلي محمّدٍ وَ آله وَ اَنْ تَقْضِيَ دَيْني و تُوَسِّعَ عَلَّ رِزقي» اگر بر اين كار مداومت نمايد خداوند به رزق او وسعت مي‌بخشد و قرضش را ادا مي‌كند. (73)
امام صادق (عليه‌السلام) فرمودك «صًلاهُ الَّيلِ تُحَسِّنُ الْوَجْهَ وَ تُحَسِّنُ الْخُلْقَ وَ تُطَيِّبُ الرِّيحَ وَ تُدِرُّ الرِّزْقَ وَ تَقْضِي الدِّينَ وَ تَذْهَبُ بِالْهَمِّ وَ تَجْلُوا الْبَصَر» (74)
«نماز شب صورت را نيكو، اخلاق را پسنديده، بوي را خوش، رزق را زياد و قرض را ادا مي‌كند و نيز همّ و غم را از ميان مي‌برد و نورچشم را زياد مي‌كند».
اميرالمؤمنين (عليه‌السلام) فرمود: «آن سوره خوب همراهي است براي انسان، بدان وسيله قرضش را ادا مي‌كند، دينش را عظمت مي‌بخشد، رستگاريش را نمايان مي‌سازد، عمرش را طولاني و حالش را نيكو مي‌گرداند و كسي كه بيشتر گفتارش اين سوره باشد، خداوند را ملاقات مي‌كند، در حالي كه صدّيق و شهيد است».(75)
امام باقر (عليه‌السلام) از پدرش و آن حضرت از جدّش اميرالمؤمنين (عليه‌السلام) نقل مي‌كند كه فرمود: از قرضي كه به عهده داشتم نزد پيامبر خدا (صلي‌اله‌عليه ‌وآله ‌و سلم) شكايت كردم. حضرت فرمود: يا علي! اين دعا را بخوان.
«اللهمَّ اَغْنِني بِحَلالِكَ عَنْ حَرامِكَ وَ بِفَضْلِكَ عَمَّنْ سِواك»
اگر به اندازه‌ي صبير قرض داشته باشي، خداوند آن را ادا مي‌كند، و صبير كوهي است در يمن؛ كه كوهي باشكوه‌تر و بزرگ‌تر از آن در يمن نيست. (76)
امام‌صادق (عليه‌السلام) فرمود: مردي‌خدمت پيامبر (صلي‌اله‌عليه ‌وآله ‌و سلم) شرفياب‌شد و عرض‌كرد:
يا رسول‌اله! به شدت دچار وسوسه دل گرديده‌ام و من مردي بدهكار، فقير و بي‌چيز هستم.
حضرت فرمود: اين كلمات را تكرار كن.
«تَوَكَّلْتُ عَلَي الْحَيُّ الَّذي لايَموتُ وَالْحَمدُ الَّذي لَمْ يَتَّخِذْ صاحِبَهً ولا وَلَداً وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ شَريكٌ فِي المُلْكِ وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلِيُّ مِنَ الذُّلِّ وَ كَبِّرهُ تَكبيراً»
طولي نكشيد همان مرد، خدمت حضرت رسيد و عرض كرد: پروردگار وسوسه‌ي دلم را از ميان برده، قرضم را ادا كرد و رزق و روزيم را وسعت بخشيد. (77)
دستور براي وصول طلب:
دعايي از امام صادق (عليه‌السلام) : وليد بن صبيح مي‌گويد:‌ در مورد طلبي كه از مردم داشتم (و آنان نمي‌پرداختند) نزد امام صادق (عليه‌السلام) شكايت كردم، حضرت فرمود: اين دعا را بخوان.
«اللهمَّ لَحْظَهً مِنْ لَحَظاتِكَ تُيَسِّرُ عَلي غُرَمائي بِها الْقَضاءَ وَ تُيَسِّرُ لي بِها الْاِقْتِضاءَ اِنَّكَ عَلي كُلِّ‌شَيءٍ قَدير» (78)
نتيجه‌گيري
خداوند متعال براي تك‌تك موجودات اين عالم رزق و روزي معيني قرار داده است كه ما انسان‌ها مي‌توانيم به واسطه‌ی انجام برخي اعمال درست و نيكو اين رزق و روزي را زياد و يا با انجام برخي اعمال ناصحيح و بعضاً حرام رزق و روزيمان را كم كنيم و اين بستگي به شخصيت افراد دارد كه از شكرگزاران است يا از آن دسته افرادي است كه كفران نعمت مي‌كنند. در آيه‌ي شريفه‌ي قرآن آمده است كه «لَئن شَكَرْتُمْ لَاَزيدَّنَّكُم وَ لَئنْ كَفَرْتُم اَنْ عَذاب لَشَديد» (79) «اگر شكرگذاري كنيد (نعمت خود را) بر شما خواهم افزود و اگر كفران كنيد، مجازاتم شديد است».
«شكر نعمت، نعمتت افزون كند كفر، نعمت از كفت بيرون كند»
ما انسان‌ها مي‌توانيم با انجام اعمالي از قبيل: قرائت قرآن، مداومت بر وضو، خواندن نماز شب، خواندن تعقيبات نماز صبح، پرداخت صدقه و زكات، نيكي كردن و ... رزق خود را وسعت بخشيم؛ و همچنين با انجام اعمالي از قبيل: گناه، كفران نعمت، اسراف، احتكار، حرامخواري، ظلم و ستم، گوش كردن به موسيقي حرام و ... رزق‌هايمان را تضييق و كم كنيم؛ و شايسته است كه انشاءالله از شكرگزاران نمت‌هاي الهي باشيم.

پي نوشت ها :
 

1. سوره نجم/ آيه 39. (براي انسان بهره‌اي جز سعي و كوشش نيست)
2. سوره ذاريات/ آيه 58.
3. سوره طه/ آيه‌ي 31
4. سوره شوري/ آيه‌ي 27.
5. سوره‌ علق/ آيه‌ي 6 و 7 .
6. محمدي محمدي ري‌شهری ميزان الحكمه ج 5 ص 2054- حديث 7181.
7. همان ص 2064 حديث 7243
8. همان ص 204ـ حديث 7125
9. همان ص 2052 حديث 7171
10. محمدعلي قاسمي- گشايش روزي- ص 20.
11. محمد‌بن علي بن بابويه قمی من لايحضر الفقيه ج 2 ص 282
12. محمد بن اسماعيل بخاری صحيح بخاری ج 2 ص 720
13. محمد محمدي ري‌شهری ميزان الحكمه ج 2 ص 1076
14. محمد بن يعقوب كلينی الكافی ج 5 ص 78
15. سوره هود آيه 6
16. سوره جمعه آيه 10
17. سوره اسراء آيه 12
18. محمد ‌بن‌ حسن ‌بن علي (شيخ حر عاملي) وسائل‌ الشيعه ج 17 ص 25
19. محمد ‌بن‌ حسن ‌بن علي (شيخ حر عاملي) وسائل‌ الشيعه ج 17 ص 26.
20. رضا توحيدی وسعت رزق ص 146
21. محمد من يعقوب كلينی الكافی ج 3 ص 287
22. رضا توحيدی وسعت رزق ص 173
23. محمدبن حن حر عاملي، وسائل الشيعه، ج 8، ص 15.
24. رضا توحيدی وسعت رزق ص 174
25. همان ص 175
26. محمد‌بن يعقوب كلينی الكافی ج 2ـ ص 498
27. رضا توحيدی وسعت رزق ص 181
28. طبرسی مجمع‌البيان ج 9 ص 279
29. رضا توحيدی وسعت رزق ص 183
30. سوره ذاريات آيه 58
31. سيد‌ بن ‌طاووس فلاح المسائل ص 28
32. شيخ صدوق ثواب الاعمال ص 85
33. محمد بن يعقوب كلينی الكافی ج 2 ص 552 روايت 7
34. علامه محمدباقر مجلسی بحارالانوار ج 74 ص 92
35. محمد‌حسن حر عاملی وسائل الشيعه ج ص 311
36. همان.
37. رضا توحيدی وسعت رزق ص 151
38. سوره ابراهيم آيه 7
39. غرر الحكم فصل 40 ص 441ـ روايت 11
40. محمد بن يعقوب كلينی الكافی ج 6 ص 290
41. همان
42. محمد بن حسن حر عاملی وسائل الشيعه ج 24 ص 407
43. حسن بن فضل طبرسي- مكارم الاخلاق- ص 153.
44. محمد باقر مجلسی بحارالانوار ج 71 ص 81
45. محمد بن يعقوب كلينی الكافی ج 2 ص 666
46. عبدالواحد تميمي آمدی غرر الحكم فصل 58 ص 514 حديث 71
47. محمد باقر مجلسی بحارالانوار ج 96 ص 131
48. حسن بن فضل طبرسی مكارم الاخلاق ص 196
49. سوره طلاق آيه 2 و 3
50. محمد بن حسن حر عاملی وسائل شيعه ج 11 ص 151
51. محمد بن يعقوب كلينی الكافی ج 4 ص 433
52. محمد بن حسن طوسی تهذيب ج 6 ص 42
53. محمد بن حسن حر عاملی وسايل الشيعه ج 10 ص 498
54. ميرزا حسين نوری مستدرك الوسائل ج 13 41
55. محمدبن حسن طوسي، تهذيب الاحكام، ج 7، ص 15.
56. محمدباقر مجلسي، بحارالانوار، ج 62. ص 292.
57. عبدالواحد تميمي آمدي، غررالحكم، ص 359.
58. محمدباقر مجلسي، بحارالانوار، ج 62، ص 292.
59. محمد محمدي ري‌شهري، ميزان الحكمه، ج 4، ص 3664.
60. محمدبن حسن حر عاملي، وسائل الشيعه، ج 15، ص 301.
61. محمدباقر مجلسي، بحارالانوار، ج 7، ص 347.
62. محمدبن يعقوب كليني، ج 5، ص 101.
63. محمدباقر مجلسي- بحارالانوار- ج 11- ص 5.
64. محمدبن يعقوب كليني، الكافي، ج 5، ص 86.
65. محمدباقر مجلسي، بحارالانوار، ج 75.
66. محمدباقر مجلسي، بحارالانوار، ج 100، ص 5..
67. محمدبن حسن حر عاملي، وسائل الشيعه، ج 15، ص 347.
68. شيخ صدوق، محمدبن علي بن بابويه قمي، من لا يحضر الفقيه، ج 1، ص 83.
69. محمدبن حسن حر عاملي، وسائل الشيعه، ج 6، ص 200.
70. محمد كلباسي، مرتضي نجفي، السعه و الرزق، ص 38.
71. محمدبن يعقوب كليني، الكافي، ج 2، ص 122.
72. همان، ج 5، ص 133.
73. سيدبن طاووس، جمال الاسبع، فصل 4، ص 122.
74. شيخ صدوق، ثواب الاعمال، ص 14.
75. محمدباقر مجلسي، بحارالانوار، ج 92، ص 331.
76. محمدباقر مجلسي، بحارالانوار، ج 95، ص 301.
77. محمدبن يعقوب كليني، الكافي، ج 2، ص 555.
78. محمدبن يعقوب كليني، الكافي، ج 2، ص 37.
79. سوره ابراهيم، آيه‌ی 7.

فهرست منابع و مآخذ
1. كلباسي، محمد، السعه و الرزق، ترجمه مرتضي نجفي، قم، انتشارات افق فردا، 1384 هـ ‌ش.
2. البخاري، محمدبن اسماعيل، الصبيح بخاري، بيروت، انتشارات دارالفكر، 1401 هـ ق.
3. الحر عاملي، محمدحسن، وسائل الشيعه، قم، انتشارات مؤسسه آل‌البيت، 1414 هـ ق.
4. ابن طاووس، علي بن موسي، فلاح السائل، قم، انتشارات دفتر تبليغات، بي‌تا.
5. قاسمي، محمدعلي، گشايش روزي، قم، انتشارات نورالزهرا (سلام‌اله عليها)، 1389 هـ ش.
6. صدوق، محمدبن علي‌بن الحسين بن بابويه قمي، ثواب الاعمال، قم، منشورات الشريف الرضي، 1368 هـ ش.
7. طبرسي، الحسن بن فضل، مكارم الاخلاق، قم، منشورات الشريف الرضي، 1368 هـ ش.
8. طوسي، ابي جعفر محمدبن الحسن، تهذيب الاحكام، بيروت، چاپ دارالصعب، دارالتعارف، 1401 هـ ق.
9. كليني، ابي جعفر محمدبن يعقوب بن اسحاق، اصول كافي، ترجمه جواد مصطفوي، تهران، دفتر نشر فرهنگ اهل‌البيت، بي‌تا.
10. كليني، ابي جعفر محمدبن يعقوب بن اسحاق، الكافي، قم، انتشارات دارالكتب اسلاميه، 1367 هـ ق.
11. صدوق، محمدبن علي بن الحسين بن بابويه قمي، من لايحضرالفقيه، قم، انتشارات جامعه مدرسين، 1401 هـ ق.
12. توحيدي، رضا، وسعت رزق، قم، انتشارات صالحان، 1389 هـ ش.
13. تميمي آمدي، عبدالواحد، غررالحكم، قم، انتشارات مؤسسه دارالكتاب، بي‌تا.
14. مجلسي، محمدباقر، بحارالانوار، بيروت، انتشارات مؤسسه الوفاء، 1403 هـ‌ ق.
15. ري شهري، محمد محمدي، ميزان الحكمه، قم، انتشارات دارالحديث،1416 هـ ق،1384 هـ ش.
16. نوري، محمدحسين، مستدرك الوسائل، بيروت، انتشارات مؤسسه آل‌بيت، 1408 هـ ق.
/ع